لەبەریتانیا بەسەدان دووكان و ماركێتی كورد بەرشاڵاوی پۆلیس كەوتن

شاناز حەسەن لیستە هاوبەشی حزبە كوردستانیەكانی ناو كەركوك تا ئێستا نەگەیشتونە ڕێككەوتنی كۆتایی لەبارەی لیستێكی هاوپەیمانی و چاوەرێی دوا وەڵامی پارتی دەكەن بۆ بەشداری كردن یان نەكردن و دوا وادەش بۆ پێشكەشكردنی لیست یەكی ئایارە، بەڵام بەرپرسێكی یەكێتی لە كەركوك دەڵێت:» لیستێك بەناوی لیستی كەركوكی كوردستانی پێشكەش بە كۆمسیۆن كراوەو ئەوەی تا ئێستا یەكلابووەتەوە تەنها گۆران و كۆمەڵ كاندیدیان دەبێت  لەگەڵ یەكێتی، ئەوانی دیكە تەنها پشتیوانی دەكەن». ‌لەكۆبوونەوەكەی 9یشوباتی 2021 دا كەبارەگای مەڵبەندی كەركوكی كۆمەڵی دادگەری كوردستان بەڕێوەچوو، حزبەكان پێشنیاری ئەوەیان خستبووەڕوو كە لەبازنەی یەكەمدا تەنها پارتی و یەكێتی كاندیدیان هەبێت  لایەنەكانی دیكە كاندیان نەبێت و لەبازنەی دووەم دا ئەو دووحزبە كاندیدیان نەبێت و كار بۆكاندیدانی حزبەكانی تر بكەن، و لەبازنەی سێیەمیشدا تەنها پارتی و یەكێتی كاندیدیان هەبێت، بەڵام یەكێتی و پارتی ئەو پێشنیارەیان ڕەتكردووەتەوە و بریارە ئەمڕۆ و سبەینێ یەكێتی و لایەنەكانی دیكە دوا كۆبونەوە ئەنجام بدەن، سەرەرای ئەوەی هەندێك زانیاری جەختلەوە دەكەنەوە كە پارتی لیستی خۆی پێشكەشی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق كردووە. لەهەڵبژاردنی پێشووی پەرلەمانی عێراقدا، لەكۆی 12 كورسی یەكێتی توانی شەش ئەندام بنێرێتە پەرلەمانی عێراق، بەڵام لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو ریفراندۆم دۆخی كەركوك تێكچوو و كورد لەو شارە دەسەڵاتی نەماو پارێزگاریشیان لە كورد وەرگرتەوە. خەسرەو گۆران، بەرپرسی مەكتەبی هەڵبژاردنی پارتی لەدوو هەفتەی رابردوودا جەختی لەوەكردەوە كە پارتی لە كەركوك و ناوچە جێ ناكۆكەكان بە لیستی جیا بەشداری هەڵبژاردنەكان دەكات، بەڵام سەرەرای ئەو لێدوانانە یەكێتی و لایەنەكانی دیكە تا 48 كاتژمێری دیكە چاوەرێی كۆتا وەڵامی پارتی دەكەن. جێگری لێپرسراوی مەڵبەندی كەركوك و بەرپرسی پەیوەندییە نیشتمانییەكانی یەكێتی، دەڵێت:» لیستێكی كەركوكی كوردستانی پێشكەش بە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق كراوەو ئەگەر لەسەر میكانیزمەكە رێكبكەوین هەر ئەو لیستە دەروات بەبێ پارتی». جەنگی  عیزەدین،  جێگری لێپرسراوی مەڵبەندی كەركوك و بەرپرسی پەیوەندییە نیشتمانییەكانی یەكێتی، لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت» تاكو ئێستا بە ڕەسمی لەهیچ لایەنێكەوە رانەگەیەندراوە و حزبە كوردستانیەكان و هاوپەیمانەتیەكە هەڵنەوەشاوەتەوە، بەڵكو ئێمە كاتمان ماوە و لە ئەمڕۆ یان بەیانی كۆبونەوەی كۆتایمان دەبێت». لیستێكی كەركوكی كوردستانی پێشكەش بە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق كراوەو ئەگەر لەسەر میكانیزمەكە رێكبكەوین هەر ئەو لیستە دەروات بەبێ پارتی جێگری لێپرسراوی مەڵبەندی كەركوك، وتیشی:» تەنیا پارتی نەبێت هەموو حزبە كوردستانیەكانی دیكەی ناو كەركوك كارمان بۆ ئەوە كردووە  كە هاوپەیمانەتیەكە سەر بگرێت و هاوراش بوین بۆیە تەنیا ئەوە ماوە لە چەند رۆژی داهاتوودا هاوپەیمانێتیەكە كارا بكەینەوە». جەنگی عیزەدین ئەوەشی رونكردەوە:» پارتی تەنیا لە ئەوەدا ناكۆكە دەڵێن لەناوچە جێناكۆكەكان بەتەنیا دادەبەزن  وتیشی:» لیستێكی كەركوكی كوردستانی پێشكەش بە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق كراوەو ئەگەر لەسەر میكانیزمەكە رێكبكەوین هەر ئەو لیستە دەروات بەبێ پارتی». هاوكات هێمای بۆ ئەوەش كرد كە میكانیزمەكە ئەوەیە كە بزانن چەند لایەن كاندیدیان دەبێت، چونكە تا ئێستا بزوتنەوەی گۆران و كۆمەڵی دادگەری یەكلابونەتەوە كە یەكی كاندیدێكیان دەبێت، لایەنەكانی وەك یەكگرتوو و حزبی شوعی و لایەنەكانی دیكە تەنها پشتیوانی لیستە كوردستانییەكە دەكەن. ناوبراو جەختی پێشیوابوو هاوپەیمانی وەك حزبە كوردستانیەكانی  تری كەركوك بەدەر لە پارتی هەموو پەیوەست بوون پێوەیی و رەنگە لەم چەند رۆژەی داهاتوودا بگەینە كۆتایی و هاوپەیمانەتیەكە بچێتە بواری جێبەجیكردنەوەو رابگەیەندرێت. بەرپرسی لقی سێی پارتی لەكەركوك دەڵێت بڕیاری كۆتایی و قسەی حزب لای خەسرەو گۆران بەرپرسی مەكتەبی هەڵبژاردنە. محەمەد خورشید، بەرپرسی لقی سێی پارتی لە كەركوك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» دەتوانن قسە لەگەڵ خەسرەو گۆران بكەن بەرپرسی مەكتەبی هەڵبژاردن، چونكە بریاری كۆتایی و قسەی حزب لای ئەوە». دەربارەی ئەوەی خەسرەو گۆران پێشتر ئەوەی دووپاتكردووەتەوە كە پارتی بە جیا بەشداری هەڵبژاردن دەكات، بەڵام لایەنەكان چاوەرێی وەڵامی پارتین، بەرپرسی لقی سێی پارتی وتی:» بریاری حزب لەوبارەیەوە لای خەسرەو گۆرانە. لەلایەكی دیكەوە كارگێڕی مەڵبەندی چواری كۆمەڵی دادگەری كوردستان دەڵێت:» پێكهێنانی لیستێكی هاوبەش لەكەروكك خواستی هەموو لایەنەكان بوو و تەنیا پارتی نەبێت كە دواتر ئەوانیش رای خۆیان دەربڕی و وتیان كە هاوراین و پێمان خۆشە بەڵام بە كرداری نەهاتنە ناو لیستەكە و كۆبونەوەكانەوە». محەممەد عەلی، كارگێری مەڵبەندی چواری كۆمەڵی دادگەری، لەكەركوك  لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت» ئێستاش گەشبینین بە لیستێكی هاوبەشی حزبە كوردستانیەكان لەناو كەركودا بۆ یەكریزی حزبە كوردستانەكان و بەهێزبنی پێگەی كورد لەناو كەركوك و بۆ پرسی یەهێزبونی خاك و پێگەی كورد لێرە». ئەم بەرپرسەی كۆمەڵی دادگەری كوردستان، ئەوەشی ڕونكردەوە یەكیك لە كێشەكانی كورد ئەوەیە لە دوا كاتدا دەكەونە گفتوگۆ و كۆبونەوە، ڕەنگە ئەمە هەندێكی بە مەبەست بێت یاخود رێككەوتنی ژێر بەژێر كرابێت، چونكە ئەوەی كە جێگەی داخە لە كەركوك هەموو جارێك لیست دروست كراوە و مژدە دراوە بە خەڵك و  لە كۆتا كاتەكاندا تێكدراوە،وتی:» بۆیە هیوادارم ئەمە دوبارە نەبێتەوە». هاوكات ئەوەشی دووپاتكردەوە كە ئەوەیان دەكەوێتە سەر حزبە سیاسیەكان تا چەند حزبی سیاسین و دواكەوتەی لایەنی سیاسی دیكە نین و تاچەند خاوەنی بریاری خۆیانن، وتیشی:» ئێمە وەك كۆمەڵی دادگەری هەرگیز خۆمان بە هیچ لایەنێكەوە گرێ نەداوە بۆیە پارتی بەشداری بكات یان نا، ئێمە خۆمان حزبین و بەهیچ لایەنێكەوە نەبەستراوین كە بەداخەوە ئەوە هەیە و پارتی و یەكێتی هەر یەكەی هەندێك لایەنی بەستووە بە خۆیەوە كە ئەمە گەورەترین كێشەی حزبایەتیە لە كوردستان». هاوكات پێشیوابوو لە بەشداری نەكردنی هەر لایەنێكدا كەركوكیەكان و لایەنەكە خۆی زیان دەكات و دوبارە دەبێتە پەرت بونی دەنگەكانی كورد و چونكە هەمیشە سەركەوتنەكان لە پێكەوەیی لایەنەكاندا هاتووەتەدی.

شاناز حەسەن وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێم ئەوە ئاشكرادەكات تائێستا سێ هەزارو (800) پزیشك و كارمەندی تەندروستی تووشی كۆرۆنا بوون و لەو ژمارەیەش (200)یان گیانیان لەدەستداوە. ‌ئاسۆ حەوێزی  وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێم لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى: وت:» هەركات ڤاكسینی تەواو لەبەردەستدا بوو دەتوانین بیكەینە بڕیار تاهەمموو فەرمانبەران وەریبگرن». هەروەها وتیشی:» تائیستا لە هەرێمی كوردستاندا سێ هەزار و (800) كارمەندو پزیشك تووشی كۆرۆنا بوون و زیاتر لە (200) كەسیان گیانیان لەدەستداوە». ناوبراو باسی لەوەشكرد بەردەوام پێویستیان بەكارمەندو پزیشك هەبووە و داوایان كردووە، چونكە ژمارەیەكی زۆر لەكارمەندو پزیشكان تووشی كۆرۆنا بوون»بەردەوام كێشەی كەمی كارمەندو پزیشكمان هەیە».  ئاسۆ حەوێزی جەختی لەوەشكردەوە كەدۆخی كۆرۆنا مەترسیدارەو ئەو شوێنانەی ماویانە بەتایبەت بۆ وەرگرتنی چاودێری چڕو ورد زۆر سنوردارەو ژمارەیەكی زۆر كەم دەتوانین نەخۆش وەربگرین. هاوكات هێرش سەلیم جێگری بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی سلێمانی بەهاوڵاتى: وت:» هەر كارمەندو پزیشكێك بەكۆرونا لەناوەندی تەندروستیدا گیانی لەدەستدا  هاوكاری پێنج ملیۆن دینار بۆ خانەوادەكەی خەرج دەكرێت». جێگری بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی ئەوەشی روونكردەوە كە تائێستا هەشت بۆ نۆ كارمەند كە گیانیان لەدەستداوە كەسوكاریان ئەو بڕە پارەیەیان بۆ خەرجكراوە لەسنوری سلێمانیدا. ناوبراو جەختی لەوەکردەوە کەدۆخی کۆرۆنا لەژێر کۆنترۆڵدایەو وتیشی: «راستە ئاماری گیانلەدەستدان بەکۆرۆنا زیادی کردووە، ئەوانەی دەمرن تەمەنیان لەسەروو (60) ساڵەوەیەو نەخۆشیی دیکەیان هەیە، هەندێکیشیان لەگەنجان پێکهاتوون، هێشتا ئەو مەترسییە زۆرەی نییە کەقەدەغەی هاتوچۆ بکرێت».

هاوڵاتى هێزەكانی پاراستنی گەل (هەپەگە) لەدژی هێرشە داگیركارییەكانی دەوڵەتی تورك جەخت دەكەنەوە كە «دەوڵەتی داگیركەری تورك سەرەڕای بەكارهێنانی بۆمبی كیمیایی نەیتوانیوە پڕشڕەوی بكات». دوێنێ ناوەندی پاراستنی گەل (هەپەگە) لەدژی ئەو هێرشانەی دەوڵەتی داگیركەری تورك بۆ سەر هەرێمەكانی ئاڤاشین، مەتیناو زاپ، دەستیپێكردووە، راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە. لەڕاگەیەندراوەكەدا ئاماژە بەوەدراوە، كە دەوڵەتی داگیركەری تورك سەرەڕای بەكارهێنانی بۆمبی كیمیایی نەیتوانیوە پێشڕەوی بكات، راشیگەیاندووە:» دەیان سەربازی تورك تائێستا سزادراون». هەروەها ئەوەیان خستۆتەڕوو كەسوپای تورکیا 23ی نیسانی 2021، لە هەرێمەكانی مەتینا، ئاڤاشین و زاپی سەر بەهەرێمەكانی پاراستنی میدیا دەستی بەئۆپەراسیۆنی داگیركەری كرد، لەو كاتەوەی كە هێرشەكە دەستیپێكردووە  تائێستا، «هێزەكانی گەریلامان بە رۆحێكی فیدایی لەبەرانبەر داگیركەران بەرخۆدان دەكەن. هاوكات هەپەگە ئەوەیان ئاشكراكردووە نۆ سەربازی توركیایان كوشتووەو بەسزایان گەیاندوون. هێزەكانی پاراستنی گەل ئەوەشیان باسكردووە كە لە ئاڤاشین لەدژی داگیركەران چالاكی ئەنجامدراو گورزی گەورە بەر داگیركەران كەوت و چوار جار بەناچاری لە تونێلەكانی شەڕ كشاونەتەوە. هەروەها هەپەگە ئەوەشیان ئاشكرا كردووە كەداگیركەران سەگێكیان بۆ تونێلەكان نارد كەكامێرای پێوە بەسترابوو» هێزەكانمان دەستیان بەسەر كامێرەكەدا گرت». سوپای داگیركەری تورك دوای ئەوەی گورزی گەورەی بەركەوت، گازی ژەهراوی بەكارهێناوە»سوپای داگیركەری تورك لەگردی مامرەشۆ لەبەرانبەر بەرخۆدانی گەریلاكانمان گورزی گەورەی بەركەوت و لەبەرانبەر تونێلەكانی شەڕو سەنگەری گەریلا، گازی ژەهراوی بەكارهێنا. بەم شێوە نامەردانەیەش نەیانتوانی بچنە ناو تونێلەكانی هێزەكانمان». هەپەگە ئەوەشی روونكردووەتەوە كە گەریلا لەبەرخودان بەردەوامە بەرانبەر هێزەكانی داگیركەری تورك لەهەموو ئەو ناوچانەی شەڕی تێدا ئەنجام دەدرێت و دەشڵێن:» تائێستا شەڕ بەردەوامە».

