.jpeg)
هاوڵاتی پارتی یەكێتی دیموكرات پەیەدە دەڵێت: رژێمی سوریا قایلە توركیا هێرش بكاتە سەر ناوچەكانی خۆبەڕێوەبەری رۆژئاوای كوردستان و بەڕێوەبەری كامپی هۆل-یش لە پارێزگای حەسەكە ئاماژە بۆ ئەوەدەكات: فشارەكانی توركیا توانای چاودێریكردنی كامپی هۆل لاواز دەكات. سەبارەت بە لێكنزیكبوونەوەی ئەنقەرە و دیمەشق و مەرجەكانی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوانیان، پەیەدە دەڵێت: دەسەڵاتی سوریا تونای هێرشكردنەسەر ناوچەكانی خۆبەڕێوەبەری نیە، بەڵام قایلە بەتۆپباران و بۆردومانكردنی ناوچەكە لەلایەن توركیاوە، لەبەرئەوەی دیمەشق رێككەوتنی ئەمنی نهێنی لەگەڵ ئەنقەرەدا كردووە. ئەحمەد خوجە، ئەندامی ئەنجومەنی گشتی پەیەدە رایگەیاند: دەوڵەتی توركیا "توشی فۆبیای وشەی گەلی كورد بووە" و رای وایە كە ئەنقەرە ئامادەیە دەستبەرداری هەموو داواكارییەكانی بێت و تەنانەت كودەتا بەسەر هاوپەیمانەكانی خۆیشیدا بكات تەنها لە پێناو لێدان و سڕینەوەی پرۆژەی دیموكراتی كە كورد رێبەرایەتی دەكات لە ناوچەكەدا. ئەو وتی: سەرەڕای ئەوەی روسیا و ئێران تەئكیدیانكردەوە كە رێگە بە داگیركاری توركیا بۆ سەر خاكی باكوری رۆژهەڵاتی سوریا نادەن، بەڵام واپێدەچێت روسیا رێگەی بە توركیا داوە بە فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و فڕۆكەی جەنگی و تۆپخانەكانی هێرشبكاتە سەر ناوچەكانی خۆبەڕێوەبەری، رونیشیكردەوە: زیادبوونی هێرشەكان ئاماژە بە رازیبوونی پوتین (سەرۆكی ڕوسیا) و پێدانی گڵۆپی سەوز بە ئەردۆغان (سەرۆك كۆماری توركیا) دەكات بۆ ئەنجامدانی ئەم جۆرە هێرشانە بە ئامانجی فشارخستنە سەر هێزەكانی سوریای دیموكرات و ناوچەی خۆبەڕێوەبەری. هێرشەكانی توركیاو مەترسی سەر كامپی هۆل كامپی هۆل دەكەوێتە سنوری پارێزگای حەسەكە و لە لایەن هەسەدەوە بەڕێوەدەبرێت و بوەتە بارگرانییەكی درێژخایەن بەسەر شانی هەسەدە و بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر كە لە ئێستادا نزیكەی 56 هەزار كەس لە كامپەكەدان و زۆربەیان هاوڵاتی سوری و عیراقین، كە هەموویان كەسوكاری چەكدارانی پێشووی داعشن، هێرشەكانی توركیاش بۆسەر ناوچەی خۆبەڕێوەبەری رۆژئاوای كوردستان مەترسی بۆ سەر پاراستنی كەمپەكە دروستكردووە. جیهان حەنان، بەڕێوەبەری كامپی هۆل لە پارێزگای حەسەكە دەڵێت: هێرشەكانی توركیا توانای سەرپەرشتیاری بۆ پاراستنی كەرتەكانی كامپەكە لاواز دەكات، و وتیشی: هەزاران خێزانی داعش لەكەمپی هۆل و لەبەندیخانەكانی ئیدارەی خۆبەڕێوەبەری و هێزە سەربازییەكانیدان و ئەمانە چاوەڕوانی دەرفەتی گونجاون بۆ دووبارە دروستكردنەوەی خانەكانی رێكخراوی داعش، و ئەو جەختیكردەوە: كە هێرشەكانی توركیا بۆ سەر ناوچەكە ئاژاوە دروست دەكات، ئەمەش یارمەتی داعش دەدات بۆ ئەوەی جارێكی تر خۆی لە سوریا نوێ بكاتەوە. هاوكات حكومەتی عێراق مەترسی خۆی لە بوونی ئەو ژمارە زۆرە لە كەسوكاری چەكدارانی داعش لە كەمپی هۆل نەشاردوەتەوە،و بەها ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق لە زۆر بۆنەداو لەگەڵا باڵیۆز و نوێنەری دیبلۆماسیەكانی وڵاتانی بیانی لەعێراق تەئكیدیكردوەتەوە كە بوونی ئەو ژمارە زۆرە لەكەمپی هۆل مەترسیەكی جدیە بۆ سەر ئاسایشی عێراق و گرنگە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی مەترسی ئەو كەمپە لەبەرچاو بگرێت.
هاوڵاتی ناوەندی ڕاگەیاندن و چاپەمەنی هێزەکانی پاراستنی گەل-هه‌په‌گه دەڵێت: 9 سەربازی سوپای توركیامان كورشتووە. هه‌په‌گه، لەبارەی ئەنجامی چەند چالاکیەکی گەریلا ڕاگەیەنراوێکی بڵاوکردەوەو دەڵێت: سوپای تورکیا سه‌رباری هه‌موو توانا ته‌كنیكیه‌كانی نه‌یتوانی پێشڕه‌وی بكات، له به‌رامبه‌ر گه‌ریلاكانی ئازادی كوردستان كه به ئیراده‌یه‌كی گه‌وره‌وه شه‌ڕ ده‌كه‌ن. راشیگەیاند: لە ئەنجامی جەند چالاکیەکی گەریلادا، له ڕێگه‌ی به‌كارهێنانی تاكتیكی گه‌ریلا، ٩ سه‌ربازی توركیا كوژران و یەك سەنگەر و ٢ كامێرای حه‌راری تێكشكان. ڕونیشیکردەوە: سوپای توركیا ٢٩ جار به بۆمبی ئه‌تۆمی تاكتیكی و چه‌كی كیمیایی، ١٠ جار به فڕۆكه‌ی شه‌ڕ، ٨ جار به هه‌لیكۆپته‌ری هێرشبه‌ر، به‌ده‌یان جاریش به تانك، چه‌كی قورس و هاوه‌ن گۆڕه‌پانه‌كانی به‌رخودانی بۆردومان كرد.