شاناز حەسەن  رۆژی 21ی نیسان چوارشەممەی رابردوو وتەبێژی حكومەتی هەرێم رایگەیاند كەهێشتا سیناریۆی لێبڕینی مووچە یەكلانەبووەتەوە، چونكە چاوەڕێی كۆبوونەوەی داهاتووی ئەنجومەنی وەزیران دەكەن، بەڵام وەزارەتی دارایی دوێنێ یەكشەممە دەستی بەدابەشكردنی مووچە بەلێبڕینی لەسەدا 21 كرد، سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان: نەناردنی بەشە بودجەی پێویست لەبەغداوە پێویستە هەڵوەستەی لەسەر بكرێت و چاوەڕێ بكەین تا دەنێردرێت. دوای ئەوەی 31ی ئازاری 2021 پەرلەمانی عێراق بودجەی پەسەندكرد پشكی هەرێم لەماددەی (11) جێگیر كرا كە لەبەرانبەر داهاتی (250) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بەنرخی كۆمپانیای سۆمۆی نیشتمانی عێراق زائیدەن داهاتە نانەوتییەكان، پشكی هەرێم رەوانە بكرێت كە لەساڵەكەدا (11) ترلیۆن و (484) ملیار دینارەو مانگانە (956) ملیار دینار دەكات. فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان دەڵێن هیچ بەهانەیەك بۆ لێبرینی مووچە نەماوە دوای رێككەوتن لەگەڵ بەغداو دەڵێن:» چیتر بێدەنگ نابین لەو ناهەقییە». دیاری بەكر، فەرمانبەر لە بەڕێوەبەرایەتی رۆشنبیری هەولێر، لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی: وتی:» لەئێستادا حكومەتی هەرێم هیچ بەهانەیەكی بۆ لێبرینی مووچەی فەرمانبەران نەماوەو پێویستە ئێمەش چیتر بێدەنگ نەبین لەو ناهەقییە». ناوبراو وتیشی:» ئەوەی كە زۆر گرنگە هەنگاوی خەڵكە، تا بێدەنگ بین حكومەتی هەرێم لەسەر لیبڕینی مووچە بەردەوام دەبێت». ئەو فەرمانبەرەی بەڕێوەبەرایەتی رۆشنبیری هەولێر ئەوەشی باسكرد كە  بارودۆخ و گوزەری خەڵك لەئێستادا زۆر خراپەو خەڵك چیتر ژیانی ناڕوات بەلێبڕینی مووچەو دواكەوتنی مووچەكەی بۆیە پێویستە حكومەت بیر لەخەڵكی فەقیرو هەژار بكاتەوە. هاوكات نازەنین عوسمان، فەرمانبەر لەبەڕێوەبەرایەتی ئاوی سلێمانی، لە لێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی: هێمای بۆ ئەوەكرد لێبڕینی مووچە هیچ كات یاسایی نەبووە و حكومەت گەورەترین زوڵمی لە مووچەخۆران كردووە، بۆیە پێویستە كۆتایی پێبهێنرێت. ئەم فەرمانبەرە دایكی سێ منداڵە وتیشی:» ئەو مووچەیەی بە دوو مانگ جارێك وەریدەگرم تەنیا بەشی پێداویستی رۆژانەم دەكات و ناتوانم لەخواردن و شتە زۆر پێویستیەكان زیاتر هیچی تری پێبكەم». نازەنین  پێشیوابوو حكومەتی هەرێم لەئێستادا ئەو پاساوەشی نەما بڵێت رێكکەوتن لەسەر بودجەو مووچە نەكراوەو بەغدا پارە نانێرێت. سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان"نەناردنی بەشە بودجەی پێویست لەبەغداوە پێویستە هەڵوەستەی لەسەربكرێت و چاوەڕێ بكەین تا دەنێردرێت و دەشڵێت:» لەهەوڵەكانمان بەردەوامین بۆ نەهێشتنی لێبڕینی مووچە" سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان پێیوایە كە نەناردنی بەشە بودجەی پێویست لەبەغداوە پێویستە هەڵوەستەی لەسەربكرێت و چاوەڕێ بكەین تا دەنێردرێت و دەشڵێت:» لەهەوڵەكانمان بەردەوامین بۆ نەهێشتنی لێبڕینی مووچە». زیاد جەبار، سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی كوردستان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی: وت:» ئێمە پێشترو ئێستاش جەختمان لەوە كردۆتەوە كە لێبڕینی مووچە نایاساییە، بۆیە پێویستە حكومەت لەكاتی ئێستادا كەبارودۆخی دارایی حكومەت باش بوو دەبێت مووچەی تەواو بدات، وەك فراكسیۆنی یەكیتی ئەوەشمان راگەیاندووە كەپێویستە بەپێی ئەو داهاتەی حكومەت لەبەر دەستیدایە دەتوانێت مووچەی تەواو بدات». ناوبراو وتیشی» ئێمە وەكو ئەركی خۆمان و ئەوەی لە پەیڕەودا هەیە ئەركی پەرلەمانتارە دەیكەین و بەردەوامیش كردوومانە، قسەشمان لەسەر ئەوە كردووە كەپێویستە حكومەت مووچە بەبێ لێبڕین دابەش بكات و كۆتایی بەلێبڕینی مووچە بێت». زیاد جەبار ئاماژەی بەوەشكرد لەئێستادا هەنگاوەكان بۆ پێدانی یاداشت و كۆتاییهاتنی لێبڕینی مووچە كردووەو بەردەوامیش دەبن لەهەوڵەكانیان، بەڵام وتیشی:»نەناردنی بەشە بودجەی پێویست لەبەغداوە پێویستە هەڵوەستەی لەسەربكرێت و چاوەرێ بكەین تا دەنێردرێ‌«. رۆژی چوارشەممە 21ی نیسان، وتەبێژی حكومەتی هەرێم باسی لەوەكرد كە تائێستا سیناریۆی لێبڕینی مووچەی یەكلانەبووەتەوە، چونكە چاوەڕێی كۆبوونەوەی داهاتوی ئەنجومەنی وەزیران دەكەن، بەڵام وەزارەتی دارایی بەلێبڕینی لەسەدا 21 دەستی بەدابەشكردنی مووچە كرد. جوتیار عادل وتەبێژی حكومەتی هەرێم رایگەیاند رۆژی چوارشەممە لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند» 25ی مانگ مووچە دابەشدەكرێت،  دەستدەكرێت بەدابەشكدرنی مووچەو بەڵام تائێستا نازانرێت لیستی مووچە چۆن دەبێت، تائێستا سیناریۆی لێبڕینی مووچە یەكلانەبووەتەوە، چونكە چاوەڕێی كۆبوونەوەی داهاتوی ئەنجومەنی وەزیران دەكەین و لەسەر بنەمای داهاتەكان بڕیار دەدەین»، بەڵام وەزارەتی دارایی دوێنێ یەكشەممە بەلێبڕینی لەسەدا 21 دەستی بەدابەشكردنی مووچە كرد. لێبڕینی مووچەی مانگی نیسان لەكاتێكدایە كەهەفتەی رابردوو دانا عەبدولكەریم، وەزیری ئاوەدانكردنەوەی حكومەتی هەرێم بۆ هاوڵاتی ئەوەی دووپاتكردەوە كە چاوەڕێی میكانزمی جێبەجێكردنی ماددەی 11ی یاسای بودجەی عێراقن كەوەفدێكی حكومەتی هەرێم دەچێتە بەغدا، وتیشی:» هەموو حكومەت لەگەڵ ئەوەدایە مووچە بەبێ لێبڕین دابەشبكات و ئەولەویەت بۆ مووچە دەبێت».

هەڵۆ سەربەست   لە (10) ساڵی رابردوودا توركیا بووە یاریزانێكی سەرەكی لەبواری دروستكردن و بەكارهێنانی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانداو بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی (لاڕیپۆبلیكا)ی ئیتاڵی بەرهەمهێنانی ئەو فڕۆكانە ساڵانە سێ ملیار دۆلار قازانج دەخاتە خەزێنەی ئەو وڵاتەوە، بەڵام كەنەدا گوورزێكی توندی لێوەشاندو چیتر پێداویستییەكانی ئەو فرۆكانەی پێ نافرۆشێت. بۆ یەكەمجار توركیا لەسەرەتای هەزارەی سێیەمدا درۆنی بەكارهێناو تەنیا بۆ كاری هەواڵگری و زانیاریی بوو، بەڵام دوای ئەوەی تێگەیشت كڕینی درۆن لەئەمریكا و ئیسرائیل كارێكی سەختە، خۆی دەستیكرد بەدروستكردنی و ئێستا دوای زیاتر لە (٢٠) ساڵ بووەتە هەناردەكەرێكی سەرەكیی و كێبڕكێی چین دەكات لەبازاڕەكانی ئەفریقیا و رۆژهەڵاتی ئاسیادا، چونكە یاساكانی هەناردەكردنی چەك لەئەمریكادا زۆر توندن و بەهۆیەوە واشنتن ناتوانێت لەو بازاڕانەدا چەكەكانی بفرۆشێت. هەر لەو چوارچێوەیەشدا، ئاردا میڤلوتوغلو، شارەزای بواری بەرگری لەئەنقەرە، بەڕۆژنامە ئیتاڵییەكەی راگەیاند، ئەنقەرە سەركەوتوو بووە لەفرۆشتنی درۆنەكانیدا بەقەتەر و لیبیاو ئازەربایجان و ئۆكرانیاو ئێستاش لەگفتوگۆدایە بۆ ئەوەی لەئاسیاشدا بیفرۆشێت، بەتایبەتی بەكازاخستان و ئەندەنوسیاو ئاماژەی بەئەوەشكرد وڵاتی تونس داوای كڕینی درۆنەكانی لەئەنقەرە كردووە. دوو كەس لەتوركیادا پایەی سەرەكیی بەرەوپێشبردنی پیشەسازیی سەربازیین، سلجوقی بیرقدار، ئەندازیاری گەردوونیی تەمەن (41) ساڵ كەهاوكات مێردی كچەكەی ئەردۆغانەو  كۆمپانیای (بایقار)ی دامەزراند كە درۆنی (بیرقدار) بەرهەمدەهێنێت، لەگەڵ ئیسماعیل دەمیر، كە یەكێكە لەكەسە هەرە نزیكەكانی ئەردۆغان و ساڵانێكی زۆر لەئەمریكا خوێندوویەتی و دواتر گەڕایەوە و سەرۆكایەتی پیشەسازی سەربازیی توركیای گرتەدەست و لەم دواییانەشدا بەهۆی رۆڵبینینی لەكڕینی سیستمی (  S-400)ی روسییەوە لەلایەن توركیاوە، رووبەڕووی سزای ئەمریكا بووەوە. بۆ پێشخستنی كەرتی پیشەسازی سەربازیی، توركیا رێككەوتننامەیەكی لەگەڵ ئۆكرانیادا واژۆكرد، بەپێی ئەو رێككەوتننامەیە توركیا هاوكاریی ئۆكرانیا دەكات لەبەرەوپێشبردنی پیشەسازییە سەربازییەكانیدا، بەتایبەتی درۆنەكانی و لەبەرامبەردا ئۆكرانیا ئەو بزوێنەرو بەرهەمە ئەلكترۆنییانە دەدات بەتوركیا كەوایلێدەكان پیشەسازییەكەی پێشبخات، وەك ئەوەی لەدرۆنی (ئاكینشی)دا كردی. چاودێرانی سەربازیی دەڵین درۆنەكان بوونەتە مایەی شانازیی و خۆبەزلزانییەكی گەورە بۆ ئەردۆغان و لەڕووی سەربازیی و جیۆ-سیاسییشەوە، بوونەتە خاڵێكی بەهێزو سەركەوتن كە وایكردووە ئەردۆغان بیەوێت وڵاتەكەی رۆڵێكی گەورەتر ببینێت لەسەر ئاستی ئیقلیمی و ئاسیایی. هەروەها بەتوانابوونی سوپاكەی ئەردۆغان لەڕووی ئاسمانییەوە، وایكرد بەدەر لەبەكارهێنانی بۆ جێبەجێكردنی پلانەكانی خۆی لەسوریا و عێراق، بەهێرشكردنەسەر پارتی كرێكارانی كوردستان( پەكەكە) و هێزەكانی سوریای دیموكرات، لەزۆر وڵات و ناوچەی تریش بەكاری بهێنێت و هاوسەنگیی هێزیان پێ بگۆڕێت. ئەوەبوو لەلیبیا دوای ئەوەی پەرلەمانی توركیا رەزامەندی نیشاندا هێزە چەكدارەكانی بەشداریی شەڕەكە بكەن و تەرابلوسی رۆژئاوا داگیربكەن، درۆنەكان رۆڵی گەورە و سەرەكییان بینی لەوەی هێزەكانی جەنەراڵ حەفتەر، كە لەلایەن میسرو روسیا و فەڕەنسا و چەند شوێنێكی تریشەوە پشتیوانیی دەكرا، ناچارببن زۆر بەخێرایی بەرەو رۆژهەڵات بكشێنەوە. لەوبارەیەشەوە وەزیری دەرەوەی بەریتانیا لەلێدوانێكیدا بۆ رۆژنامەنووسان وتی:»درۆنەكانی توركیا سەركەوتوبوون لەوەی یاساكانی یارییەكە لەجەنگی لیبیاو سوریادا بگۆڕن». رۆژنامە ئیتاڵییەكە دەڵێت پێدەچێت ئەو وەزیرە لەكاتی قسەكانیدا درۆنە بیرقدارەكانی توركیای، هاتبێتنەوە یاد، كاتێك مووشەكی (پانتسیر)ی روسییان هەڵدەدایە خوارەوە. دواتریش لەجەنگی ناگۆرنۆ كەرەباغدا، بەهەمان شێوە، فاكتەری سەرەكی بوون لەوەی ئازەرییەكان جەنگەكە ببەنەوە و ئەرمینییەكان ناچاری كشانەوە بكەن، لەو كاتەشدا ئیلهام عەلیێڤ سەرۆكی ئەزەربایجان بەئاشكرا سوپاسی توركیای كرد كەهۆكاری سەركەوتنیان بووە بەسەر ئەرمینیاداو وتی:»ئەگەر درۆنەكانمان لەتوركیاوە دەستنەكەوتایە، نەماندەتوانی بەئاسانی سەربكەوین». توركیا بۆ دروستكردن و پەرەپێدانی درۆنەكانی، بەدەر لەئۆكرانیا، بەشێكی كەرەستەو تەكنەلۆجیای ئەلكترۆنیی پێویستی لەئەڵمانیا و كەنەدا دەكڕی، پێشتر لەكاتی دروستبوونی گرژییەكانی دەریای ناوەڕاستدا لەنێوان ئەنقەرە و ئەسیناداو لەسەر داوای یۆنان ئەڵمانیا بڕیاریدا چیتر ئەو كەرەستە و تەكنەلۆجیایانە بەتوركیا نەفرۆشێت و لەوكاتەدا هایكۆ ماس وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا وتی:»پێشتر توركیامان تاقیكردووەتەوە، ئەو سیستمی بەرگریی موشەكیی لەڕوسیا كڕی بەمەرجێك ئەو هاوپەیمانمانە لەناتۆ، بیانووەكەشی ئەوەبوو واشنتۆن مووشەكی زیرەكی پێنادات» مانگی یەكی رابردووش كەنەدا فرۆشتنی كەرەستەو تەكنەلۆجیای بەتوركیا هەڵپساردو رۆژی ١٧ی ئەم مانگەش بڕیاریدا بەتەواوی فرۆشتنی ئەو پێداویستییانە بەتوركیا رابگرێت، چونكە لەگرێبەستەكەی نێوان كەنەداو توركیادا بەندێك هەیە تایبەتە بە بەكارهێنەری كۆتایی، واتە ئەو لایەنەی دوای دروستكردن، درۆنەكە بەكاردەهێنێت و لەو بەندەدا ئەو بەكارهێنەرانە دیاریكراون كە نابێت توركیا درۆنەكانیان بداتێ یان پێیان بفرۆشێت و بەوتەی  ئارۆن شتاین بەڕێوەبەری پەیمانگای لێكۆڵینەوەی سیاسەتی دەرەكی لەویلایەتی فیلادیلفیای ئەمریكا، رێككەوتنەكەیان بەوجۆرە بووە كەئەو درۆنانەی تەكنەلۆجیا كەنەدییەكانی تێدا بەكارهاتووە نابێت توركیا بیفرۆشێت بەلایەنی سێیەم و دەبێت خۆی بەكارهێنەری كۆتایی بێت. لەوبارەیەشەوە مارك گارنو وەزیری دەرەوەی كەنەدا لەبەیاننامەیەكدا رایگەیاند:»ئەو بەكارهێنانە نە لەگەڵ سیاسەتی دەرەوەی كەنەدا و نە لەگەڵ گرەنتییەكانی توركیا داویەتی سەبارەت بە بەكارهێنەری كۆتایی هەماهەنگ نییە». پێشتریش لەساڵی ٢٠١٩دا كەنەدا كەئەندامی هاوپەیمانیی باكوری ئەتڵەسیی (ناتۆ)یە لەبەرامبەر بەكارهێنانی درۆنەكاندا لەسوریا لەلایەن توركیاوە، بۆ ماوەیەك فرۆشتنی كەرەستەكانی هەڵسپارد كە سەرەكیترینیان سیستمی كامێراو بەئامانجگرتنە كە لەلایەن كۆمپانیای (ئێڵ 3 هاریس ویسكام) بەرهەمدەهێنرێت. سەبارەت بەكاریگەریی بڕیارەكەش لەسەر توركیا، ئارۆن شتاین ئاشكرایكرد لەمەودای كورتدا ئەو بڕیارە كاریگەریی دەبێت لەسەر توانای توركیا بەوەی درۆنەكان بەلایەنی سێیەم بفرۆشێت، بەڵام لەمەودای درێژدا، پێناچێت كاریگەرییەكی وێرانكەری هەبێت. لەوەڵامی ئەو راگرتنەشدا باڵیۆزخانەی توركیا لەئۆتاوای پایتەختی كەنەدا بەیاننامەیەكی دەركردو وتی:»پێشبینیی ئەوە لەهاوپەیمانەكانی هاوپەیمانیی باكوری ئەتڵەسیمان دەكەین كەخۆیان لەئەو هەنگاوە نادروستكەرانە بەدوور بگرن كە بەنەرێنی كار دەكاتەسەر پەیوەندییە دووقۆڵییەكانمان و پتەویی هاوپەیمانێتییەكە لەق دەكات». مەولود چاوش ئۆغلو، وەزیری دەرەوەی توركیا، هانی كەنەدایدا كە چاو بەئەو كۆتانەدا بخشێنێتەوە كە لەپیشەسازی بەرگرییدا بەسەر توركیادا سەپاندویەتی. لێرەدا پرسیارە سەرەكییەكە دەمێنێتەوە، ئایا ڕێوشوێنەكانی رۆژئاوا بەرامبەر توركیا، دەبنە مایەی وێرانكردنی پیشەسازییە سەربازییەكەی؟ یاخود توركیا پەندی لەگەمارۆكانی ساڵی ١٩٧٥ و ١٩٩٠ی ئەمریكا وەرگرتووەو جێگرەوەی مسۆگەر كردووە؟ پارتەكەی ئەردۆغان لەبودجەی ساڵانەی وڵاتەكەیدا بودجەیەكی گەورەی بۆ پرۆسەی سەربازیی و كرینی چەك و پێداویستییەكانی تەرخانكردووە تا لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا وەك وڵاتێكی بەهێز رۆڵ بگێڕێت و دەستتێوەردانە سەربازییەكانی بۆ وڵاتان بەردەوام بێت،ئەوەش لەلایەن پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانەوە رەخنەی توندی رووبەڕوو كراوەتەوە، بەڵام بەوپێیەی ئەندامی ناتۆیە چاوپۆشی زۆری لێكراوە.

هاوڵاتی كەمال كڵیچدار ئۆغلۆ، سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری توركیا (جەهەپە) ئاشكرای كرد ئەگەر پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان پشتگیری بكەن ئەوا بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی بەرانبەر ئەردۆغان خۆی كاندید دەكات، بەڵام هێشتا هەدەپە خۆی یەكلایینەكردووەتەوە هەرچەندە سەڵاحەدین دەمیرتاش لەزیندانەوە داوای كردووە پشتگیریی بكرێت. بڕیارە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی كۆماری توركیاو پەرلەمان لەساڵی 2023دا بەڕێوە بچێت، بەڵام خراپیی دۆخی ئابووری و فشاری پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان وایكردووە، لەمانگی نیسانی 2022دا توركیا هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجامبدات. هەریەكە لەپارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی (جەهەبە، باش، هەدەپە) چەندین پارتی دیكەی وەك پارتی ئایندەی ئەحمەد داود ئۆغلۆو پارتەكەی عەلی باباجان داوای هەڵبژاردنی پێشوەختە دەكەن، بەڵام ئاكپارتی بەسەرۆكایەتی ئەردۆغان و مەهەپە بەسەرۆكایەتی دەوڵەت باغچەلی كە هاوپەیمانن لەحكومەتدا نایانەوێت لەئێستادا هەڵبژاردن بكرێت. ‌دوای ئەوەی دادگای دەستووریی توركیا لەدووەم كۆبوونەوەیدا سكاڵانامەی داخستنی هەدەپەی تاووتوێكردەوە، بەڵام چەندین تێبینی دیكەی تۆماركرد و (14) بڕگەش دیاریكران كەكەموكورتییان تێدایەو رایگەیاند، ئەو بڕگانە پێویستیان بەبەڵگەی پێویستە. لەماوەی رابردوودا پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی (مەهەپە) فشاری زۆری لەسەر پارتەكەی ئەردۆغانی هاوپەیمانی كردووە بۆ داخستنی هەدەپە ، بەڵام ئەمە دووەمینجارە شكست دەهێنن. پارتی دیموكراتی گەلان - هەدەپە سێیەمین گەورە فراكسیۆنی پەرلەمانی توركیایەو لەدوایین هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا كەساڵی 2018 بەڕێوەچوو، 11.7%ی دەنگەكانی بردەوەو لەكۆی (600) كورسیی پەرلەمان، (67) كورسیی بەدەستهێنا. هەدەپە متمانە لە سێ پەرلەمانتاری وەرگیرایەوەو ژمارەیەك پەرلەمانتاریش لەفراكسیۆنەكە دەرچوون و لەئێستا خاوەن (57) كورسیی پەرلەمانین. مامەڵەكانی پارتی دادو گەشەپێدان بەسەرۆكایەتی ئەردۆغان بەرانبەر پەرلەمانتارانی (هەدەپە) و (جەهەپە) كە هەزارو (217) دۆسیەی لەسەر پەرلەمانتاران كراونەتەوەو لەو ژمارەیە (919) دۆسیەی لەسەر پەرلەمانتارانی هەدەپە بووە. هەدەپە فشارێكی زۆری لەلایەن ئەردۆغانەوە خراوەتەسەر كەزیاتر لە (20) هەزار ئەندام و لایەنگرو سەرۆك شارەوانی و پەرلەمانتاری كردووەتە زیندانەكانەوە، ئەوەش پەیوەندییەكانیانی بەتەواوی تێكداوە. بۆ یەكەمجارە كەمال كڵیچدارئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (CHP) كەگەورەترین پارتی ئۆپۆزسیۆنی توركیایە رایگەیاند:» ئەگەر پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان لەهەڵبژاردنی داهاتووی سەرۆكایەتیی كۆماری توركیا پێیان باش بێت خۆی كاندید دەكات و دەبێتە ركابەری ئەردۆغان». دوای قسەكانی كڵیچدار ئۆغلۆ، یەكەم سەركردەی ئۆپۆزسیۆن، مەراڵ ئاكشنەر سەرۆكی پارتی باش، رەزامەندیی نیشاندا كە ئەوان رازیین كڵیچدارئۆغلۆ ببێتە كاندیدی هەموو پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان. كڵیچدار ئۆغلۆ سەرۆكی جەهەپە قسەكانی زیاتر روو لەدەنگی كوردو هەدەپە بوو بەو پێیەی زیاتر لە (20) ملیۆن دەنگدەری كورد لەو وڵاتەدان و زیاتر لە (11) ملیۆن دەنگدەری كوردی تێدایە. ئەگەر پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) و دەنگدەری كورد پشتگیری لەكاندیدی ئۆپۆزسیۆن نەكەن، ناتوانن رەجەب تەیب ئەردۆغان سەركۆماری توركیا لەسەر كورسیی سەرۆكایەتیی كۆمار لاببەن. زۆربەی پێشبینییەكان وای بۆ دەچن، ئەگەر هەدەپەو دەنگدەری كورد، پشتگیری لەهەر كاندیدێكی سەرۆكایەتیی كۆماری توركیا بكەن، ئەو كاندیدە سەركەوتنی مسۆگەرە. هاوپەیمانی بۆ سەرخستنی كڵیچدار ئۆغلۆ بەرانبەر بەئەردۆغان ئەگەرێكی زۆری هەیە، بەو پێیەی لەهەڵبژاردنی شارەوانییەكانی 2019دا هەدەپە كاندیدی بۆ سەرۆكی شارەوانیی (ئیستەنبۆڵ، ئەنقەرە، ئەدەنا، مێرسین و ئەنتاڵیا) نەبوو و پشتگیریی