هاوڵاتی پارێزگای ئەنبار لەئێستادا دوای نەمانی داعش و دەركردنی ئەندامانی ئەو رێكخراوە تیایدا لەگەشەو ئاوەدانیی سەردەمی خۆیدا دەژی و زۆربەی شارەكانی ئاوەدانكراوەتەوەو دەستی خزمەتگوزاری پێگەیشتووە. ئەم پارێزگایە كە بەدەوڵەمەندی سەرچاوە سروشتییە جۆراوجۆرەكانی بەناوبانگە لەلایەن حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراقەوە پشتگوێخراوە، تەنیا گرنگی بەنەوت دراوە تیایدا لەكاتێكدا چەندین جۆر كانزاو فۆسفات و سەرچاوەی دیكەی سروشتی تیادایە. پارێزگای ئەنبار كەوتووەتە رۆژئاوای عێراقەوە، لەڕووی رووبەرەوە گەورەترین پارێزگای عێراقەو (1/3)ی هەموو رووبەری عێراق پێكدەهێنێت. لەئێستادا وەزارەتی نەوتی عێراق هەوڵدەدات كۆمپانیای ئارامكۆی سعودی بكات بەهاوبەشی خۆی لەدۆزینەوەو وەبەرهێنانی غازدا لەو كێڵگە تازانەی كەوتوونەتە رۆژئاوای ئەو پارێزگایەوە، ئەم پرۆژەیەش ئەگەر سەربگرێت بەگەورەترین پرۆژە لەعێراقدا دادەنرێت و بەپێی لێكۆڵینەوەكان پێشبینیدەكرێت قەبارەی ئەو غازە تیایدا 53 ترلیۆن پێ سێجا بێت. چەند سەرچاوەیەكی فەرمی حكومەت جەختیان لەوەكردووەتەوە كەوەزارەتی نەوتی عێراق چەندین شوێنی دیكەی لەو پارێزگایەدا دەستنیشانكردووە كە نەوتی تیادایە وەك ناوچەكانی سەرسارو رۆژئاوای رومادی، بەڵام قەبارەو بڕەكانیان ئاشكرا نەكردووەو باسیشیان لەوە نەكردووە كەی دەستدەكەن بەوەبەرهێنان تیایدا. د.خەلدون بەسامی بەڕێوبەری گشتی كۆمپانیای كەشفی جیۆلۆجی لەو پارێزگایە دەڵێت: هەموو دۆزینەوە كانزاییەكان لەعێراقدا هەر لەساڵی 1966ەوە بەدەستی عێراقییەكان ئەنجامدراوە، هەروەها كەشفكردنی ئەوەی یەكەمی عێراق لەسەر ئاستی جیهان لەبواری یەدەگی كبریت دووەمی عێراق لەبواری یەدەگی فۆسفات لەجیهاندا لەدوای وڵاتی مەغریبەوە لەلایەن عێراقییەكان خۆیانەوە بووە، ئەویش لەچوارچێوەی دەستنیشانكردنی ئاستی یەدەگی كانزاكان لەساڵی 1986ەوە بۆ ساڵی 1990 كەتوانیمان 10 ملیار تۆن فۆسفات كەشفبكەین، وتیشی: كۆمپانیاكە كار بۆ گەشەپێدانی یەدەگەكان دەكات بەتایبەت لەبواری كاڵای سەرەتایی لەپیشەسازی چیمەنتۆداو تەنانەت چەند كۆمپانیایەكی كەرتی تایبەتیش لەو بوارەدا وەبەرهێنانیان كردووە. لەپارێزگای ئەنبار كێڵگەی عەكازی غازی هەیە كەهێشتا وەبەرهێنانی تیادا نەكراوەو گەورەترین كێڵگەی غازییە لەعێراق، بەپێی پێشبینییەكانیش زیاتر لە 5 ترلیۆن پێ سێجا غازی سروشتی تیادایە، كۆی گشتی غازیش لەبیابانی ئەنبار بە 53 ترلیۆن پێ سێجا مەزەندە دەكرێت. بۆ ئەوەی لەمانای ئەم ژمارەیە تێبگەین، ئەوا ئەم ژمارەیە 15 هەزار جار هێندەی ئەو غازەیە كەعێراق لەئێرانەوە هاوردەی دەكات، واتە ئەم غازەی ئەنبار بەشی 40 ساڵی عێراق دەكات. بەبڕوای شارەزایانیش وەبەرهێنانكردن لەناوچەی عەكاز كە یەدەگەكەی نزیكەی 6 ترلیۆن پێ سێجایەو لەساڵی 1981 دۆزراوەتەوە، بەهۆی چەندین هۆكارەوە نەتوانراوە وەبەرهێنانی تیادا بكرێت دەبێتە دەروازەیەكی فراوان بۆ كۆمپانیاكانی تر بۆ وەبەرهێنانكردن لەسەرچاوە سرووشتییەكانی دیكەدا. سەرچاوە فەرمییەكان جەخت لەوەدەكەنەوە كەكاركردن لەو ناوچانە بەردەوامی هەیەو چەندین تیمی وەزارەتی نەوت خەریكی گەڕان و رووپێویكردنی زەوییەكانی ناوچەكەن بەرلەوەی بڕۆنە قۆناغی هەڵكەندنی بیری نەوت و كێڵگەی غازی. بەپێی رووپێوییە هایدرۆكاربۆنییەكانیش لەو ناوچەیەدا ئاماژەی ئەوە هەیە كەبڕێكی زۆر غازو نەوتی تێدایە، بەڵام ئاماژەكان زیاتر بۆ ئەوە دەڕۆن كە غازی زیاتر تێدابێت و گفتوگۆش لەگەڵ كۆمپانیایەكی جیهانیی بەناوبانگدا بەردەوامی هەیە بۆ گەشەپێدانی ئەو كێڵگانە. بەڵام بەبڕوای شارەزایان گەورەترین بەربەستێك بۆ وەبەرهێنان لەو ناوچەیەدا دروستببێت بواری ئەمنی و بوونی گرووپە چەكدارەكانە، ئەمەش وەهایكردووە كۆمپانیا گەورەكان چاو بەكاروبارەكانیاندا بخشێننەوە لەعێراق بەگشتی و بەتایبەتیش لەپارێزگای ئەنبار، ئەمە جگە لەڕۆتین و گەندەڵی ئیداریش كە ناهێڵن پرۆژەكان بەچاكی بەڕێوەبچن. لەلایەن خۆیەوە حكومەتی خۆجێی ئەنبار جەخت لەباشبوونی دۆخی ئەمنی پارێزگاكە دەكاتەوەو ئاماژە بەوەدەكات بانگهێشتنامەیان بۆ كۆمپانیا گەورەكان لەبواری وەبەرهێناندا ناردووە، بۆ ئەوەی گرێبەست لەبواری نەوت و كشتوكاڵ و پیشەسازی و كارەبادا ئەنجامبدەن، بەپێی لێكۆڵینەوەكانیش هەر پرۆژەیەكی وەبەرهێنان لەپارێزگاكەدا هاوكاردەبێت لەخستنەگەڕی 1 ملیۆن و 500 هەزار دەستی كار لەپارێزگای ئەنبار.
.jpg)
هاوڵاتی له‌لێدوانێکی ڕۆژنامه‌نوسیدا هاوسه‌رۆکی پارتی یه‌کێتی دیموکرات ڕایده‌گه‌یه‌نێت تورکیا و سوریا دەیانەوێت خۆبەڕێوەبەری باکور و رۆژھەڵاتی سوریا لەناوببەن، ئاماژه‌شی به‌وه‌کرد شتێک نەماوە بەناوی ئۆپۆزسیۆنی سوریا ئەوەی ھەیە ھەمووی سەر بە سوپای تورکیان. ساڵح موسلیم ھاوسەرۆکی پارتی یەکێتی دیموکرات "پەیەدە" لە میانی بەشداریکردنی به‌که‌ناڵی (کوردسات نیوز) ڕاگەیاندووه: لەسەرەتای سەرھەڵدانی قەیرانی سوریاوە، کورد لەگەڵ دانوستان بووە بۆ چارەسەری کێشەکان، بەڵام حکومەتی دیمەشق ھاوشێوەی ئەنقەرە دەوێت خۆبەڕێوەبەری باکور و خۆرھەڵاتی سوریا لەناوببات. ئاشکراشیکرد، شتێک نەماوە بەناوی ئۆپۆزسیۆنی سوریا ئەوەی ھەیە ھەمووی سەر بە سوپای تورکیان. هەروەها باسی لەوە کرد کە تورکیا بەشێوەی ناڕاستەوخۆ ھێرشەکانی بۆ سەر ڕۆژئاوای کوردستان چڕکردووەتەوە و تەنھا ئەوە ماوە لە ڕێگەی وشکانییەوە ھێرشەکانی دەستپێبکات. موسلیم وتیشی، سوپای تورکیا بە تۆپ و درۆن ھێرش دەکاتەسەر ڕۆژئاوای کوردستان و لەو ھێرشانەشدا ھاوڵاتی مەدەنی بوونەتە قوربانی، هاوکات ڕەخنەی توندیشی لە ھاوپەیمانی نێودەوڵەتی گرت کە لە کاتی ھێرشەکانی تورکیا، بێ دەنگی ھەڵدەبژێرن و بیانوی ئەوە دەھێننەوە، تەنھا بۆ شەڕی تیرۆر ھێزیان لە ناوچەکە ھەیە. هاوسه‌رۆکی په‌یه‌ده ئاماژەی بەوەشکرد، بێدەنگی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەرامبەر ھێرشەکانی تورکیا، بەمانای پیلانگیڕییەک دێت دژی گەلی کورد و وڵاتانی جیھانیش کورد لە بەرژەوەندی خۆیان بەکار دەھێنن.