لەكاندیدی ئۆپۆزسیۆن كرد، بۆیە هەر پێنج شارەوانی كەوتە دەستی ئۆپۆزسیۆن و لەدەست پارتی دادو گەشەپێدان (ئەكەپە)دا نەمایەوە. لەئێستادا هەموو چاوەكان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆمار روو لەهەدەپەیە كەدەتوانێت هاوكێشەی سیاسییەكان بگۆڕێت. سەڵاحەدین دەمیرتاش، هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپە ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە هەدەپە هاوكێشەی سیاسی یەكلاییدەكاتەوە. دەمیرتاش وتیشی:» دەبێت هەدەپە قازانجی خۆی بزانێت و پشگتیری دیموكراسی بكات و لەگەڵ ئۆپۆزسیۆندا بێت». ئەردۆغان لە 2015وە تائێستا بەهۆی هاوپەیمانی لەگەڵ مەهەپە دەنگدەری كوردی زۆری لەدەستداوە لەباكوری كوردستان و لەئێستادا دەیەوێت لەڕێگەی جێبەجێكردنی چەند پڕۆژەیەكەوە چاوەكانی بخاتەوە سەر دەنگی گەلی كورد. ئەوەی كە لەمیدیاكانی نزیك لە AKP ەوە باس دەكرێت، لەداهاتوویەكی نزیكدا ئەردۆغان سەردانی باكووری كوردستان دەكات و میتینگێكی گەورە ئەنجامدەدات، پاشان لەگەڵ هاووڵاتییاندا كۆدەبێتەوە و چەند بەڵێنێكیان پێ ەدات، كە گرنگترینیان ئەنجامدانی پڕۆژەی ستراتیژییەو لەوە زیاتر ناتوانێت لەسەر چارەسەركردنی كێشەی كورد بوەستێتەوە، چونكە ترسی هەیە MHP لەهاوپەیمانی لەگەڵ  AKP بكشێتەوە. لەهەموو هەڵبژاردنێكی توركیا دەنگدەری كورد ئەوەندە گرنگ بووە، ئەنجامی هەڵبژاردنی گۆڕیوەو كێی ویستبێت هێناویەتییە سەر كورسیی دەسەڵات، بەڵام هیچ كاتێك دەنگدەری كورد نەیتوانیوە ستراتیژییەتی سیاسیی خۆی و بەرژەوەندیی كورد بەسەر كەسی براوەدا بسەپێنێت. لەمیانی بەشداریكردنی لە رێوڕەسمی كردنەوەی پردی حەسكێف دوو، رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا وتارێكی پێشكەشكردو رایگەیاند:»ئەم پردە پەیوەندیی نێوان باتمان، ماردین و دەروازەی خابوور [لەنزیك ئیبراهیم خەلیل] دروستدەكات و كاریگەر دەبێت لەسەر بازرگانیی ناوچەكەمان.  هەروەها راشیگەیاند:»وەڵامی حكومەت بۆ ئەوانە پێشكەشكردنی پرۆژەی خزمەتگوزاریی زیاترە،  چونكە لە ماوەی (19) ساڵی رابردوودا، هەر هەنگاوێكمان ناوە بۆ نەهێشتنی جیاوازیی پێشكەوتن لەنێوان شارەكانماندا».  ئەردۆغان جەختی لەسەر ئەو پرۆژانە كردەوە كە لەباكووری كوردستان پێشكەش دەكرێن، ئاماژەی بەوە كرد «هەوڵدەدەین تەواوی ئەو خزمەتگوزارییانەی لە رۆژئاوای توركیا هەن بگوازینەوە بۆ رۆژهەڵاتی وڵاتەكەمان، سەركەوتوو بووین لەوەی ئەم خزمەتگوزارییەیان بخەینە بواری جێبەجێكردنەوە.»  هاوكات سەرۆك كۆماری توركیا ئاماژەی بەوەكرد، لەماوەی (19) ساڵی رابردوودا بەئەندازەی مێژووی كۆماری توركیا، كاری وەبەرهێنانیان كردووە و لەخزمەتگوزارییەكانی كەرتی هاتووچۆو گەیاندندا ژمارەی پێوانەییان تۆماركردووە. سەرۆكی مەهەپە كاریگەرییەكانی لەسەر حكومەت زۆر فراوانترە لە رێژەی دەنگی پارتەكەی كە لەدوایین هەڵبژاردنە گشتییەكانی ساڵی 2018دا 11%ی دەنگەكانی بەدەستهێناوە. دەوڵەت باخچەلی، سەرۆكی مەهەپە دەڵێت: «مێژوومان دیارە، ئەویش ئیتیفاقی جمهورە، كاندیدمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی كۆمار لە 2023دا دیارە، ئەو ناوە بەڕێز رەجەب تەیب ئەردۆغانە».  لەوانەیە ئێستا رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆككۆماری توركیاو سەرۆكی گشتیی ئاكپارتی، لەهەموو كاتێك زیاتر پێویستی بەپاڵپشتیی مەهەپەكەی باخچەلی بێت بۆئەوەی بتوانێت لەهەڵبژاردنە گشتییەكانی داهاتوودا وادەی فەرمانڕەوایی خۆی جارێكی دیكە درێژبكاتەوە، بەڵام دڵیشی لەلای كوردانی باكورە تاپشتیوانی بكەن.  یاشار یڵدرم، یاریدەدەری سەرۆكی مەهەپە رایگەیاند:»ئێمە پرەنسیپێكی سەرەكیمان هەیە، سەرەتا وڵاتەكەم، دواتر پارتەكەم و دواتریش خۆم، لەئیتیفاقی جمهوریشدا بەهەمان شێوەیە، سەرەتا توركیا، دوای ئەوە پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی و دواتریش دەوڵەت باخچەلی»

عەمار عەزیز.دهۆك زیاتر لە (100) منداڵ كەباوكیان داعش بووەو دایكیان ئێزیدیە بووە بەكێشەیەكی گەورەو ئیدارەی شەنگال ئامادەنین وەریانبگرنەوە سەرەڕای ئەوەی عێراق هەوڵدەدات لەسەر ناوی دایكیان تۆماریان بكات، بەڵام جێگری میری ئێزیدیان دەڵێت:»وەرگرتنەوەی ئەو مناڵانە هێڵی سوورەو كەسی بیانی بۆ ناو ئاینەكەمان قبوڵ ناكەین». یاسای رزگابووانی دەستی داعش لە1ی ئازاری ئەمساڵ لەپەرلەمانی عیراق پەسەندكرا، بەڵام بڕگەی چارەسەری مناڵانی باوك داعشی لەیاسەكە بەكۆی دەنگ لابرا، دوای دەرچوونی یاسایەكە كۆمەڵێك پەرلەمانتار هەوڵدەدەن پڕۆژەیەكی نوێ ئاراستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان بكەن كەئەویش ئەوەیە ئەو مناڵانە لەسەر ناوی دایكییان تۆماربكرێن. خەیری عەلی، بەڕێوەبەری رێكخراوی ئێزیدی بۆ دۆكیۆمێنتكردنی بەڵگەنامەكان لەلقی شنگال بەهاوڵاتی وت:» بەپێی زانیارییەكانم نزیكەی (100)منداڵی باوك داعشی و دایك ئێزیدی ئێستا لە رۆژئاڤای كوردستانن، چارەسەری ئەم پرسە زۆرقورسە، چونكە ئایین و كۆمەڵگای ئێزیدی بەهیچ شێوەیەك رێگانادات ئەو منداڵانە بگەڕێنەوە بۆ ناو ئێزدییەكان» خەیری عەلی پێشیوابوو ئەگەر ئەو منداڵانە لەسەر ناوی دایكیان تۆماربكرێن بەمەرجێك رەوانەی دەرەوە بكرێن تاڕادەیەك چارەسەرێكی باشە، تائەو منداڵانە گەورە دەبن و ئاینێكی بەدڵی خۆیان هەڵبژێرن، یان حكومەت و رێكخراوەكان شوێنێك یان سەنتەرێكیان بۆ بكەنەوە. چەكدارانی داعش، لە3ی ئابی 2014دا دەستیگرت بەسەر شەنگال و دەوروبەری، لەزێدی ئێزیدییەكاندا شەش هەزارو (417) ئێزیدی بەدیل گیران، زۆرینەیان ژنان بوون و وەك كۆیلەی جەنگ مامەڵەیان لەگەڵدا كرا. ژنانی ئێزیدی رووبەڕووی ئەشكەنجە، دەستدرێژی سێكسی و توندوتیژی زۆر بوونەوە، هەندێكیان هەڵاتن و بەشێكیان بەپارە كڕدرانەوە یان رزگاركران، بەپێی ئامارێكی نوسینگەی رزگاركردنی رفێنراوانی دهۆك لەكۆی ئەو شەش هەزارو (417) كەسە ئێستا سێ هەزارو(543) كەس رزگاركراوان و زیاتر لەدوو هەزار كەس تائێستا چارەنووسیان دیارنیە . یاسای رزگاربووانی دەستی داعش لە1ی ئازارەوە لەپەرلەمان پەسەندكراوە، كەئەم یاسایە قەرەبووی ماددی و مەعنەوی تێدایە، لەگرنگترین بڕگەگانی مووچەیەكی مانگانە دەدرێتە رزگاربووانی دەستی داعش كەبڕەكەی دوو ئەوەندەی كەمترین مووچەی خانەنشینێكی عێراقە كە ئەویش (500) هەزارە واتە هەر رزگاربوویەك بەپێی یاسایەكە مانگانە ملیونێك دینار وەردەگرێت لەگەڵ پارچە زەویەك یان یەكەیەكی نیشتەجێ بوون و چارەسەری دەروونی و گەڕانەوەیان بۆ خوێندن. یاساكە سەرۆك كۆماری عێراق لە رۆژی جیهانی ژنان واژۆی كردووە، دواتر لە رۆژنامەی وەقائیعی فەرمی بڵاوبووتەوە. حسێن نەرمۆ، ئەندامی پەرلەمانی عێراق لەپێكهاتەی ئێزیدی لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» ئێستا تۆپەكە لەحكومەتی عێراقە تا تەواوی بڕگەو ماددەكانی یاسایەكە جێبەجێ بكات، ئێمە بەردەوام بەدواداچوون بۆ یاساكە دەكەین، ئەگەر هیچ كێشەیەك نەیەتە ئاراوە ئەوا لەدوای مانگی رەمەزان پێویستە جێبەجێ بكرێت، چونكە ماوەی جێبەجێكردنی یاساكە (90) رۆژە». «ئێمە لەگەڵ ئەوەدابووین بڕگەی منداڵانی داعش لەیاساكە دەربكرێت و لەسەر داواكاری میری ئێزیدییان و جڤاتی روحانی بەكۆی دەنگ ئەو بڕگەیە لەناو یاساكە لابرا، دوای دەرچوونی بڕیارەكە لیژنەی ژنان و مافی مرۆڤ بەدوای دەرچەیەكی نوێ دەگەڕێن بۆ چارەسەركردنی پرسی منداڵانی داعش، نزیكەی (25) پەرلەمان پێشنیاریان كردووە ئەو منداڵانە لەسەر ناوی دایكیان تۆماربكرێن»، حسێن نەرمۆ وا دەڵێت. جێگری میری ئێزیدییان دەڵێت بەهیچ شێوەیەك ئامادەنین ئەو منداڵانە وەربگرنەوە كە باوكیان داعش بووەو دایكیان ئێزیدی. جەوهەر عەلی بەگ، جێگری میری ئێزدییان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: »پرسی منداڵانی داعش هیچ پەیوەندی بەئێمەوە نیە، چونكە ئێمە بەهیچ شێوەیەك ئەو منداڵانە وەرناگرینەوە، ئەم پرسە لای ئێمە هێلی سوورەو هیچ كەسێكی بیانی بۆ ناو ئایینی خۆمان قبوڵ ناكەین». هاوكات ئەوەشی دووپاتكردەوە كە لەسەر داواكاری ئەوان بڕگەی مناڵانی داعش لەیاساكە لابراوەو بەدڵی ئەوان پەسەندكراوە. ئەنجومەنی باڵای روحانی ئێزیدی، لە 24ی نیسانی 2019دا بڕیاریدا بەوەرگرتنەوەی تەواوی ژنان و هاووڵاتیانی رزگاربووی دەستی داعش، بەمنداڵەكانیشیانەوە، ئەوەش لە نووسراوێكدا بەواژۆی حازم تەحسین سەعید، بریكاری ئەمیرو سەرۆكی ئەنجومەنی روحانی. ئەنجومەنی باڵای روحانی، سی رۆژ دواترو لە 27ی نیساندا، لەنووسراوێكدا جەختیكردەوە لەوەی ئەوان لەفەتواكەیاندا مەبەستیان وەرگرتنەوەی ئەو منداڵانەی چەكدارانی داعش نەبووە كە لەئەنجامی دەستدرێژی بۆ سەر كچان و ژنانی ئێزیدی لەدایكبوون، بەڵكو مەبەستیان ژنانی ئێزیدی و ئەو منداڵانەیە كە لەتەمەنێكی بچووكدا كەوتوونەتە دەست ئەو رێكخراوە.