.jpg)
هاوڵاتى - عەمارعەزیز برای یه‌کێک له‌زیندانیانی بادینان ڕایده‌گه‌یه‌نێت براکه‌ی و زیندانانی دیکه ٢٨ ڕۆژه مانیان له‌خواردن گرتووه‌و دۆخی ته‌ندروستیان خراپه، داواش لە هەموو لایەک دەکات رێگە بەهیچ کەسێک نەدەن چیتر دەستى دەستى بە زیندانیانى بادینان بکرێت و بە زووترین کات ئازاد بکرێن. له‌لێدوانێکیدا بۆ (هاوڵاتی) زێدان برایى گۆهدار زێبارى که یه‌کێکه له‌زیندانیانی بادینان ووتى " بەپێى بڕیارەکەى سەرۆکى هەرێمى کوردستان پێش سێ رۆژ ماوەکەیان کۆتایى هاتووە و دەبێت ئازاد بکرێن ، بەپێى زانیاریەکانم ئەگەر دادگا سەروەر بێت و دەستى حزبى تیادا نەبێت رۆژى یەکشەم کە دەکاتە 21ى ئاب گۆهدار و هاوڕێیەکانى لەگەڵ زیندانیانى شیلادزێ ئازاد دەکرێن، ئێمەش چاوەرێ دەکەین تا ئەو کات بزانین چ بڕیارێک دەردەچێت ". وتیشی" ماوەى 28 رۆژە مانیانگرتووە لە خواردن دۆخى تەندروستى یان خراپە ، بەووتەى پارێزەرانى دۆسیەکە بەشێک لە زیندانیان توشى خوێن بەربوون بوون، چاوەکانیان کز بوونە ، گورچیلە و لەشى ئەوان زۆر لاواز و بێتاقەت بوونە، سەڕەراى هەموو ئەمانە ئیرادەیان زۆر بەهێزە و هەموو کاتێک دەڵێن ئێمە لەسەر تۆمەتى نا دروست زیندانکراوین و لەسەر هەڵویستەکانیان بەردەوامن، ئەوان بەردەوام دەبن لەسەر مانگرتنى خۆیان درۆشمیان یان مردن یان ئازادى". زێدان ووتیشى " داوا لە هەموو لایەک دەکەین رێگە بەهیچ کەسێک نەدەن چیتر دەستى دەستى بە زیندانیانى بادینان نەکرێت و بە زووترین کات ئازاد بکرێن چونکە بەپێى هەموو پێوەرێک ماوەکەى خۆیان لە زیندان تەواوکردوە " زیندانیانى بادینان لەمانگى ئەیلول و تشرینى یەکەمى 2020 لەلایەن ئاسایشەوە دەستگیرکران ، نزیکەى 24 مانگە لە زیندان دان و تا ئێستا بەدەل بەروارى و ئۆمێد بەرۆشکى ئازاد کراون. ئەو پێنج چاڵاکوان و رۆژنامەنووسەى بادینان لە 16ى شوباتى 2021لەلایەن دادگاى تاوانەکانى دووى هەولێرە بە "تاوانى تێکدانى ئاسایشى نیشتیمانى" هەریەکەیان بە سزاى شەش ساڵ زیندانکردنیان بەسەردا سەپێنرا و ئەو بڕیارەش کاردانەوەى ناوخۆیى و بیانى لێکەوتەوە. سەرۆکى هەرێمى کوردستان لە شوباتى 2022 بەمەرسومێک لەسەدا 60ى سزاى پێنج چالاکوان و رۆژنامەنوسە سزادراوەکەى بادینانى کەمکردەوە ، بەوتەى کەسۆکارى یەکێک لە زیندانیانى بادینان سێ رۆژ بەسەر وادەکە تێپەریووە و هێشتا لە زیندانن .
هاوڵاتی به‌پێی هه‌واڵێکی ئاژانسی کورد پرێس، گۆڤاری سیاسی (بی ئێن ئه‌ى) که له ڕۆژهەڵاتی ئەورووپا بڵاوده‌کرێته‌وه هۆشداری داوە له‌وه‌ی که درێژە کێشانی هێرشەکانی تورکیا بۆسەر ناوچە کوردنشینەکانی سووریا دەتوانێت لێکەوتەی مەترسیداری ببێت لەوانه هێرشە بەردەوامەکانی هێزە کوردەکانی سووریا لەناو خاکی تورکیا. ئه‌م گۆڤاره ئاماژه‌ی به‌وه كردووه كه هێرشه‌كانی هێزه‌كانی سووریای دیموكرات به سه‌رۆكایه‌تیی كوردانی سووریا له سێ پارێزگای جیاوازی توركیا ئه‌نجام دراوه و هۆشداری داوه كه ئه‌م بابه‌ته ده‌توانێت له كۆتاییدا ببێته مۆتەکە بۆ توركیا. ئەم گۆڤارە ئاماژەی بەوە داوە کە ڕووسیا دژایەتیی ئۆپەراسیۆنی دووبارەی سەربازیی تورکیای کردووە بۆ سەر کوردەکانی سووریا و دەنووسێت: ئێستا تورکیا ڕووبەڕووی چەند کێشەی گەورە بووەتەوە لەوان، هێرشی هێزە کوردەکانی سووریا بۆسەر خاکی وڵاتەکەی، لەمپەڕ نانەوە بۆ گەڕانەوەی ئاوارە سوورییەکانی دانیشتووی تورکیا و نیشتەجێ کردنیان لە ناوچە کوردنشینەکانی سووریا، ناڕەزایی دەربڕینی هاوپەیمانە سوورییەکانی تورکیا بە ئاسایی بوونەوەی پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ حکوومەتی ناوەندیی سووریا، لاواز بوونی پێگەی ڕەجەب تەییب ئەردۆغانی سەرۆکی تورکیا لە هەڵبژاردنەکانی بەردەمدا. لە کۆتاییدا ئەم گۆڤارە وای بۆ دەچێت کە ئەم جۆرە ڕووداوانە دەتوانن لە داهاتوودا ببنە مۆتەکەیەکی جدی بۆ تورکیا. جێگای ئاماژه‌یه چه‌ند ڕۆژێک له‌مه‌وبه‌ر لە ئێستا ناوەندی ڕاگەیاندن و چاپەمەنیی هێزەکانی سووریای دیموکرات ڕایگەیاند کە لە سێ "ئۆپەراسیۆنی تۆڵەسەندنەوەی ڕەوا" لە دژی پێگەکانی سوپای تورکیا لە خاکی ئەو وڵاتە بە گشتی ٧ سەرباز کوژراون.
هاوڵاتی وەزیری پێشووتری ژینگەی حكومه‌تی هەرێمی کوردستان لە چاوپێکەوتنێکی تەلەەفیزیۆنیدا ئاماژە بە مەترسییەکانی پیس بونی ژینگە دەکات و ڕایده‌گه‌یه‌نێت خواردنەوەی ئاوی بوتڵ کارەساتە. دارا محه‌مه‌د ئه‌مین وەزیری پێشوی ژینگەی هەرێمی کوردستان له‌و چاوپێکه‌وتنه‌دا که له‌گه‌ڵ که‌ناڵی ڕووداو ئه‌نجامی داوه ئاماژە بەوەشدەکات کە یەکێک لە هۆکارەکانی بڵاو بونەوەی زۆری شێرپەنجە پیسبونی ژینگەو هەڵمژینی هەوای پیسە کە دەبێت بە زوترین کات کاری لەسەر بکرێت. هاوکات باس لە زۆربونی ژمارەی کارگەکانی کوردستان دەکات کە بە پێی پێویست لە ژێر چاودێریدا نین و چەندەها موادی خراپ دەکەنە ژینگەوەو پیسی دەکەن. هه‌روه‌ها ئه‌وه‌شی خسته‌ڕوو کە لە وڵاتە گەورەکان هەموو کارگەکانیان لەژێر چاودێریدان و ئەبێت فیلتەریان هەبیت، تیمەکانی ژینگە پارێزی بەردەوام سەردانیان ئەکەن، ده‌بێت مەرجەکانی ژینگە پارێزی بگرنە بەر و پانتای سەوزای دەوری کارگەکانیان مەرجێکی زۆر گرنگە کە ئەبێت هەبێت کە هیچکام لەمانە لێرە جێبەجێ ناکرێت. ئه‌و وه‌زیره یەکێک لە هۆکارەکانی تری گەراندەوە بۆ زۆربونی ژمارەی دانیشتوان و ئەو ئوتومبێلە زۆرەی بەکاردەهێنرێت، کە هۆکاری بەکارهێنانی ئەم ژمارە زۆرەی ئوتومبێلیشی بۆ نەبونی هۆکاری گواستنەوەی گشتی پێویست گەڕاندەوە. ئه‌و وه‌زیره ئاماژەشی بەوە کرد هۆشیاری هاوڵاتیانیش زۆر گرنگە هەموو هاوڵاتییەک دەتوانێت لە ماڵەکەی خۆیەوە دەست پێبکات بە چاندنی درەخت و سەوز کردنی بەردەم ماڵەکانیان نەک تەنها لەبەر جوانییەکەی بەڵکوو چونکە ئۆکسجینی پێویست دابین دەکات بۆ خاوەن ماڵەکە ، ووتیشی کە هاوڵاتیان دەبێت وشیار بن لە بەکارهێنانی بەرهەمە پلاستیکیەکان وەک بەکارهێنانی ژمارەیەکی زۆرى عه‌لاگە و و بەتایبەت بتڵی ئاو خواردنەوە کە تەندروست نیە و لە هەندێک وڵاتانی جیهان قەدەخەیە.