هاوڵاتی ئیسرائیل لەماوەی ساڵێكدا سێ گورزی ئەتۆمیی گەورەو كاریگەر لەئێران دەوەشێنێت، گرنگترینیان كوشتنی موحسین فەخری زادە بوو كە بەباوكی ئەتۆمیی ئێران ناودەهێنراو دوایین گورزیش تەقینەوەی بەشێك لەوێزگەی ئەتۆمیی نەتەنز بوو، كەئەمەش بەرپرسانی تارانی تووڕە كردووەو هەڕەشەی تۆڵە كردنەوە دەكەنەوە. هەرچەندە ئەمەریكا وەك زلهێزێك بەدوژمنی یەكەمی ئێران لەقەڵەمدەدرێت، بەڵام ئەو گورزانەی ئیسرائیل رەنگە كاریگەریی لەسزاكانی واشنتۆن بۆ سەر كۆماری ئیسلامی ئێران زیاتر بێت و تاران زیاتر تووڕە بكات، بۆیە بەپێی هەڕەشەكانی بەرپرسانی ئێران چیتر ئەو وڵاتە لەئاستی هەوڵەكانی ئیسرائیل بۆ پەكخستنی بەرنامەی ئەتۆمیی وڵاتەكەیان بێدەنگ نابن و كاردانەوەی توندیان دەبێت و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەنە گۆڕەپانێكی ئاگر بۆ ململانێی ئەو دوو وڵاتە. لەجیاتی تەلئەبیب هەولێر دەكرێتە ئامانج نوێترین هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر وێزگەی ئەتۆمیی نەتەنز لەپارێزگای ئەسفەهانی ئێران لە رێككەوتی شەممە (10/4/2021) روویدا رێك لەو كاتەدا كەبەرپرسانی ئێران سەرقاڵی راگەیاندنی (113) دەستكەوتی نوێی ئەتۆمیی بوون و لەو رووداوەشدا وتەبێژی ئاژانسی وزەی ئەتۆمیی ئێران بەهۆی كەوتنەخوارەوە لەبەرزاییەكی وێزگەكە بریندرا بوو، موحسین رەزایی سەرۆكی ئەنجومەنی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی رایگەیاند؛ چیتر نابێت قبوڵی ئەم جۆرە رووداوانە بكرێت و دەزگا ئەمنی و ئاسایشییەكانی كۆماری ئیسلامیی پێویستی بەپاكسازییەو (30) ساڵە ئەو كارە نەكراوە، لەكاتێكدا دەبێت هەموو (10) ساڵ بۆ (20) ساڵ ئەو دەزگا ئەمنی و هەواڵگرییانە پاكسازیی تێدا بكرێت. لێدوانی رەزایی ئاماژەیە كەئیسرائیل توانیویەتی تەشەنە بكاتە ناو گرنگترین و سەرەكیترین دەزگا ئەمنیی و هەواڵگرییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران، بۆیە دوور نییە كە كۆماری ئیسلامی ئێران بەو بیانوەوە لەئاستی ناوخۆدا ریفۆرمخوازان بێدەنگ بكات و لەئاستی ناوچەییشدا هێرش بكاتەسەر كۆمەڵێك بنكەو بارەگا لەناوچەكەدا بەناوی دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل، كە نوێترین نموونە لەهێرشەكانی رۆژی سێشەممەو چوارشەممە بۆ سەر هەولێر ئەو هەنگاوە بەدیكرا، چونكە دەستبەجێ تەلەفیزیۆنی (ئەلعالەم) كە بەزمانی عەرەبی لەتارانەوە پەخش دەكرێت، هێرشەكەی  شەوی چوارشەممە هەفتەی رابردووی بۆ سەر هەولێری بەهێرشكردنەسەر بنكەی هەواڵگریی ئیسرائیل (مۆساد) ناوبرد، كەئەمەش كاردانەوەی حكومەتی هەرێمی لێكەوتەوەو ئەو هەواڵە رەتكرایەوە. لەبەرامبەردا رۆژی پێنجشەممە  ئەلعالەم هەواڵێكی دیكەی لەزاری گروپی (سەرایا ئەولیا ئەلدەم ) سەر بەحەشدی شەعبی هەواڵی هێرشكردنە سەر بنكەیەكی هەواڵگریی ئیسرائیل لەهەولێر پشتڕاست دەكاتەوەو رایگەیاندووە لەو رووداوەدا (10) كەسی بە رەچەڵەك ئیسرائیلی كوژراون كە ناوی سێ كەسیان بڵاوكراوەتەوەو بەپێی ناسنامەكانیان هەرسێ كەسەكە ئەفسەری هەواڵگریی ئیسرائیل (مۆساد) بوون. بەوتەی بەرپرسانی ئێران هەوڵ و هێرشەكانی ئیسرائیل بۆ ئەوەیە كەخولی نوێی دانوستانە ئەتۆمییەكان لەڤیەننا-ی پایتەختی وڵاتی نەمسا شكست بهێنێت، چونكە ئەگەری زۆری هەیە دوای ئەو كۆبوونەوانە واشنتۆن و تاران گفتوگۆی راستەوخۆ بۆ گەڕانەوە بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) دەستپێبكەن، كەئەمەش دەبێتە مایەی پەراوێزخستنی ئیسرائیل لەناوچەكەدا. ئێران و ئیسرائیل لەدۆستایەتیی هەواڵگرییەوە بۆ دوژمنایەتیی ئەتۆمیی ئەگەرچی پەیوەندییەكانی ئێسرائیل  و ئێران پەیوەندییەكی كورتخایەن بووە، بەڵام لە ساڵانی (1973) ئاستی بازرگانیی نێوان ئەو دوو ولاتە لە یەك ملیار دۆلار نزیك بووەتەوەو (7%)ی سەرجەم كاڵای هەناردەی ئیسرائیل رەوانەی ئێران دەكراو هەر لەو ساڵانەشدا ئەندازیارانی ئیسرائیل گەورەترین پڕۆژەی ئەو سەردەمەی هێزی دەریاوانیی ئێرانیان لەبەندەرەكانی بەندەر عەباس و بوشەهر جێبەجێ كرد. سەرچاوە مێژووییەكان ئاماژە بەوە دەكەن كەپەیوەندیی دەزگای هەواڵگریی مۆسادو دەزگای هەواڵگریی سەر بەسیستمی پاشایەتیی ئێران (ساواك) بۆ (1956) دەگەڕێتەوەو ئەم قۆناغە بەلوتكەی هاوكاریی ئەو دوو دەزگا هەواڵگرییە ئەژماردەكرێت، چونكە ئەو كارانەی بەدەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا (سی ئای ئەی) لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەكراوە، بە مۆسادو ساواك سپێردراوەو واشنتۆن زۆر سوودی لەهاوكارییەكانی ئەو دوو دەزگا هەواڵگرییە بینیوە كەئەركیی سەرەكییان چاودێریی جموجۆڵەكان لە (عێراق، ئەفغانستان، لوبنان، فەلەستین) بووە. ئیسرائیل لەسەردەمی محەمەدڕەزا پەهلەوی دوایین پاشای ئێران شەش پڕۆژەی هاوبەشیی سەربازیی و  ئەتۆمیی لەژێر ناوی (Operation Tzor) لەگەڵ ئێران دەستپێدەكات، كە یەكێك لەو پڕۆژانە دروستكردنی موشەكیی ئەتۆمیی (Jericho) بووە، بەڵام دواتر بەرپرسانی تەلئەبیب رایانگەیاند لەو پڕۆژانەدا تەنها پارەو سەرمایەی ئێران بۆ گەشەی بواری سەربازیی بەكارهێنراوەو ئیسرائیل هیچ جۆرە چەكێكی بۆ ئێران دروست نەكردووە. ئیسرائیل پێی وایە ئەگەر كۆماری ئیسلامی ئێران ببێتە خاوەنی چەكی ئەتۆمیی، دەبێتە گەورەترین هەڕەشەو مەترسیی بۆ سەر وڵاتەكەی و لەو چوارچێوەیەشدا هەوڵی هێرشی پێشوەخت دەدات بۆ راگرتنی بەرنامە ئەتۆمییەكانی ئێران، بەڵام كۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاندووە لەبەرامبەر هەر جۆرە لەو هێرشانەی كەئیسرائیل بانگەشەی بۆ دەكات وەڵامی توندمان دەبێت. ئیسرائیل گەورەترین نەیاری ئێرانە لەنەتەوەیەكگرتوەكان و زۆر زیاتر لەئەمەریكا دژی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران هەڵوێستی دەربڕیوەو رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) بەسەرپەرشتیی نەتەوەیەكگرتووەكانی بەگەورەترین مەترسیی بۆ جیهان و ناوچەكە لەقەڵەمداوە. پێشتر ئیسرائیل لەساڵی (2010) لەڕێگەی ڤایرۆسی ستوكس نێت (Stuxnet) وێزگەی ئەتۆمیی نەتەنزی كردە ئامانج، بەڵام دواتر میدیاكانی ئەمەریكا بڵاویانكردەوە كەئەو ڤایرۆسە بەفەرمانی راستەوخۆی باراك ئۆباما سەرۆكی پێشوتری ئەمەریكا دروستكراوە، لەساڵی (2013) ئێدوارد سنۆدن كە پێشتر راوێژكاری دەزگای ئاسایشی نەتەوەیی ئەمەریكا (NSA)بوو، ئاشكرای كرد كەئەو ڤایرۆسە بەهاوكاریی ئیسرائیل بەمەبەستی زیانگەیاندن بەكۆمپیوتەرەكانی وێزگە ئەتۆمییەكانی ئێران دروست كراو توانیویەتی زیان بە (58%)ی سەرجەم كۆمپیوتەرەكانی وێزگە ئەتۆمییەكانی ئێران بگەیەنێت. ئێران لەبەرامبەر ئەو ڤایرۆسەدا ڤایرۆسی شەمعون (Shamoon)ی دروستكرد، كە بەپێی زانیارییەكانی دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا ئەو ڤایرۆسە لەجیاتی ئەوەی زیان بەئیسرائیل بگەیەنێت بووەتە هۆی زیانگەیاندن بەهەزاران كۆمپیوتەری كۆمپانیای نیشتیمانیی سعودیە (ئارامكۆ)و كۆمپانیای (راسگاز) لەقەتەر. ئێران لەسەردەمی رەزا پەهلەوی لەساڵی (1947) دوای توركیا دووەم وڵاتی موسوڵمان دەبێت كە وڵاتی ئیسرائیل بە رەسمیی دەناسێت، بەڵام دوای هاتنەسەركاری سیستمی كۆماری ئیسلامی ئێران لەساڵی (1979) سەرجەم پەیوەندییە بازرگانی و سیاسییەكانی لەگەڵ ئیسرائیل كۆتایی پێدەهێنرێت. بەپێی ئامارەكان (135) هەزار جولەكەی بەناسنامە ئێرانی لەوڵاتی ئیسرائیل دەژین و كۆچی جولەكەكانی ئێران بۆ ئیسرائیل تائێستاش بەردەوامە، رادیۆی دەنگی ئیسرائیل بڵاویكردووەتەوە كە تائێستا (250) هەزار ئێرانی لەئیسرائیل دەژین. جولەكەكانی ئێران لەئیسرائیل توانیویانە ببنە خاوەن پێگەی سیاسی لەو وڵاتە، موتشە كاتساڤ هەشتەمین سەرۆك كۆماری ئیسرائیل لەو ئێرانییە ناسراوانەیە كە لەپارێزگای یەزد لەئێران لەدایكبووەو ساڵی (1951) لەدۆخێكی هەژارییدا رووی لەئیسرائیل كردووە و ساڵی (2000) دەبێتە هەشتەمین سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتەو تا زیاتر لەحەوت ساڵ لەو پۆستەدا دەمێنێتەوە، بەڵام دواتر بەتۆمەتی دەستدرێژی لەساڵی (1990) كە ئەوكات وەزیری گەشتوگوزار بووە حەوت ساڵ سزای زیندانی بەسەردا دەسەپێت. كورد لەبەرداشی مۆسادو ساواك بەپێی هەندێك سەرچاوەی مێژوویی و بەڵگەنامەكانی وەزارەتی دەرەوەی ئێران؛  دەزگای هەواڵگریی سەردەمی پاشایەتی لەئێران (ساواك) لەگەڵ دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل (مۆساد) لەژێر چاودێریی دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا (سی ئای ئەی) هاوكاریی گروپە چەكدارە كوردییەكانیان لەعێراق كردووە، واتە لەساڵی (1965) تاساڵی (1975) مۆسادو ساواك پێكەوە یارمەتیی ئەو گروپانەیان دژی دەسەڵاتی ناوەندیی عێراق داوە، بەڵام لەگەڵ ئیمزاكردنی (رێككەوتنی جەزائیر) لەنێوان بەغداو تاران، ساواك هاوكارییەكانی بۆ ئەو گروپانە راگرتووە. بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران بەبەردەوامی گومانیان هەیە كەئێستاش هاوكاریی مۆساد بۆ لایەنێكی كورد لەهەرێمی كوردستان بەردەوام بێت و ئیسرائیل لەڕێگەی كوردەوە زیان بەبەژەوەندییەكانی ئێران بگەیەنێت، ئەمەش وایكردووە تاران زۆر بەهەستیارییەوە چاودێریی پەیوەندییەكانی هەرێم و ناوچەكە بكات. دوور نییە كۆماری ئیسلامی لەو سۆنگەیەوە لەڕێگەی گروپە چەكدارەكانی شیعە هەوڵی بەئامانجگرتنی كۆمەڵێك بنكەو بارەگا بدات بەبیانوی پەیوەندییان بەئیسرائیلەوە. ئیسرائیل هێرش دەكات و ئێران هەڕەشە لەساڵی (1979) تائێستا جەنگێكی رانەگەیەنراوو راسپێردراو لەنێوان ئیسرائیل و ئێران بەڕێوەدەچێت كە نموونەی بەرچاویان بریتین لەكوشتنی پێنج زانای ئەتۆمیی ئێران ، موحسین فەخری زاد كە بەباوكی ئەتۆمیی ئێران دەناسرا، نوێترین نموونەی كوشتنی زانایەكی ئەتۆمیی بەدەستی ئیسرائیل بووە لەماوەی (10) ساڵی رابردوودا. هاوكات لەگەڵ سەرهەڵدانی جەنگی ناوخۆیی سوریا لەساڵی (2011) تائێستا دەیان بنكەو بارەگای سەربازیی سەر بەسوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران و گروپە چەكدارەكانی نزیك لەو هێزە لەڕێگەی فڕۆكەی جەنگیی و فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئیسرائیلەوە كراونەتە ئامانج و بەهۆیەوە دەیان ئەفسەرو راوێژكاری سەربازیی ئێران كوژراون. لەنوێترین لێدواندا گەبی ئەشكەنازی، وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل رایگەیاندووە