هاوڵاتی ئێران زیاتر لەنیو سەدەیە هەوڵی رەوانەكردنی مانگی دەستكرد دەدات بۆ بۆشایی ئاسمان و بەوەش بووە بەنۆیەمین وڵاتی جیهان كە توانیویەتی لەو بوارەدا هەنگاو بنێت. ئەو وڵاتە بەهاوكاریی روسیاو بەڕەوانەكردنی مانگی دەستكردی خەیام بۆ بۆشایی ئاسمان كە تێچووەكەی زیاتر لە 40 ملیۆن دۆلارە جارێكی دیكە بووە مایەی گومانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی و وڵاتێكی زلهێزی وەك ئەمریكا. ناردنی خەیام بۆ بۆشایی ئاسمان كاردانەوەی ئەمریكاو ئیسرائیل و هەندێك وڵاتی لێكەوتەوە ئەو دوو وڵاتە رایانگەیاند: قوڵبوونەوەی پەیوەندی تاران و مۆسكۆ بەتایبەت لەبواری بۆشایی ئاسماندا مەترسیی بۆسەر ئاسایش و سەقامگیریی جیهان دروستدەكات و بەپێی لێدوانی واشنتۆن و تەلئەبیب ، ئەو مانگە دەستكردە بەئامانجی كاری هەواڵگریی و سەربازیی رەوانەی بۆشایی ئاسمان كراوە. ئێران 66ساڵ ئەزمونی هەیە بۆ رەوانەكردنی مانگی دەستكرد ئێران لەسەردەمی دەسەڵاتی پاشایەتیدا بۆ یەكەمجار و دوایین جار لەو سەردەمەدا لەساڵی 1966 یەكەم موشەكی رەوانەی بۆشایی ئاسمان كردووە بۆ جێگیركردنی سیستمی جی پی ئێس- بەمەبەستی كارئاسانی لەبواری كەشناسیی وڵات. بۆ دووەمجار لەمێژووی ئێرانداو یەكەمجار لەسەردەمی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێراندا لەساڵی 2004 موشەكێكی بەمەبەستی جێگیركردنی مانگێكی دەستكرد بەناوی سەفیر رەوانەی بۆشایی ئاسمان كرد. ئێران بۆ رەوانەكردنی یەكەم مانگی دەستكردی خۆی سودی لەموشەكی شەهابی سێ وەرگرتوە كە توانای بڕینی زیاتر لە دوو هەزار كیلۆمەتری هەیەو بەیەكێك لەموشەكە مەترسیدارەكان لەدژی ئیسرائیل باس دەكرێت. پێش رەوانەكردنی مانگی دەستكردی سەفیر، ئێران چەند تاقیكردنەوەیەكی دیكەی لەبواری بۆشایی ئاسمان ئەنجامداوە كە بەهەنگاوی گرنگ ئەژمار نەكراون بەڵام ئەو وڵاتە لەبواری بۆشایی ئاسمانیدا سودی لەروسیا و ئیتاڵیا وەرگرتووە. لەساڵی 2010 لەچوراچێوەی مانگی دەستكردی ئێكسپلۆرێر بۆ یەكەمجار ژمارەیەك گیانداری وەك مشك و كیسەڵ رەوانەی بۆشایی ئاسمان كرد كە سەرجەم ئەو گیاندارانە لەناوچوون و ئەو هەنگاوەی ئێران شكستی هێنا. چەند جارێكی دیكە مانگی دەستكردی ئێكسپلۆرێر رەوانەی بۆشایی ئاسمان كرایەوەو تەنانەت دواجار بەهۆی شكستی ئەو بەرنامە زانستییەوە پرۆژەی ئێكسپلۆرێر راگیرا. ساڵی 2011 دەزگای هەواڵگریی چین ئاشكرایكرد جموجۆڵە نائاسیی و خێراكانی ئێران ئاماژەیە كەئەو وڵاتە دەیەوێت بەرنامەكانی تایبەت بەبۆشایی ئاسمان پێشبخات و هەنگاوی خێرا بنێت. ساڵی 2013 ئێران لەهەنگاوێكی نوێدا بەناوی پایۆنێر مەیمونێكی رەوانەی 120 كیلۆمەتری ئاسمان كردو دوای 20 خولەك مەیمونەكە بەسەلامەتی گەڕایەوە . ئێران لەئێستادا خاوەنی دوو ناوەندی بۆشایی ئاسمانییە كەیەكێكیان لەپاریزگای قوم و ئەوی دیكەیان لەسیستان و بلوچستانە كەدەوترێت ئەو دوو ناوەندە یەكیان هاوشێوەی ناوەندی بایكۆنور لەكازاخستان و ئەوی دیكەیان هاوشێوەی وێستگەی كەنەدییە كە لەئەمریكا دروستكراوە. ئێران تائێستا زیاتر لەچوار جار شكستی هێناوە لەڕەوانەكردنی مانگی دەستكرد بۆ خولەگەی زەوی بەڵام ئەو وڵاتە رایگەیاندوە پلانی هەیە تا ساڵی 2030 بە پشتبەستن بەخۆی ژمارەیەك زانای ئێران رەوانەی بۆشایی ئاسمان بكات لە كاتێكدا ناردنی كەشتیی ئاسمانی و رەوانەكردنی زاناكان بۆ بۆشایی ئاسمان تەنها لە توانای ئەمریكا و روسیادایە. ئەمریكا بەبەردەوامیی هۆشداریی دەدات لەبەرنامە و پلانەكانی ئێران بەناوی بۆشایی ئاسمانەوە چونكە واشنتۆن روونیكردووەتەوە كە تاران بەبیانوی زانستییەوە گەشە بەبەرنامە موشەكی و سەربازییەكانی دەدات ئەوەش پێچەوانەی بڕیارنامەی ژمارە 2231ی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەكگرتووەكانە. یەكێك لەكێشە سەرەكی و نێودەوڵەتییەكانی ئێران ئەوەیە كەهەندێك وڵاتی وەك ئیسرائیل و سعودیە بەرنامەی موشەكیی تاران بەهەڕەشە بۆسەر وڵاتەكانیان ناودەبەن و ئەمریكاش جەخت لەوەدەكاتەوە نابێت رێگەبدرێت ئاستی بڕینی مەودای موشەكەكانی ئێران بەرزبكرێتەوە. تاران رایگەیاندووە توانیویەتی موشەكێكی نوێ تاقیبكاتەوە كەدەگاتە كیشوەری ئەوروپاو لەساڵی 2015شدا موشەكێكی نوێ تاقیكردووە كەتوانای بڕینی زیاتر لە دوو هەزار كیلۆمەتری هەیەو دەتوانرێت كڵاوەی ئەتۆمیی لێببەسترێت. روسیا خەونی خەیام بۆ ئێران دەهێنێتەدی دوای ئەوەی ئێران رایگەیاند مانگێكی دەستكردی بەناوی خەیام بەمەبەستی رووپێوی رەوانەی بۆشایی ئاسمان كردووە، ئیسرائیل و ئەمریكا دژی ئەو هەنگاوە هاوبەشەی مۆسكۆو تاران وەستانەوە و باڵیۆزخانەی روسیا لەتاران رایگەیاند ئەو مانگە دەستكردە لەلایەن كۆمپانیاكانی وڵاتەكەیانەوەو لەسەر داوای ئێران دروستكراوە. رۆژی سێشەممە (9/8/2022) لەوێستگەی بایكۆنور لەوڵاتی كازاخستانەوە بەموشەكی سایوزی روسی مانگی دەستكردی خەیام رەوانەی بۆشایی ئاسمان كرا. بەوتەی بەپرسانی ئاژانسی بۆشایی ئاسمانی ئێران ئەو مانگە دەستكردە دوای 90 خولەك لە 500 كیلۆمەتریی خولگەی زەوی جێگیر بووەو زانیارییەكانی گواستوەتە بۆ ناوەندی كۆنتڕۆڵی ئاسمانیی وڵاتەكە. بەرپرس و میدیاكانی ئێران لەگەڵ راگەیاندی سەركەوتنی پرۆسەی ناردنی خەیام بۆ بۆشایی ئاسمان، ئاماژەیان بەوە كردووە كەمانگە دەستكردەكە لەلایەن وڵاتەكەوە دروستكراوە بەڵام باڵیۆزخانەی روسیا لەتاران رایگەیاند ئەو مانگە دەستكردە لەسەر داوای ئێران و لەلایەن روسیاوە دروستكراوە. ئەركی خەیام كە 40 ملیۆن دۆلار تێچوەكەیەتی، چاودێریی ئاسمانی ئێرانەو تۆماری ڤیدیۆیی و وێنەیە بەتوانای نزیكیی یەك مەتر لەزەوی واتە ئەو مانگە دەستكردە لەبۆشایی ئاسمانەوە دەتوانێت وێنەیەك تۆمار بكات كە لەنزیكیی یەك مەترەوە دەچركێنرێت. رۆژنامەی هائارتسی ئیسرائیلی لەزاری بەرپرسانی وڵاتەكەیەوە بڵاویكردوەتەوە ناردنی خەیام ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئێران نایەوێت پابەندی رێككەوتنی ئەتۆمیی بێت و پلانی مەترسیداری هەیە بۆ ناوچەكە. لەلایەكی دیكەوە بەرپرسێكی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا كەنەیویستوە ناوی ئاشكرابكرێت بەئاژانسی ئەنادۆڵی توركیا-ی راگەیاندووە؛ ئەو مانگە دەستكردەی ئێران كە روسیا رەوانەی بۆشایی ئاسمانی كردووە بۆ مەبەستی هەواڵگریی و سەربازیی بەكاردەهێنرێت. ئێران لەماوەی 66 ساڵدا 13 مانگی دەستكردی بەموشەكی وڵاتەكەی رەوانەی بۆشایی ئاسمان كردووە كەزۆربەیان لەقۆناغی یەكەمداو هەندێكجاریش لەقۆناغەكانی دیكەدا شكستیان هێناوە.
هاوڵاتی ئێران و ئەمریكا هەردووكیان مەیلی گەڕانەوەیان بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی هەیە بەڵام ئەوانەی زیاتر لەهەموو كەسێك چاوەڕوانی زیندوكردنەوەی ئەو رێككەوتنەن دانیشتوانی ئێرانن كەپێنج ساڵە خراپترین دۆخی ئابورییان لەمێژووی ئەو وڵاتە ئەزموون كردووە. وڵاتی چین رایگەیاندووە كشانەوەو راگرتنی رێككەوتنی ئەتۆمیی لانیكەم زیانی 200 ملیار دۆلاری لەئەمریكاو زیانی 500 ملیار دۆلاری لەئێران داوە. ئەمریكا پێش ئەوەی دەست بەسزا ئابورییەكانی لەدژی ئێران بكات لەساڵی 1979 بەبڕی چوار ملیار دۆلار كاڵای رەوانەی ئێران كردووەو لەبەرامبەردا بڕی نزیكەی سێ ملیار دۆلار كاڵای لەئێرانەوە هاوردە كردووە واتە ئاستی بازرگانیی ئەو دوو وڵاتە لەو سەردەمەدا و 43 ساڵ پێش ئێستا نزیكەی شەش ملیار دۆلار بووە كەبەراورد بەئێستا رەنگە ژمارەیەكی زۆر گەورە بێت. ئاستی بازرگانیی ئێران و ئەوروپاش لەسایەی سزاكانی ئەمریكا بووەتە مایەی خێر بۆ توركیا، بەوتەی بەرپرسانی ژووری بازگانیی ئێران، وڵاتەكەیان لەپێنج مانگی ئەمساڵدا بەبەهای 464 ملیۆن دۆلار كاڵای رەوانەی ئەوروپا كردووە لەكاتێكدا توركیا هەر لەو ماوەیەدا 40 ملیار دۆلار كاڵای هەناردەی ئەوروپا كردووە بەوەش ئەو وڵاتە 87 هێندەی ئێران كاڵای رەوانەی ئەوروپا كردووە. تەنها یەك رۆژ دوای كۆتایی دوایین خولی دانوستانەكانی ڤیەننا-ی پایتەختی نەمسا بۆ گفتوگۆ ئەتۆمییەكان نرخی هەر دۆلارێك لەبازاڕەكانی ئێران لە 32 هەزار تمەنەوە بۆ 31 هەزار دابەزی بۆیە گومانی تێدا نییە رێككەوتنی ئەتۆمیی لانیكەم باری گرانی ئابوریی لەسەر شانی دانیشتوانی ئێران كەمتر دەكاتەوە. ئەگەری زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی دەبێتە هۆی دووبارە دەستپێكردنەوەی یاسای فرۆشی نەوت و غازی ئێران كە پێشتر ساڵانە زیاتر لە 150 ملیار دۆلار داهاتەكەی بووەو هاوكات ئەو وڵاتە دەتوانێت دەستبكاتەوە بەبازرگانیی لەگەڵ ئەوروپاو ئەمریكا و زۆربەی وڵاتانی جیهان. بانكی جیهانی لەنوێترین راپۆرتی خۆیدا ئاشكرای كردووە كە ئێران لەسێ ساڵی رابردوودا زۆرترین هەڵاوسانی ئابوریی لەمێژوی وڵاتەكەیدا تۆمار كردووە ئەگەر گۆڕانكاریی لە داهات و سیاسەتی ئابوریی ئەو وڵاتەدا روونەدات ئەوە بەتەواوەتی لەگەشەی ئابوریی دەوەستێت. ئێران پلانی هەبووە دوای رێككەوتنی ئەتۆمیی لەساڵی 2015 ئاستی هەڵاوسانی ئابوریی وڵاتەكەی بۆ 7% دابەزێنێت بەڵام ئاستی ئێستای هەڵاوسانەكەی دەگاتە 52 بۆ 85 لەسەدا. سزا ئابورییەكانی ئەمریكا لەچەندساڵی رابردوودا وایكردووە بانكی ناوەندیی ئێران نەتوانێت ئاڵوگۆڕی دراو لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی جیهان بكات و هەر ئەوەش وایكردوە بانكی ناوەندی ئەو وڵاتە تالێواری هەڵدێر ببات و بەوتەی بەرپرسانی ئەو بانكە: لەسێ ساڵدا ئاستی هەڵاوسان لە 12% بۆ زیاتر لە 40% بەرزبووەتەوە. دوای ئەوەی ئەمریكا لەساڵی 2018 لەرێككەوتنی ئەتۆمیی كشایەوە زیاتر لە (122) ملیار دۆلاری ئێران لەبانكەكانی جیهان بلۆككراو دوای دوو ساڵ لەهەوڵەكانی تاران تەنها چوار ملیار دۆلار بۆ خەزێنەی ئێران گەڕایەوە كەئەگەر رێككەوتنی ئەتۆمیی جارێكی دیكە بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەو پارەیە ئازاد دەكرێت و ئاهێك بەبەری ئابوریی ئێراندا دەكاتەوە. شەوی دووشەممە (15/8/2022) ئێران بە فەرمی وەڵامی پێشنیارەكانی ئەوروپای دایەوە بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی بەڵام جۆزێپ بۆرێڵ، بەرپرسی سیاسەتەكانی یەكێتی ئەوروپا لەگەڵ ستایشی وەڵامدانەوەكەی تاران، رایگەیاند؛ ناتوانێت ناوەڕۆكی وەڵامەكە ئاشكرابكات و ئەوان تەنها دەیانەوێت لایەنەكان لەیەكتر نزیك بكەنەوە. ئەمیر عەبدوڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران دوای رادەستكردنی وەڵامی وڵاتەكەی بۆ ئەوروپا رایگەیاندووە؛ تاران خوازیاری پابەندبوونی لایەنەكانە بەبەردەوامبونی رێككەوتنی ئەتۆمیی و لەو چوارچێوەیەشدا پێویستە دڵنیایی بدرێت كە جارێكی دیكە هیچ لایەك لە رێككەوتنەكە نەكشێتەوە. بەرپرسانی تاران بەبەردەوامیی جەختیان لەدوو داواكاری كردوە كەیەكێكیان بریتیە لەوەی سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران لەلیستی تیرۆر دەربهێنرێت و داواكاریی دوەمیشیان ئەوەیە چیتر بەئاڵوگۆڕ لەدەسەڵاتەكان لەناوخۆی ئەمریكا تاكلایەنە بڕیار لەكشانەوە لەو رێككەوتنە ئەتۆمییە نەدرێت وەك ئەوەی دۆناڵد ترمپ سەرۆكی پێشوی ئەو وڵاتە لەساڵی 2018 كردی. رۆبەرت مالی، پسپۆڕی ئەمریكی بۆ كاروباری ئێران رایگەیاندوە: كێشەی سەرەكیی ئەوەیە تاران داوای كردووە نابێت ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم چیتر بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران بخاتە ژێر گومانەوە و پاشگەزببێتەوە لەچاودێرییە وردەكانی وێستگە ئەتۆمییەكان. مالی ئاماژەی بۆ ئەوەشكردوە: ئەگەر ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم پاكانە بۆ بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران دەرببڕێت ئەوا ئەمریكا واژۆ لەسەر رێككەوتنەكە دەكات، بەڵام ئێران و ئاژانسی ئەتۆم ناكۆكیان هەیەو ئاژانس پێداگریی دەكات كەئێران وردەكارییەكانی ئەم دواییانەی زیادكردنی پیتاندنی یۆرانیۆمی لە 5% بۆ 60% ئاشكرانەكردووەو رادەستی ئەو ئاژانسەی نەكردووە. ئێران داوای داخستنی سێ دۆسیەی لەئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم كردووە كە بەپێی راپۆرتەكان سێ وێستگەی ئەتۆمیی ئەو وڵاتە یۆرانیۆمی پیتێنراوی نایاسایی و تەشەنەكراوی تێدا بەدی كراوە. ئەو بەرپرسەی ئەمریكا وتوویەتی» تا ئەوكاتەی واشنتۆن و تاران لەسەر هەموو شتەكان رێككنەكەون وەك ئەوە وایە لەسەر هیچ شتێك رێككنەكەوتبن». لەلایەكی دیكەوە: جۆزێپ بۆڕێڵ، بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا رایگەیاندوە: هیچ بڕگەو بابەتێكی دیكە نەماوە بۆ دەقی ئەو رەشنووسەی بەمەبەستی گەڕانەوەی لایەنەكان بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی ئامادەكراوە تەنها ئەوەی ماوەتەوە واژۆكردنی لایەنەكانی بەشداری ناو رێككەوتنی ئەتۆمییەكەی ئێران و (ئەمریكا، روسیا، چین، بەریتانیا، فەرەنسا + ئەڵمانیا)یە.