تەلئەبیب ئامادەیە هەموو هەوڵ و كارێكی خۆی بخاتەگەڕ بۆ ئەوەی ئێران نەتوانێت چەكی ئەتۆمیی بەدەستبهێنێت. كۆماری ئیسلامی ئێران كەئیسرائیل بەوڵات یان رژێمی (زایۆنی) ناودەبات، دەیان جار هەڕەشەی سڕینەوەی ئەو وڵاتەی لەسەر نەخشە كردووە و بەرپرسانی تاران وتوویانە هەر هەڵەیەكی ئیسرائیل دەبێتەهۆی وەڵامی توندی ئێران و بەمووشەك تەلئەبیب و حەیفا لەئیسرائیل دەكەنە ئامانج، بەڵام تائێستا بەو هەڕەشانەی ئێران و بەرپرسەكانی، زیانێكی ئەوتۆ لەئیسرائیل و بەرژەوەندییەكانی لەناوچەكەدا نەدراوەو تاران تەنها بەپشتیوانیی لەگروپی (حزبوڵڵای لوبنان) و حەماس و فەتح لەفەلەستین شەڕێكی راسپێردراوی بەو گرووپانە لەدژی ئیسرائیل كردووە كەزیانەكانی ئەوانیش بەراورد ناكرێت بەو زیانانەی ئیسرائیل بەئێران و گروپە چەكدارەكانی نزیك لەو وڵاتەی گەیاندووە. نوێترین هەوڵی ئیسرائیل بۆ ریگریی لەبەرنامەی ئەتۆمیی ئێران لەكارخستنی وێزگەی ئەتۆمیی نەتەنز بوو، كە بەشی دابەشكردنی كارەبای ئەو وێزگەیە تەقییەوەو زیانی ماددی زۆری لێكەوتەوە، بەرپرسانی ئێران لەنەتەوەیەكگرتووەكان سكاڵایان تۆمار كردو ئەو كارەیان بەئەنجامی كارە تێكدەرانەكانی ئیسرائیل لەقەڵەمداو جەختیان كردەوە كەئەگەری هەبووە ئەو تەقینەوەیە ببێتە هۆی بڵاوبوونەوەی تیشكی ئەتۆمیی و دروستبوونی كارەساتی مرۆیی. ئیسرائیل گفتوگۆ ئەتۆمییەكانی كردووەتە ئامانج محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران لەلێدوانێكدا سەبارەت بەتەقینەوەی بەشێك لەوێزگەی ئەتۆمیی نەتەنز رایگەیاند: مەبەستی ئەو كارە تێكدەرانەیە كەئاشكرایە دەستی ئیسرائیلی لەپشتە، تێكدانی ئەو دانوستان و گفتوگۆ ئەتۆمییانەیە كە لەڤیەننا لەنێوان ئێران و كۆمیسیۆنی هاوبەشی ئەتۆمیی و وڵاتانی بەشداربوو لە رێككەوتنی ئەتۆمیی بەڕێوەدەچێت. لەلایەكی دیكەوەو بەپێی زانیارییەكانی ئاژانسەكانی هەواڵی ئێران، رۆژی هەینی رابردوو ئەمەریكا پەیامێكی توندی ئاڕاستەی بەرپرسانی ئیسرائیل كردووە كە لێدوانی توندو هەڕەشەئامێزی دژی بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران رابگرن، چونكە دەبێتە هۆی لەباربردنی هەوڵەكانی ئەمەریكا بۆ گەڕاندنەوەی ئێران بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی. پێدەچێت ئەمەریكا نەیەوێت لێدوانەكانی ئیسرائیل ببێتە هۆكارێك بۆ ورووژاندنی كۆماری ئیسلامی ئێران و گروپە چەكدارەكانی نزیك لەو وڵاتە، بەتایبەت كە دەركەوتووە هێرشەكانی ئەمدواییەی سەر فڕۆكەخانەی سەربازیی ئەمەریكا لەهەوڵێر لەلایەن گروپێكی چەكداریی تازە دامەزراوی شیعە ئەنجامدراوەو ئەمەش دۆخی هەرێم و عێراق و ناوچەكە ئاڵۆزو ناسەقامگیر دەكات

شاناز حەسەن وتەبێژی دەستەی ژینگەی حكومەتی هەرێم ئاماژە بەوەدەدات چەندینجار نووسراویان ئاراستەی حكومەت كردووە، بەڵام داهاتی ژینگە لەسەدا (20) بۆ وەزارەتی ناوخۆیەو ئەوی دیكەی بۆ حكومەتی هەرێمە نەك بۆ دەستەكەیان. ئەحمەد محەممەد، وتەبێژی دەستەی ژینگەی هەرێم، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»لەئێستادا هەرسێ رەگەزەكەی ژینگە بە ئاوو هەواو خاكەوە مەترسی پیسبوونی لەسەرە، بەڵام بەپلەی یەكەم هەوایە كەمەترسییەكە لەسەری گەورەترەو زۆربەی بوارەكانی ژیان وادەكات كوالێتی هەوای هەرێم پیس ببێت كە ئەمەش خراپترین جۆری پیس بوونە، پیسبوونی هەوا ئەستەمە و مەترسی دیكەی بەدواوەیە». وتەبێژی دەستەی ژینگە ئەوەشی روونكردەوە وتیشی:»ئەو بڕە پارەیەی  بەناوی ژینەگەوە لەهاووڵاتیان وەردەگیرێت لەكاتی نوێكردنەوەوی ساڵانەی ئوتۆمبێلدا لەسەدا (20) بۆ وەزارەتی ناوخۆ خەرج دەكرێت و لەسەدا (80)ی دەچێتەوە خەزێنەی دەوڵەت، بەداخەوە هیچ بڕە پارەیەك كەپەیوەندی بەناوی ژینگەوە وەردەگیرێت نایەتەوە لای ئێمە، بۆیە داوامان كردووە ئەو پارانە لەخزمەتی ژینگە خۆیدا خەرج بكرێتەوە». هەروەها ئەوەشی دووپاتكردەوە كەچەندین جار نووسراویان كردووە بۆ حكومەتی هەرێم بۆ ئەوەی ئەو پارەیە بڕێكی بگەڕێتەوە بۆ ژینگە، وتیشی:»ناكرێت بەناوی ژینگە پارە وەربگیرێت و لەخۆشیدا خەرج نەكرێت، لەكاتێكدا هەزارەها گرفتمان هەیە بەهۆی نەبوونی بودجەوە ناتوانین ئامێرێكی پێوانەی هەوا یان چالاكییەكان پەرەپێبدەین كە نەبوونی بودجەو پارەی پێویست لەسەدا سەد رێگری پاراستنی ژینگە بووە». هاوكات وتەبێژەكەی دەستەی ژینگە ئەوەشی روونكردەوە كەسندوقێكیان هەیە ئەو پارانەی خۆیان لەسەرپێچیكردنی شوێنە گەشتیارەكان و مۆلیدەو ئەوانەی دێنەوە دەستیان وەریدەگرن و دەیكەنە ئەو سندوقەوە و لەخزمەتگوزاری ژینگەییدا خەرجی دەكەنەوە. هەرێمی كوردستان لەسەدا (12.4) سەوزاییەو بەپێی ستانداردی جیهانی پێویستە لەسەدا 15% بۆ لەسەدا 30% بێت، بەرپرسەكەی دەستەی ژینگە وتی:»بەداخەوە تائێستا رێژەی سەوزایی نەگەیشتۆتە ئاستی كەمترین ستانداری جیهانی كەدانراوە». ئەندامێكی لیژنەی ناوخۆی پەرلەمان دەڵێت پێویستە پارەی ژینگە بۆ خزمەتی ژینگە خەرج بكرێت نەك بۆ شتی دیكە. عەبدولناسر ئەحمەد، ئەندامی لیژنەوی ناوخۆو  ئاسایش لەپەرلەمانی كوردستان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: »ئەم پارەیە هەر لەبنەڕەتدا كەوەردەگیرێت بۆ بابەتی ژینگەو رێگاوبانە، بۆیە پێویستە هەر لەو بوارەشدا سودی لێوەربگریت، بەڵام بەداخەوە بەهۆی قەیرانەكانەوە، هەموو ئەو پارانە و پارەكانی تریش لەوەزارەتی ناوخۆوە راستەوخۆ دەچنەوە خەزێنەی دەوڵەتەوە». ئەندامەكەی لیژنەی ناوخۆ ، ئەوەشی روونكردەوە لەئێستادا بەهۆی قەیرانی دارایی و هاتنی پێشهاتە كتوپڕەكانەوە هەموو ئەو پارانە لەخزمەتی موچەدا خەرجدەكرێت، بۆیە حكومەتی عێراقی موچەو بودجەی پێویست بنێرێت، ئەوا دەتوانرێت هەریەك لەو باجانەی لەهاووڵاتیان وەردەگیرێت لەبوارەكەی خۆیدا خەرج بكرێتەوە. ئەو پەرلەمانتارە ئەوەشی دووپاتكردەوە وەك كاری خۆیان بەدواداچوونی بۆ دەكەن و هاوڕاین لەگەڵ دەستەی ژینگەو پێویستە لەپێناو ژینگەی هەرێمی كوردستان خەرج بكرێت.

شاناز حەسەن سزادراوانی رۆژنامەنووسانی بادینان ماوەی زیاتر لەمانگێكە چاوەڕوانی دادگای پێداچوونەوەن تاوەڵامیان بداتەوەو بەسزاكانیاندا بچنەوە، بەڵام تائێستا وەڵام نەدراونەتەوەو ئەندامێكی لیژنەی مافی مرۆڤیش دەڵێت داواكارییەكانیان گەیاندووەتە سەرۆكایەتی پەرلەمان. محەمەد، پارێزەری شێروان شێروانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» هەفتەی رابردوو سەردانی دادگای پێداچوونەوەم كردو وتیان تائێستا كەیسەكە لای دەزگای داواكاری گشتی بووەو تازە گەیشتووەتە لای ئێمە». پارێزەرەكەی شێروان شێروانی جەختی لەوەكردەوە ماوەی زیاتر لەمانگێكە بڕیاركە تەممیز كراوەتەوەو نێردراوە بۆ دادگای پێداچوونەوە، وتیشی:» لەدوای سەپاندنی سزا بەسەر پێنج بەندكراوەكەی بادیناندا ماوەی مانگێك دیاریكرا بۆ تەممیزكردنەوەی سزاكە كە لە 17ی ئازارەوە مانگەكە تەواو بووەو نێردراوە بۆ دادگای پێداچوونەوە و لەئێستادا چاوەڕوانی وەڵامی دادگاین». لیژنەی مافی مرۆڤ لەپەرلەمان داوا لەئەنجومەنی دادوەری دەكات كار لەسەر پێداچوونەوەی سزای بەندكراوانی بادیناندا بكات. بەدریە ئیسماعیل، ئەندامی لیژنەی مافی مرۆڤ، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»لەدوای سەردانكردنمان بۆ لای زیندانییەكان و سەردانی كەسوكاریان، راپۆرتێكمان لەسەر بارودۆخی ژیانیان ئامادە كردو پێشكەش سەرۆكایەتی پەرلەمانمان كردووە كەزۆر جەختیشمان لەپێداچوونەوە بەسزاكانیاندا كردووەتەوە». هەروەها ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: « بەتایبەت داوامان لەلایەنی پەیوەندیدارو سەرۆكایەتی پەرلەمان كردووە كار بۆ پێداچوونەوەی سزاكە بكەن». بەدریە ئیسماعیل، ئەوەشی دووپاتكردەوە لەكاتی سەردانكردنی زیندانییەكان پەیمانیان پێداون هەموو كارئاسانییەكیان بۆبكەن بۆ بینینی كەسوكاریان و پێداچوونەوەی سزاكەیان و باشتركردنی شوێنی مانەوەیان و وتی:» پێنج كەسیانمان بینی و  بەدەل بەرواری باری تەندروستی ناجێگیرەو چەند جارێك بردوویانەتە لای دكتۆر». بەدریە ئیسماعیل وتیشی» بەتایبەتی نووسراومان ئاراستەی لایەنی پەیوەندیدارو ئەنجومەنی دادوەری كردووە كەپێویستە كار لەسەر بریاری تەممیزی هەموو زیندانیان بكرێت، چونكە بەپێی یاسا دەبێت كەمتر لەشەش مانگ تەممیز بكرێتەوە كەزیندانی هەیە شەش ساڵە سزاكەیان تەممیز نەكراوەتەوە». نوێنەری كەسوكاری زیندانیانی بادینان دەڵێت باری تەندروستی سزادراوان زۆر خراپەو شەڕی دەروونییان لەگەڵدا دەكرێت. ئەیهان سەعید نوێنەری زیندانیانی بادینان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «شەڕی دەروونی لەگەڵ زیندانییان دەكرێت و رێگەنادرێت هەموو هەفتەیەك پەیوەندی بەكەسوكاریانەوە بكەن، بەمەش دەروونی زیندانییان باش نیە.

هەڵۆ سەربەست لەسەرەتای دەركەوتنی پێكوتەكانی كۆرۆناوە، گومان لەسەر بەكارهێنان و كاریگەرییە لاوەكییەكانی و رادەی كاریگەرییەتی بۆ لەناوبردنی ڤایرۆسەكە دروستبوو، ئەوەش وایكرد زۆرینەی وڵاتەكان سەرۆكەكانیان بەبەرچاوی كامێراكانەوە خۆیان بكوتن تا ئەو گومانانە لای هاووڵاتییەكانیان بڕەوێننەوە. زۆرترین گومان رووبەڕووی پێكوتی ئەسترازینیكا بووەوە و بەهۆیەوە چەندین جار وڵاتان سیاسەت و ستراتییجی خۆیان لە بەكارهێنانیدا گۆڕی، بەتایبەتی وڵاتانی ئەوروپا. لەكۆتایی كانونی دووەمی 2021دا ئاژانسی دەرمانی ئەوروپی EMA رەزامەندی نیشاندا لەسەر بەكارهێنانی پێكوتی ئەسترازینیكا، بەڵام لیژنەی هەمیشەیی كوتان لەئەڵمانیا راسپاردەیدا كە تەنیا بۆ تەمەنی خوار (65) ساڵ بەكاربهێندرێت، چونكە زانیاریی پێویست لەبەردەستدا نییە. لە 11ی ئازاری رابردوودا لیژنەكە بڕیاریدا بۆ سەروو (65) ساڵیش بەكاریبهێنێت، چونكە تا ئەوكات زانیاریی پێویستی دەستكەوتبوو، بەڵام لەهەمان ڕۆژدا دانیمارك كوتانی بەئەسترازینیكا راگرت و دوای ماوەیەكی كەمیش هۆڵەندا و بولگاریا و ئایسلەندا چوونە پاڵیان و دواتریش فەڕەنساو ئیسپانیاو پورتوگال و ئیتاڵیاو سلۆڤینیاو لۆكسمبۆرگ و ئەڵمانیاش، بەكارهێنانیان قەدەغەكرد. هۆكاری ئەو قەدەغەكردنانە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە تەنیا لەبەریتانیا (30) كەس تووشی جەڵدەی خوێنبەری مێشك بوون و لەوانەش حەوت كەسیان گیانیان لەدەستدا. ئەگەرچی گومانەكان بۆ ئەوە دەچوون كەهۆكاری ئەو جەڵدانە پێكوتی ئەسترازینیكا بێت، بەڵام تائێستا یەكلایی نەكراوەتەوە، چونكە بەوتەی دەستەی رێكخستنی دەرمانی بەریتانی لەكۆی (18) ملیۆن كوتراو، تەنیا ئەو ژمارە كەمە جەڵدە لێیداون. بۆیە نازانرێت كە تەنیا رێكەوتە؟ یان بەهۆی كوتانەكەوەیە. لەوبارەیەشەوە ئاژانسی دەرمانی ئەوروپی رایگەیاند: «نەسەلمێندراوە، بەڵام لەوانەیە» هاوكات د.جۆن رێن سەرۆكی جێبەجێكاری دەستەكە بەئاژانسی بی بی سی وت: «سودەكانی پێكوتی ئەسترازینیكا لەپاراستن لەپەتای كۆڤید 19 لەسەروو هەموو مەترسییەكەوەیەو دەبێت خەڵك كاتێك داوایان لێدەكرێت، بەردەوامبن لەوەرگرتنی». كاتێك ئەڵمانیا رایگەیاند لەكۆی دوو ملیۆن و (700) هەزار كوتراو، (31) حاڵەتی جەڵدەلێدانی تۆماركردووەو نۆ كەسیان مردوون، كەزۆرینەیان ژنانی گەنج بوون لەسییەكانی تەمەنیاندا، گومانەكان زیاتربوون و بەهۆشیەوە وڵاتان بڕیاریاندا ئەو پێكوتە قەدەغە بكەن. چونكە لەباری ئاساییدا ئەو جۆرە لەجەڵدەی خوێنبەری مێشك ساڵانە لە (16) ملیۆن كەسدا تەنیا لەدوو كەس دەدات. هەروەها دوو حاڵەتی جەڵدەلێدانی تر لەبەریتانیا روویدا، ئەگەرچی بەپێكوتی ڤایزەر كوترابوون و تائێستا (10) ملیۆن كەس بەو پێكوتە كوتراون، بەڵام هەمان تەكنیكی كوتانی ئەسترازینیكایان بەكارهێنابوو. سەبارەت بەو حاڵەتانە لیندا بۆڵد، شارەزای تەندروستیی گشتی لەزانكۆی ئەدنبرەی بەریتانی بەماڵپەڕی DWی ئەڵمانی راگەیاند، حاڵەتاكانی جەڵدەلێدان رووداوێكی دەگمەن بوون و لەئێستادا هیچ ئاماژەیەك نییە بۆ ئەوەی پێكوتەكان هۆكارێكی راستەوخۆبن بۆی و وتی: «كۆرۆنا خۆی مەترسیی جەڵدەلێدان زۆر زیاتردەكات و لەوانەیە ئەوە بەشێك بێت لەهۆكاری ئەو جەڵدانەی دەیبینین» ئەو زانیارییە دژانە وایكردووە وڵاتانی ئەوروپا چەند جارێك بڕیارەكانیان بگۆڕن و هەریەكەیان و بەجۆرێك پێكوتەكان بەكاربهێنن. ئەڵمانیا كە لەسەرەتادا ئەسترازینیكای تەنیا بۆ خوار (65) ساڵ بەكاردەهێناو دواتر بۆ هەموو تەمەنەكان بەكاریهێنا، دوای دەركەوتنی جەڵدەكان بڕیاریدا تەنیا بۆ سەروو (60) ساڵ بەكاریبهێنێت. وڵاتانی تریش لەبەرئەوەی ئاژانسی دەرمانی ئەوروپا ناتوانێت بڕیاریان بەسەردا بسەپێنێت، هەریەكەیان و بۆ تەمەنێك بەكاریدەهێنن و هەندێكیشیان هێشتا بەكاریناهێنن. لەلایەكی ترەوە فەڕەنسا بەنیازە ئەوانەی تەمەنیان لە (55) ساڵ كەمترەو ژەمی یەكەمیان لەپێكوتی ئەسترازینیكا وەرگرتووە، ژەمی دووەمیان لەپێكوتی ڤایزەر یان مۆدێرنا پێبدات. لەوبارەیەوە مارگرێت هاریس وتەبێژی رێكخراوی تەندروستی جیهانیی بەئاژانسی هەواڵی فەڕەنسای وت:»لە نەبوونی داتای پێویستدا رێكخراوی تەندروستی جیهانیی ناتوانێت راسپاردە بكات بەوەی لەنێوان ژەمەكاندا جۆری پێكوتی كۆرۆنا بگۆڕدرێت، چونكە لەئێستادا زانیاریی تەواو لەبەردەستدا نییە كەئەو كارە دەكرێت بكرێت یان نا». بڕیارەكەی فەڕەنسا لەئەوەوە سەرچاوەی گرتووە، كەڕۆژی هەینی رابردوو ئاژانسی دەرمانی ئەوروپی رایگەیاند چوار كەسی تر كە بەپێكوتی جۆنسۆن ئەند جۆنسۆن كوتراون، تووشی جەڵدەی توند بوون و یەكێكیشیان مردووە. ئەسترازنیكا و جۆنسۆن ئەند جۆنسۆن، ئەو دوو پێكوتەن كە لەئەوروپادا رێگەپێدراون بۆ بەكارهێنان، بۆیە فەڕەنسا بەرەو ئەوە دەڕوات جۆری پێكوتەكە بگۆڕێت بۆ ڤایزەر یان مۆدێرنا. لەلایەكی ترەوە كۆمپانیای ڤایزەر داوای لەئیدارەی خواردن و دەرمانی ئەمریكی كردووە رێگای بدات بەكارهێنانی پێكوتەكەی فراوانبكات، بەجۆرێك هەرزەكارەكانی تەمەن نێوان (12) بۆ (15) ساڵ بگرێتەوە. لەكاتێكدا كۆتاییەكانی 2020 رێگای پێدرا لەتەمەنی (16) ساڵییەوە بەكاربهێندرێت. پێستریش رایگەیاندبوو كەقۆناغی سێیەمی تاقیكردنەوەكانی سەلماندوویانە پێكوتەكەی بۆ تەمەنی (12) بۆ (15) ساڵ بێ زیانە و 100% كاریگەرەو لەئێستاشدا لێكۆڵینەوە لەسەر رادەی كاریگەرییەكەی دەكەن لەسەر منداڵانی تەمەن شەش مانگ بۆ (11) ساڵ. هەروەها رۆشێل واڵسكی بەڕێوەبەری (سەنتەری كۆنترۆڵ و پاراستن لەنەخۆشی) كۆمپانیاكە رایگەیاند، لەو بڕوایەدایە لەناوەڕاستی مانگی ئایاردا رەزامەندییان بۆ بكرێت. داواكەی ڤایزەر هاوكاتی بەرزبوونەوەی رێژەی توشبووانی ئەمریكایە لەتەمەنی (10) بۆ (19) ساڵ و شارەزاكانیش دەڵین، كوتانی منداڵان هەنگاوێكی چارەنووسـسازە بۆ دەستخستنی بەرگریی گشتی و كۆتایی هێنان بەپەتاكە و تا ئەوە نەكرێت پەتاكە بەردەوامدەبێت. وڵاتێكی وەكو بەریتانیا تائێستا بەلایەنی كەمەوە ژەمێك كوتانی بەزیاتر لە (31) ملیۆن كەس داوە، واتە نزیكەی نیوەی هاووڵاتییەكانی، لەكاتێكدا وڵاتە هەژارترەكانی وەك مەكسیك كەمتر لە (10) ملیۆن ژەمیان داوە، كەدەكاتە نزیكەی 7%ی دانیشتوانەكەی. هاوكات هیندستانیش بەدەست كەمیی ژەمەكانەوە دەناڵێنێت و لەئێستادا لەزۆر هەرێمی ئەو وڵاتە، هیچ ژەمە پێكوتێك نەماوە بیدەنە هاووڵاتیان وێڕای كێشەی كاریگەری و زیانە لاوەكییەكانی پێكوتەكان، لەئێستادا كێشەی نایەكسانی و نادادپەروەریی لەدابەشكردن و بەكارهێنانیدا بووەتە یەكێك لەپرسە گەرمەكانی نێو چالاكوانان و رێكخراوە مرۆیی و مەدەنییەكان.  تەنانەت هەندێك لەچالاكوانە دیارە جیهانییەكان، بڕیاریانداوە بەهۆی ئەو نایەكسانییەوە بایكۆتی (كۆنگرەی 26ی لایەنی گلاسكۆ لەپێناوی ژینگەدا) بكەن. لەوبارەیەوە گریتا تونبێرگ، چالاكوانی دیاری سویدی باسی لەجیاوازیی دابەشكردنی پێكوتەكان كرد لەجیهانداو دەڵێت:»لەگەڵ ئەو نادادییە زۆرەی لە دابەشكردنی پێكوتەكاندا هەیەو ئەگەر بەو جۆرە بەردەوامبێت، ناچمە كۆنگرەی ژینگەی هەسارە 26». ژمارەكانیش ئەو نادادییە دەسەلمێنن، بۆ نموونە وڵاتێكی وەكو بەریتانیا تائێستا بەلایەنی كەمەوە ژەمێك كوتانی بەزیاتر لە (31) ملیۆن كەس داوە، واتە نزیكەی نیوەی هاووڵاتییەكانی، لەكاتێكدا وڵاتە هەژارترەكانی وەك مەكسیك كەمتر لە (10) ملیۆن ژەمیان داوە، كەدەكاتە نزیكەی 7%ی دانیشتوانەكەی. هاوكات هیندستانیش بەدەست كەمیی ژەمەكانەوە دەناڵێنێت و لەئێستادا لەزۆر هەرێمی ئەو وڵاتە، هیچ ژەمە پێكوتێك نەماوە بیدەنە هاووڵاتیان.

  پ. دهۆك شەش مانگانە سەدان خێزانی ئاوارەی چیای شەنگال هیچ هاوكارییەكیان پێنەگەیشتووەو دەڵێن لەكارەساتداین، قایمقامیش دەڵێت:» هەموو هەوڵێكی خۆمان دەدەین تا بەزووترین كات جارێكی تردەست بەدابەشكردنی هاوكاری مانگانە بۆ ئەو ئاوارانە بكرێت». عەڤدۆ قاسم، ئاوارەیەكی كەمپی سەردەشتە لەچیای شەنگال، نزیكەی حەوت ساڵە لەو كەمپە دەژیت بەهۆی وێرانكردنی خانووەكەی لەناحیەی گرعوزێری سەر بەقەزای شەنگال ناتوانێت بگەرێتەوە زێدی خۆی، بەهاوڵاتی وت: «هەر لەمانگی تشرینی یەكەمی 2020 تائێستا حكومەتی عێراق هاوكارییەكانی راگرتووە بەبیانووی ئەوەی دەبێت كەمپەكە چوڵ بكرێت». بەپێی بڕیارێک حكومەتی عێراق بەنیازە لەمساڵدا تەواوی كەمپەكانی نەینەواو شەنگال دابخات. عەڤدۆ قاسم ئاماژەی بەوەشكرد دۆخیان زۆر خراپە، وتیشی:»كەس لەئێمە ناپرسێت، هەموو شت لەسەر حسابی خۆمان دەكڕین، ئاوارەكانی دهۆك و ناوچەكانی تر مانگانە هەموو جۆرە هاوكارییەك وەردەگرن، بەڵام بۆ ئێمە هیچ شتێك ناكرێت، ئەگەر هاوكاریمان نەكرێت كارەسات روودەدات». بەڕێوەبەری كەمپی سەردەشت لەچیای شەنگال پێیوابوو حكومەتی عێراق بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بەئاوارەكان دەڵێت بگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانی خۆتان، بۆیە هەموو هاوكارییەكانی راگرتووە. عەلی شەعبۆ، بەڕێوەبەری كەمپی سەردەشت لەچیای شەنگال بەهاوڵاتی وت: «دوای ئەوەی حكومەتی عێراق بڕیاریدا بەداخستنی ژمارەیەك كەمپ لەسنوری پارێزگای نەینەوا، كەمپی سەردەشتیان لەلای خۆیان داخستووە، هەر لەمانگی تشرینی یەكەمی 2020 هاوكاری مانگانەی راگرتووە». ناوبراو ئەوەشی خستەڕوو حكومەتی عیراق دوو جار مافی ئاوارەكانی چیای شەنگالی پێشێل كردووە جارێك كەمپەكەی لەدەرەوەی خواستی ئاوارەكان داخستووە، كەهێشتا (550) خێزان لەكەمپی سەردەشت دەژین، جاری دووەم هێشتا ئاوارەن و هاوكاریی مانگانەیان لێبڕاوە. عەلی شەعبۆ ئەوەشی دووپاتكردەوە كەحكومەتی عێراق بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بەئاوارەكان دەڵێت بگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانی خۆتان، هەربۆیە هەموو هاوكارییەكانی بۆ ئاوارەكان راگرتووە. بەشێكی زۆری هاووڵاتیانی ئاوارەی ئێزیدی لەسەروبەندی هێرشەكانی داعش روویانكردە چیای شەنگال و هێشتا سەدان خێزان لەدوو كەمپی ئەو سنورەدا ماون، كەمپی چیای شەنگال زیاتر لەدوو هەزارو كەمپی سەردەشت زیاتر لەهەزار خێزانی تێدا دەژین. قایمقامی ناوەندی قەزای شەنگال دەڵێت هەموو هەوڵێك دەدەن بۆ ئەوەی هاوكاری پێویست بگەیەننە ئەو خێزانانە. فەهد حامد، قایمقامی ناوەندی قەزای شەنگال بەهاوڵاتی وت» لەنزیكەوە ئاگاداری كێشەو گیروفتەكانی ئاوارەكانی چیای شەنگالین و داواكاری و كێشەكانی ئەوانمان ئاراستەی لایەنە پەیوەندیدارەكان كردووە، بەڵام بەداخەوە تائێستا هاوكاری بەسەر ئەو ئاوارانەدا دابەش نەكراون، ئێمە بەردەوام داوا لەڕێكخراوەكانی ناوخۆو بیانی دەكەین كەهاوكارییەكانی خۆیان بگەیەننە چیای شەنگال، چونكە ئەوان لەبارودوخێكی زۆر خراپدا دەژین». قایمقامی ناوەندی شەنگال جەختی لەوەشكردەوە كەئەو ئاوارانەی ئێستا لەچیای شەنگال دەژین زۆرینەیان لەبەر وێرانبوونی خانووەكانیان ناتوانن بگەڕێنەوە زێدی خۆیان، وتیشی:» چۆن ئاوارەكانی ناوچەكانی تر هاوكاری مانگانە وەردەگرن، بەهەمان شێوە دەبێت پێداویستییەكان بگەیەنرێتە ئاوارەكانی چیای شەنگالیش»