هاوڵاتی یونامی نۆزده‌یه‌مین ساڵیادی تەقینەوەی بارەگای نەتەوەیەکگرتووەکان لە بەغدا کردەوە وباپەندیی خۆی بۆ خەڵکی عێراق دووپاتكرده‌وه و ڕایگه‌یاند: عێراق لەم ساڵانەی دواییدا بەدەست چەندین کێشەوە دەناڵێنێت، بەو قەیرانەی ئێستاشەوە، کە زۆر درێژەی کێشا. له راگه‌یه‌ندراوێكدا كه به‌بۆنه‌ی 19ـمین ساڵیادی ته‌قینه‌وه‌ی باره‌گاكه‌یان له به‌غدا بڵاویکردۆته‌وه نێردەی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ هاریکاریی عێراق (یونامی) ڕایگه‌یاندووه: 19ـی ئاب، یادەوەرێکی تاڵی هەمیشە زیندووە بۆ تەواوی نەتەوەیەکگرتووەکان، ئاماژه‌شی به‌وه‌کردووه: لەم یاد کردنەوەیەدا یادی ئەوانە دەكاته‌وه کە گیانیان بەختکرد و ئەوانەش کە برینداربوون، هەروەها ئەو خانەوادانەش کە تا ئێستا بەدەست ئاسەواری ئەم کارەساتەوە دەناڵێنن. ئه‌وه‌شی خسته‌روو، هەموو قوربانییەکان کارمەندی نەتەوەیەکگرتووەکان بوون، کە کاریان بۆ هەڵسانەوەی عێراق كردووە، لە ساڵی 2009ـه‌وه، و ئەم یاده‌ی وەک "رۆژی مرۆیی" دەستنیشانکردووە، هەر لە ڕاگەیاندراوەکەیە ئاماژە بەوە دەکات عێراق لەم ساڵانەی دواییدا بەدەست چەندین کێشەوە دەناڵێنێت، بەو قەیرانەی ئێستاشەوە، کە زۆر درێژەی کێشا، بەڵام هیچ لەم قەیرانانه له‌و ئاسته نین كه چاره‌سه‌رنەکرێن و یاخوود بخرێنەپێش بەرژه‌وه‌ندی نیشتیمانییه‌وه. جێگای ئاماژه‌یه له ڕۆژی ١٩ی ئابی 2003دا، بارەگای UNAMI لە بەغدا تەقێندرایەوە، بووە هۆی کوژرانی 22 کارمەند بە سێرجیۆ دیمیلیۆ نوێنەری تایبەتی سکرتێری گشتی نەتەوەیەکگرتووەکان، لەگەڵ برینداربوونی 150 كه‌سی دیكه.
هاوڵاتی له‌لێدوانێکی ڕۆژنامه‌نوسیدا باڵوێزی ئیندۆنیزیا له مۆسكۆ، ڕایگه‌یاند: وڵاته‌كه‌ی ئاماده‌یه كۆبوونه‌وه‌یه‌ك له نێوان هه‌ردوو سه‌رۆكی ئه‌مریكا و ڕووسیا، له میانه‌ی لوتكه‌ی وڵاتانی كۆمه‌ڵه‌ی بیست، ڕێك بخات، سه‌رۆکی ئه‌و وڵاته‌ش ڕایده‌گه‌یه‌نێت سه‌رۆكی ڕووسیا ئاماده‌یی خۆی ده‌ربڕیوه به‌شداری له لوتكه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی بیست، له دوورگه‌ی بالی بكات. خۆسیه تاڤاریس، باڵوێزی ئیندۆنیزیا له مۆسكۆ، به ئاژانسی (نۆڤۆست)ی ڕووسی ڕاگه‌یاندووه: "كه‌شوهه‌وا له‌باره بۆ ئه‌وه‌ی لوتكه‌ی نێوان جۆ بایدن، سه‌رۆكی ئه‌مریكا و ڤلادیمێر پوتین، سه‌رۆكی ڕووسیا، له چوارچێوه‌ی كۆبوونه‌وه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی بیست، كه بڕیاره له مانگى 11ى داهاتوو، له دوورگه‌ی بالی له ئیندۆنیزیا، به‌ڕێوه بچێت". له‌لایه‌کی تره‌وه جۆكۆ ویدودو، سه‌رۆكی ئیندۆنیزیا، ئاماژه‌ى به‌وه داوه، سه‌رۆكی ڕووسیا ئاماده‌یی خۆی ده‌ربڕیوه به‌شداری له لوتكه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی بیست، له دوورگه‌ی بالی بكات، له‌مباره‌یه‌وه سه‌رۆكی ئیندۆنیزیا به ئاژانسی بلومبێرگی گوت: "پوتین پێی ڕاگه‌یاندم كه به‌شداریی كۆبوونه‌وه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی بیست ده‌كات ئه‌وه‌شى ئاشكرا كردووه، كه سه‌رۆكى چینیش به‌شداریی كۆبوونه‌وه کە دەکات. جێگەی باسە كۆمه‌ڵه‌ی بیست كۆڕبه‌ندێكی نێوده‌وڵه‌تییه له 19 وڵات پێك هاتوون، له ساڵی 1999دا له‌پێناو سه‌قامگیریی دارایی له جیهان دامه‌زرا، جیا له وه‌زیرانی ده‌ره‌وه و دارایی ئه‌م وڵاتانه، سه‌رۆكه‌كانیش بۆ پرسه هه‌ستیاره‌كان كۆ ده‌بنه‌وه.
.jpg)
هاوڵاتی له‌ڕاگه‌یه‌ندراوێکدا هەپەگە شه‌هیدبوونی دوو گەریلای لە تەندورەک ڕاگه‌یاندو ئاماژه‌ی به‌وه‌کردووه کە تاوەکو گوللـەی کۆتایی شەڕیان کردووە، له‌و ڕاگه‌یه‌ندراوه‌دا که ئەمڕۆ ناوەندی ڕاگەیاندن و چاپەمەنیی هێزەكانی پاراستنی گەل-هەپەگە بڵاویکردۆته‌وه تێیدا هاتووە: سوپای داگیرکەری تورک ڕۆژی ١٦ی ئابی ٢٠٢٢ لە هەرێمی تەندورەکی سەرحەد دەستی بە ئۆپەراسیۆنێکی فراوانی داگیرکەریی کرد، لەنێوان سوپای داگیرکەری تورک و هێزەکانماندا شەڕێکی سەخت ڕوویدا، هاوڕێکانمان ئەڤیندار و ئەیلەم، کە لە شەڕەکەدا گورزی گەورەیان لە داگیرکەراندا و بە شێوەیەکی فیدایی بەرخۆدانیان کرد، تاوەکو گوللـەی کۆتایی شەڕیان کرد و شەهید بوون. ئەوەش خراوەتەڕوو، “ئەو هاوڕێ قاڕەمانانەمان کە چەندین ساڵ لە سەرحەد تێکۆشانیان کرد، بە هەڵوێستی ڕوونی خۆیان لەسەر هێڵی ئازادیی ژنان، ڕەنجێکی زۆریاندا و بوون بە میلیتانی نمونەیی یەژاستار، بەڵێن دەدەین کە میراسی تێکۆشانی هاوڕێ شەهیدەکانمان، کە هاوڕێیەتی پەکەکەیان لە دڵەوە هۆناندەوە، بپارێزین و گەورەی بکەین”. ناسنامەی شەهیدەکانمان بەم شێوەیەیە: ناسناو: ئەڤیندار کەڤۆک ناو و پاشناو: تۆغبا تامباخچەجی شوێنی لەدایکبوون: وان دایک و باوک: خاتوون – محەمەد ئەمین کات و شوێنی شەهیدبوون: ١٦ی ئابی ٢٠٢٢ / سەرحەد ناسناو: ئەیلەم سیپان ناو و پاشناو: دەوڵەت تاشر شوێنی لەدایکبوون: وان دایک و باوک: فاتیمە – ئەنوەر کات و شوێنی شەهیدبوون: ١٦ی ئابی ٢٠٢٢/ سەرحەد لەو ڕاگەیەندراوەدا، هەپەگە سەڕەرای ئەوەی باسی لە تێکۆشانی هەردوو شەهیدەکە لەنێو ڕیزەکانی گەریلاکانی ئازادیی کوردستاندا کرد، هەروەها دەڵێت: هاوڕێکانمان ئەیلەم و ئەڤیندار بە هەڵوێستی فیداییان لەدژی داگیرکەریی، بەرخۆدانیەکی مێژووییان لە سەرحەد پیشاندا و داستانی قاڕەمانییان خوڵقاند، سەرەخۆشیی لە خانەوادەی بەڕێزی شەهیدان، خەڵکی وان و گەلی وڵاتپارێزی کوردستان دەکەین.
.png)
هاوڵاتی لەتەمەنی 19 ساڵیدا دەستگیركراو دوای 30 ساڵ و لەتەمەنی 49 ساڵیدا ئازادكرا، بەڵام زیندان خەونەكانی ئەوی بۆ ئازادی لەناو نەبردووە و هێشتا بەگڕو تینەوە داوای ئازادی بۆ كورد دەكات، لەكاتی ئازادبوونیدا دەیان كەس لەخزم و كەسوكارو چالاكوانانی ئامەد چوونە پێشوازی. ئەو ناوی مزگین روناكەو نازناوی «ئایدن»ە، چالاكوان و نووسەرە، دوای ئەوەی 30 ساڵ لەتەمەنی خۆی لەبەندیخانەكانی توركیا تێپەڕاند ئازاد بوو. ئایدن خەڵكی ئامەدە، لەساڵی 1992و لەتەمەنی نۆزدە ساڵیدا دەستبەسەركراو دوای 30 ساڵ ئازادكرا، مزگین ئایدن لەڕۆژی ئازادبوونیدا، ساتەوەختە خۆشەكانی خۆی بەسرودی نەتەوەیی ئەی رەقیب و بیرەوەریە مێژووییەكانی نەتەوەی كورد بیری خەڵكی كوردستان هێنایەوە. ئەو دەڵێت سمكۆی شكاك و قازی محەمەدو دەیان شۆڕشگێڕی دیكە لەبەر خاتری نەتەوەی كورد گیانیان بەخت كردو گیان بەختكردنی لەڕێگای نەتەوەی كورد بەسەربەرزی ناوبرد. ئایدن دەڵێت كیمیابارانی هەڵەبجەو بینینی وێنەكانی ئەو جینۆسایدە كاریگەری زۆری هەبووە لەسەر ئەوەی بڕیاربدات بۆ ئازادی كوردستان تێبكۆشێت. رایگەیاند: دوای ئەوەی دیمەنەكانی كیمیابارانی هەڵەبجەم بینی زیاتر لەبارەیەوە هەوڵمدا بخوێنمەوەو زانیاری وەربگرم، بۆیە بڕیارمدا بۆ ئازادی گەلەكەم زیاتر تێبكۆشم، بۆیە بەلامەوە گرنگ نەبوو كە كەوتمە زیندان چونكە مرۆڤی ئازاد لەزیندانەكاندایە. بەوتەی ئایدن ئەو لەزیندان تەنیا جەستەی زیندانیكراوبوو، ئەگەرنا ئاگرێك لەناخیدا هەبووەو بەو تینەوە توانیویەتی 30 ساڵی زیندان تێپەڕێنێت. ئایدن لەلایەن دادگای ئاسایشی دەوڵەتی توركیاوە لەئامەد بەتۆمەتی «ئەندامبوون لەڕێكخستندا سزای ٣٠ ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێنراو 12ی ئەم مانگە لەگرتووخانەی داخراوی ژنان لەگەبزەی ئامەد ئازاد كرا، لەماوەی مانەوەیدا لەزیندان كاری ئەدەبی و كولتووری كردووەو دەیان وتارو شەش كتێبێكی بڵاوكردووەتەوە. ئایدن لەكاتی ئازادكردنیدا وتی: تا ئەوكاتەی یەك كەس لەهاوڕێیانم لەزیندان بێت ئازادی بەدەست نایەت و هیوام ئەوەیە هەموو زیندانییەكانی كورد ئازاد بكرێن. مزگین دووەم ژنی زیندانییە، كە دوای 30ساڵ لەباكووری كوردستان ئازاد دەكرێت و لەماوەی زیندانیشیدا بەشداری زۆرێك لەچالاكییەكانی مانگرتن لەخواردن كردووەو تووشی چەندین كێشەی تەندروستی بووەتەوە و لەئێستاشدا چارەسەری شێرپەنجەی مەمك وەردەگرێت، جگە لەوە تووشی نەخۆشی گورچیلەش بووە. رۆزا مەتینا هاوڕێی مزگینە، دەڵێت لەوكاتەی لەزیندان بووە خزمەتێكی زۆری بەزمانی كوردی كردووەو زیندانییەكانی فێری زمانی كوردی كردووە.
.png)
هاوڵاتی توركیا بەدرێژایی شەڕی ناوخۆی سوریا پشتیوانیی لەگروپە ئۆپۆزسیۆنە چەكدارە جیهادی و ناجیهادییەكان كردووە تاوەكو رژێمی بەشار ئەسەد بڕوخێنن و رژێمێكی نزیك لەخۆی لەسوریا دەسەڵات بگرێتەدەست. بۆ ئەوەش هاوكاریی لۆجستی، راگەیاندن، دیپلۆماسی و پێدانی چەك و پارەی بەگروپە چەكدارەكانی دژ بەڕژێمی سوریا خستبووە ریزبەندی سەرەوەی بەرنامەكانی حكومەتەكەی. بەرپرسە جۆراوجۆرەكانی ئەنقەرە بەبەردەوامی لێدوانی ئاگرینیان دەداو هەڕەشەیان دەكردو هەر جۆرە نزیكبونەوەو رێككەوتنێكیان لەگەڵ رژێمی بەشار ئەسەد بەتاوان دەناساند. شەپۆلی رووداوەكانی بەهاری عەرەبی كاریگەریی بەجۆرێك دروستكردبوو، كەتوركیاو وڵاتانی سعودیەو ئیمارات و قەتەرو تەنانەت ئەمریكاو رۆژئاوا چاوەڕێیان دەكرد لەماوەیەكی كەمدا رژێمی سوریاش وەك تونس و میسرو لیبیا بڕوخێت و رژێمێكی نزیك لەخۆیان لەسوریا دروست بكەن. بۆ ئەوەش دەستیان بەپڕچەككردن و یارمەتیدانی گروپە چەكدارەكانی دژ بەڕژێمەكەی ئەسەد كرد. سی ئای ئەی ئەمریكی و وڵاتانی رۆژئاوایی هاوكاریی چەك و پارەیان بەزیاتر لە ١٧ گروپی چەكداری ناوخۆی سوریا دەكرد. بۆ زیاتر كاریگەربوونی گوشارەكان لەسەر رژێمی ئەسەد گۆڕەپانی سوریا بەسەر دوو بەرەی شەڕی سەرەكی دا دابەشكرا، باكوور تاوەكو ناوەڕاستی سوریا بۆ توركیاو ناوەڕاست تاوەكو باشووری سوریایش بۆ سعودیەو ئیمارات دانرابوو، كە هەریەكەیان شەڕی ئەو ناوچانە لەدژی رژێمی ئەسەد بەڕێوەببەن. لەدوای تێپەڕبوونی زیاتر لە دوو ساڵ و بێئەنجامبوونی شەڕی گروپە چەكدارەكان و هاتنە ناوەوەی گروپە جیهادییە ئیسلامییە توندڕەوەكانی وەك بەرەی نووسرە (باڵی قاعیدە لەسوریا) و داعش و جەیشی ئیسلام و چەندین گروپی تر، ئەمریكا وردە وردە دەستبەرداری چەكدارەكانی دژ بەڕژێمی سوریا بوو، سعودیەو ئیمارایتیش لەبەری ناوەڕاست و باشوورەوە دۆخەكەیان لەسنوورێكدا راگرت و كشانەوە، بەڵام توركیا بەوپەڕی پێداگرییەوە كوانوی شەڕی گەرم دەكردو ئەو ناوچانەی بەتوركیا درابوون بەگشتی و بەبەراورد لەگەڵ ناوچەكانی تردا زۆرترین زیان و كاولكارییان بەركەوت. توركیا وەك رژێمی ئەسەد ئەوپەڕی توندوتیژیی بەكاردەهێناو پێكەوە شارو خاك و گوندو هاووڵاتییانی سوریایان كردە سوتەمەنی، بۆ هیچیان گرنگ نەبوو كاولكاری و زیانی مرۆیی بەكوێ دەگات. توركیا بەناوی جۆراوجۆرەوە راهێنان و بانگەوازی ئیسلامییەوە گروپەكانی سوریای بەتەواوەتی خستە ژێر كۆنترۆڵی خۆی. لەدرعا، حەما، حومس، حەلەب و داریا مامەڵەی پێوەكردن و فرۆشتنی بەڕووسیاو رژێمی ئەسەدو پاشەكشەی پێكردن بەرەو ئیدلب، ئەوەش تەنها بۆ ئەوەی باب و عەفرین و ناوچەكانی تری رۆژئاوای كوردستان داگیربكات. هاوكات لەگەڵ گۆڕەپانی شەڕو بەكارهێنانی ئەوپەڕی توندوتیژی، لەكۆبوونەوەكانی جنێڤ و ئاستانا و سۆچی بەبەردەوامی كاری مامەڵەكردن بووە بەئۆپۆزسیۆنەوە و لەوەشدا سەركەوتوبوو، چونكە ئۆپۆزسیۆن ئیتر پارەو چەك، ئۆتێل و دیپلۆماسی، موچە و پلانی سیاسیان و ئامانج و خواستەكانیان لەلایەن توركیاوە دیاری دەكرا. گەرچی ئەوەی پێی دەوترێت ئۆپۆزسیۆن یەكجۆر و یەك شێوە نین، بەڵام لەئەنجامدا لەقاڵبی سیاسەتی توركیدان. حكومەتی ئەنقەرەش كاری بۆ ئەوە كردووە، هەركەس و گروپێك لەناو ئۆپۆزسیۆندا لەگەڵ سیاسەتەكانی نەبێت تیرۆریان بكات، یان بەدەستی گروپە نەیارەكانی تر بیانكوژێت، كەدیارترین و كاریگەرترین پاكتاوكاری، كەزیانی گەورەی لەبناغەی سوپای ئازاددا، كوشتنی حوسێن هەرموش یەكێك لەسەركردە زۆر كاریگەرو دیارەكانی ئەو سوپایە بوو لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە. هەروەها ژمارەیەك چالاكوان و رۆژنامەنووسی سوریاش لەتوركیا بەدەست گرپە چەكدارەكان كوژران. جگە لەوانەش هەر گروپێكی چەكدار لەپلانی توركیا دەرچووبێت، بەگروپی تری چەكدار هێرشی كردووەتەسەری و لەماوەكانی رابردودا سەدان هێرش و پێكدادان لەنێوان گروپە چەكدارەكانی بەناو ئۆپۆزسیۆنی سوریا لەخاكی سوریادا روویانداوە. توركیا لەدوای نزیكەی ١١ ساڵ لەشەڕ و ململانێ و كاولكاری لەسوریا ئیدی هیچ كارتێكی گرنگی بۆ بەدیهێنانی خواستەكانی، كە لەناوبردنی دەستكەوتەكانی كوردو رۆژئاوای كوردستانە، بەدەستەوە نەماوە. تەنانەت لەمدواییەدا ئەمریكاو روسیا رێگایان لەئۆپراسیۆنێكی تری سەربازیی توركیا گرت بۆ سەر رۆژئاوای كوردستان. توركیا بۆ ئەوەی رێگە لەشۆڕشی كوردو مافەكانی كورد بگرێت، ئامادەیە ئەمجارە راستەوخۆ گروپە چەكدارەكان بباتەوە ژێر باڵی ئەسەدو دیمەشق. مەولود چاوشئۆغڵو وەزیری دەرەوەی توركیا چەند رۆژ لەوەوپێش رایگەیاند، بۆ رێگریكردن لەپارچەكردنی سوریاو بۆ لەناوبردنی پەیەدە و یەپەگە پێویستی بەوە هەیە، كە دەوڵەتێكی ناوەندیی بەهێز لەسوریا دروستبكرێت و ئەوەش بە بەشداریی هەموو گروپەكان دەبێت. چاوشئۆغڵو راشیگەیاندبوو، ئەنقەرە كار بۆ ئەوەدەكات ئۆپۆزسیۆن و گروپە چەكدارەكان لەگەڵ رژێمی دیمەشق رێبكەون تاوەكو سوریایەكی بەهێز دروستبكرێت. ئەو قسانەی وەزیری دەرەوەی توركیا لەلایەن چەند گروپێكی ئۆپۆزسیۆنەوە ناڕەزایەتیی لێكەوتووەتەوە، بەڵام ناڕەزایەتییەكان زۆر لەوە كەمترن، كە رێگە لەپلانی توركی بۆ رێككەوتن لەگەڵ رژێمی سوریا بگرن، چونكە توركیا پلانی ستراتیژیی ئەوەیە، كە رێگانەدات كورد لەباكوری سوریا ببێتە خاوەن قەوارە، كیان و دەستكەوت و دانپیادانانی نێودەوڵەتی. توركیا بۆ ئەو پلانەی هەموو كارت و گوشارە سەربازی و سیاسی و ئابووری و راگەیاندنەكانی خۆی بەكارهێناوە و بەكاریشیان دەهێنێت، بۆیە ئێستا بۆ دژایەتیكردنی كورد دەست بەدامێنی ئەو رژێمەیە، كە ١١ ساڵ كاری بۆ رووخاندنی كردو ئامادەیە ئۆپۆزسیۆن تەسلیم بەڕژێمی سوریا بكاتەوە، بەس بەو مەرجەی كورد لەسوریا پاكتاوبكرێت. ئەوە پلانی ستراتیژیی و گەورەی توركیایەو بۆ ئەوەش ئامادەیە لەدەرگای هەموو شەیتانێك بدات.
هاوڵاتی دوای ئەوەی زۆرینەی زۆری میدیا بیانییە جیهانییەكان و میدیای كوردیش وێنەو هەواڵی چەند بەردێكیان بڵاوكردەوە بەناوی (بەردەكانی برسێتی) كە گوایە بەهۆی وشكەساڵییەوە لەسنوری چیك-ئەڵمانیا دەركەوتوون و باسیان لەوەكردووە هەركەسێك ئەم بەردانەی بینی "بگری" ئەویش وەك ئاماژەیەك بۆ كەمبوونەوەی ئاو و برسێتی و قاتوتڕی، دەركەوت چیرۆكی دەركەوتنی بەردەكان كۆنن و هی ئێستا نین. پێگەی (arstechnica) تایبەت بەكاروباری زانستی و هونەری رایگەیاندووە، كە بڵاوكردنەوەی ئەو وێنانە دووبارە بڵاوكردنەوەی بابەتێكە كە لەساڵی 2018 بڵاوكراوەتەوە ئەوكاتەی باس لەوشكەساڵی كیشوەری ئەوروپا كراوەو ئاماژە بەو بەردانە كراوە. پێگەكە ئەوەشی بڵاوكردۆتەوە بەڵام بەردەكان ڕاستەقینەن و بوونیان هەیەو بەرواری ساڵانی 1417و 1473ی لەسەرە بەڵام بەهۆكاری لەنگەرگرتنی كەشتییەكان تێكچوون، هەروەها چەندین بەرواری دیكەی وەك 1707و 1746و 1790 و 1893 ی لەسەر دەبینرێت. جێگای ئاماژەیە نوسینەكانی سەر ئەو بەردانە وەك سەرچاوەی لێكۆڵینەوە لەمێژووی وشكەساڵی وڵاتی چیك لەنێوان ساڵانی 1090 بۆ 2012 سودیان لێوەرگیراوە.