  هەڵۆ سەربەست   سوپای توركیا لەڕۆژئاڤای كوردستان چەند رۆژێكە هێرشەكانی چڕكردووەتەوەو بەردەوام لەڕێگەی تۆپ و فڕۆكەوە بۆردومانی گوندو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) دەكات و ئەوانیش بەتوندی وەڵامیان دەدەنەوە. بەپێی ئاژانسە هەواڵییەكانی رۆژئاڤا، تەنیا لەهەفتەی ڕابردوودا (11) هاووڵاتی كوژراون و (20)ی تریش برینداربوون. بەپێی هەواڵەكانی ئەو ئاژانسانە بەرەبەیانی رۆژی پێنجەشەممە لەكاتژمێر 2.30 خولەكدا سوپای توركیا هێرشی كردووەتە سەر گوندی سەیدا لەگرێ سپی و شەڕڤانانی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) وەڵامی هێرشەكەیان داوەتەوەو شەڕێكی توند لەنێوان هەردولادا روویداوەو دواتر هێرشەكە تێكشكێندراوە. دوای تێكشكانی هێرشەكەش سوپای توركیا بەهاوەن بۆردومانی ناوەندی گرێ سپی و رێگای (ئێم-4)ی كردووەو لەبەرەبەیانی رۆژی دواتریشدا تۆپبارانی ناوچەی شەهبایان كردووەو ئێوارەكەشی گوندەكانی ئاقدێ و بێنێ-ی ناوچەی شێراواو گوندی تەنانێ-ی شەهبای سەر بەكانتۆنی عەفرینیان تۆپباران كرد. ئەم هێرشانەی توركیا لەكاتێكدایە بەپێی هەواڵێكی ئاژانسی هەواڵی هاوار لەمانگی 11ی 2020وە توركیا لەدەوروبەری گرێ سپی و بەتایبەتی لەسەر رێگای (ئێم-4)ی كانتۆنی كۆبانێ، لەگوندەكانی خالدیە، مەلیك، هۆشان، مەشرفە و سەیدێ، پێنج بارەگای سەربازییان دروست كردووەو زۆر كات وەك خاڵی دەستپێكی هێرشەكانیان بەكاریدەهێنن. لەئێستاشدا هێزەكانی توركیا بەدرێژایی شەش كیلۆمەترو بەرامبەر رێگای (ئێم- 4) دەستیانكردووە بەلێدانی كەندێ‌ (خەندەق) و دەیانەوێت رێگاكە ببڕن. شارەزایانی سەربازیی و چاودێرانی دۆخی ناوچەكە دەڵین، ئامانجی توركیا لەهەڵكەندنی ئەو كەندڕە گەمارۆدانی گرێ سپییە، تا لەداهاتوودا پەلاماری بدات، بەئاماژەی ئەوەی لەگەڵ دەستكردن بەهەڵكەندنی كەندڕەكەدا دەستیكردووە بەناردنی چەكی قورس بۆ ئەو ناوچانە. لەلایەكی تریشەوە توركیا بۆ پتەوكردنی پێگەكانی خۆی لە تەل تەمر، دەستیكردووە بەلێدانی خەندەق و بەرزكردنەوەی ساترە خۆڵینەكان. لەوبارەیەوە ماڵپەڕی (خەبەر 24) بڵاویكردەوە كەهێزەكانی توركیا دوو ساتری جیا لەیەكیان بەرزكردووەتەوە، یەكەمیان لەباكوری رۆژئاوای ناحیەی زركان كەدەكەوێتە ناوچەكانی ژێردەستی توركیاو گروپە هاوپەیمانەكانی و لەسنوری توركیاوە لەنزیك گوندی (باب الفرج)ەوە دەستپێدەكات و ماوەی نێوان ساترەكە و ناوچەكانی ئیدارەی خۆسەری رۆژئاڤا نزیكەی چوار كیلۆمەتر دەبێت، ساتری دووەمیش لەگوندی (السفح)ەوە بەرەو رۆژئاوا لێدەدرێت. هاوكات روانگەی سوری بۆ مافەكانی مرۆڤ راپۆرتێكی دەربارەی دۆخی عفرین و چالاكییەكانی توركیا لەو ناوچەیە بڵاوكردەوەو رایگەیاند، سوپای توركیا، هەموو رۆژێك لەعەفرین مافەكانی مرۆڤ پێشێل دەكات. بەپێی راپۆرتەكە، لەمانگی ئازاردا، سوپای توركیا زیاتر لە (21) هاووڵاتی مەدەنییان لەشاری عەفرین و ناوچەكانی مابەتا، جندرێس، شێراواو راجۆ رفاندووە كەحەوت كەسیان ژنن و تائێستا چارەنووسی (14) كەسیان نادیارە. روانگەی سوری لەڕاپۆرتەكەیدا ئەوەشی ئاشكرا كردووە، تاوانەكان لەعەفرین بەتەنیا لەلایەن سوپای نیشتیمانی ئەنجامنادرێن، بەڵكو ئەنجومەن و دەستەی مەدەنیش تاوان ئەنجامدەدەن. سەرچاوەیەكیش لەعەفرینەوە بەڕوانگەی سوری راگەیاندووە، ئەنجومەنی هەرێمیی سەر بەسوپاو حكومەتی توركیا، بەڵگەكانی ئاژانسی حكومەتی سوریای رەتكردوەتەوە، كە بەپێی ئەو بەڵگانە، ئەو كەسانەی لەدەرەوەی عەفرینن جا چ ئاوارەبوون یان كۆچیان كردووە یاخود بۆ كارێكی تر چوونەتە دەرەوەی شارەكە، دەتوانن موڵكەكانیان بدەن بەخزمەكانیان و ئەوان سودیان لێببینن تا خۆیان دەگەڕێنەوە، بەڵام روانگەكە ئاشكرایكردووە كە ئەنجومەنەكە هەندێك بڕیار بەسەر دانیشتواندا دەسەپێنێت تا ئەو بەڵگانە هەڵبوەشێننەوە بۆ ئەوەی قبوڵ نەكرێن. بەوەش خزمانی ئەو كەسانەی كۆچیان كردووە یان ئاوارەبوون ناتوانن موڵك و زەوی كۆچبەرەكان بەكاربهێنن، ئامانجی ئەنجومەنەكەش لەو كارە ئەوەیە كە لەو بارەدا زەوییەكان بێخاوەن دەمێننەوەو بەوشیوەیەش هەموویان دەكەونە خزمەتی ئەنجومەنەكەو لەلایەن ئەوانەوە دەستی بەسەردا دەگیرێت و بەكاردەهێندریت. راپۆرتەكەی روانگەی سوری باس لەداگیركردن و وێرانكردنی زەوی كشتوكاڵیی و باخە زەیتونەكانی ناوچەكە دەكات لەلایەن سوپای توركیا و گروپە چەكدارییە هاوپەیمانەكانیەوەو ئاشكرایكردووە كەچەكدارانی گروپی (سقور الشام)ی سەر بەتوركیا لەگوندی قزلباشی سەر بەناوچەی بلبلی عەفرین، زیاتر لە (400) داری زەیتونی هاووڵاتییەكیان بڕیوەتەوەو لەلایەكی دیكەوە نووسینگەی ئابوریی سەر بەگروپی (سوڵتان موراد) دەستی بەسەر نزیكی (60) باخی دار زەیتونی هاووڵاتیانی هەرێمی مەیدانكێی سەر بەناوچەی شەرادا گرتووەو هاوكات لەناوچەی شیێ، چەكدارەكانی (فرقەی سولەیمان شام لە ئەلئەمشەت) دەستیان بەسەر زەوییەكی زۆری كشتوكاڵیدا گرتووەو داگیریان كردوون. روانگەی سوری لەكۆتایی راپۆرتەكەیدا نووسیویەتی:»پێشێلكارییەكان لە ناوچەكانی دیكەی عەفرین لەلایەن دەوڵەتی توركەوە بەردەوامە، گروپە چەكدارییەكان هەموو یاسایەكی نێودەوڵەتی پێشێل دەكەن و هیچ هەوڵێكیش بۆ راوەستاندنی پێشێلكاریەكان لەبەرامبەر خەڵكی سوریا نادرێت.» رۆژی شەممەش چەكدارەكانی (بەرەی شام) كە یەكێكە لەهاوپەیمانە نزیكەكانی توركیا  دوو كەسی گوندی زیارای ناوچەی شێراوای عەفرینیان لەناوچەی عەزاز رفاند بەناوەكانی ماهیر خالید ئوسۆ تەمەن (20) ساڵ و موستەفا عەباس ئەحمەد تەمەن (22) ساڵ

ماردین نورەدین قوباد تاڵەبانی لەكابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمدا كە بەوەكالەت سەرۆكایەتی حكومەتی كردووە، فەرمانی (11) هەزار پارچە زەوی بۆ كەسوكاری شەهیدان و زیندانیانی سیاسی دەركردووە بۆ هەموو ناوچەكانی كوردستان نەك تەنها سنوری پارێزگای سلێمانی. دوای راگەیاندنی دابەشكردنی زەوی لەلایەن قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمەوە، وەزارەتی شارەوانی روونكردنەوەیەكیان بڵاوكردەوە كەدابەشكردنی زەوی بۆ مەرامی سیاسی بووەو ئەوەشیان خستبووەڕوو كە « بەڵام دابەشكردنی زەوی، رێكاری یاسایی هەیەو ناكرێ بەرپرسانی حزبیی لایەنێك، لەجیاتی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزارو لایەنە پەیوەندیدارەكان، ئەو كارە بكەن.» لەبەرانبەردا قوباد تاڵەبانی وەڵامێكی توندی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزاری دایەوەو تێدا هاتبوو:» لەوانەیە بەلێدوان و روونكردنەوەی نابەرپرسانە، دڵگران بووبن و وا هەستتان كردبێت كەسانێك هەن، رێگرن لەبەردەم وەرگرتنی زەوییەكانتان كەمافێكی ڕەوا و یاسایی خۆتانە. من لێرەوە دڵنیاتان دەكەمەوە كە هیچ كەس و هێزێك نیە، بتوانێت لەبەردەم مافە رەواكانتان بوەستێتەوە». هەروەها قوباد تاڵەبانی ئەوەشی دووپاتكردبووەوە كە» ئەو زەوییانەی وەریدەگرن هەموو رێكارێكی یاسایی پێویستی بۆ كراوەو بەئیمزای بەندەو بەپێی سێ فەرمان لەكابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەركراون و رێكارەكان لەكابینەی نۆیەمدا تەواوكراون، كەناوەڕۆكی سێ فەرمانەكە بریتییە لەدابەشكردنی زەوی بەسەر (11) هەزارو (142) كەس لەكەسوكاری شەهیدو ئەنفالكراوان و زیندانیانی سیاسی لەهەموو پارێزگاكانی كوردستان». ‌قوباد تاڵەبانی لەساڵی 2018دا ئەوكاتەی بەوەكالەت سەرۆكایەتی حكومەتی كردووە فەرمانی دەركردووە كە زیاتر لە (11) هەزار و (142) پارچە زەوی بەسەر كەسوكاری ئەنفال و شەهیدان و زیندانیانی سیاسی دابەشبكرێت، زەوییەكانیش بۆ پارێزگای هەولێرو دهۆك و سلێمانی بووە. ئەكرەم ساڵح، سەرۆكی شارەوانی گەرمیان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لە 2018دا ئەو كاتەی قوباد تاڵەبانی بەوەكالەت سەرۆكی حكومەتی هەرێم بووە فەرمانی كردووە كە (11) هەزار پارچە زەوی دابەشبكرێت بەسەر كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانیانی سیاسی». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد لیستێك لەوبارەیەوە بوونی هەیە كەچەند هەزاری بۆ پارێزگای هەولێرو دهۆك بووەو دابەشكراوەو بەشێكیشی بۆ پارێزگای سلێمانی بووە بەشێكی دابەشكرابوو، بەڵام بەشێكی مابوو بەو پێیەی زەوی «ئیفرازكراو» ئامادە نەبوو. ئەكرەم ساڵح وتیشی:» هەفتەی رابردوو لەگەرمیان (958) پارچەزەویمان دابەشكردووە كەفەرمانەكەی بۆ 2018 دەگەڕێتەوە بەسەر كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانیانی سیاسی كەكەسوكاری هەموو لایەنە سیاسییەكانی تێدا بووەو فەرمانی وەرگرتنی زەویان هەبووە». سەرۆكی شارەوانی گەرمیان جەختی لەوەشكردەوە هەر كەسوكارێكی شەهیدان و ئەنفال و زیندانیانی سیاسی مافی وەرگرتنی زەویان هەبێت  پێیان دەدەن. لەبارەی روونكردنەوەی وەزارەتی شارەوانی لەسەر زەوی دابەشكردنەكە، سەرۆكی شارەوانی گەرمیان وتی:» وەزارەتی شارەوانی ناحەقییان كردووە بەرانبەر بەكاك قوباد، چونكە بۆ مەرامی سیاسی نەبووەو هی هەموو حزبەكانی تێدابووە». لای خۆیەوە كۆردۆ شابان وتەبێژی وەزارەتی شارەوانی بەهاوڵاتی راگەیاند»وەزیری شارەوانی هیچ قسەیەكی لەسەر ئەو بابەتە نەكردووە، ئەوەی 9/4 روونكردنەوەی وەزارەت بووە، وەزیر نەبووە، هەندێ میدیا وای نووسیوە بەڵام با تێكەڵ نەبێت». سەبارەت بە بابەتی دابەشكردنی زەوی ئەوەی خستەڕوو كە لەكابینەی حەوتەمەوە كەبڕیار دەرچووە زەوی دابەشنەكرێت، كابینەی هەشت نەكراوە، ئێستاش ئێمە لەكابینەی نۆ چاوەڕێی بڕیارین لەبەرئەوەی ئەوە بڕیارێكی ستراتیجییە. «ئەم بڕیارە لەئەنجومەنی وەزیران گفتوگۆی لەسەر كردووە، بەڵام هێشتا بڕیارەكە دەرنەچووە چاوەڕێی بڕیاری ئەنجومەنین «، كوردۆ شابان وادەڵێت. هەروەوها لە روونكردنەوەی دووەمی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار دوای ئەوە دێت، رۆژی هەینی 9-4-2021 روونكردنەوەیەكی بڵاوكردەوە و باسی لەوەكردبوو، «رەفتاركردن و دابەشكردنی زەوی دەبێت بەشێوەیەكی دادپەروەرانە بێت، بۆ هەموو خەڵكە موستەحەق و شیاوەكان بێت، بەپێی بڕیار و رێكارو بنچینە یاساییەكان بێت.» سەرۆكی لیژنەی شارەوانی و گواستنەوەو گەیاندن لەپەرلەمانی كوردستان وردەكاری دابەشكردنی ئەو (11) هەزارو (142) پارچە زەویە باس دەكات. لوقمان وەردی سەرۆكی لیژنەی شارەوانی و گواستنەوە لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد لە 21/2/2018 سێ فەرمان لەلایەن قوباد تاڵەبانی بەسیفەتی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بەوەكالەت دەرچووە، بڕیاری ژمارە (867و 868و869) بەپێی ئەم بڕیارە فەرمان دراوە بۆ (11) هەزارو (142) پارچەزەوی  لەهەرێمی كوردستان، كەئەمانە ناویان هاوپێچی ئەم فەرمانە كراوە مافی ئەوەیان هەیە زەویان پێبدرێت لەسنووری پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان و ئیدارە سەربەخۆكان. ناوبراو هێمای بۆ ئەوەشكرد (282) پارچەزەوی لەسنووری دهۆك بۆ كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانیانی سیاسی، هەزارو (517) پارچەزەوی لەسەنتەری پارێزگای هەولێر، قەزای كۆیە، قەزای سۆران و رەواندز دیاریكراوە بدرێتە كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانیانی سیاسی، واتا بڕیارەكەی قوباد تاڵەبانی گشتگیر بووە. وتیشی»لەقەزای كەلار گرفتمان هەبوو زەوی پێویست نەبوو، دوای تەواوكردنی رێكارەكان رۆژی هەشی ئەم مانگە (957) پارچەزەوی دابەشكرا بەسەر كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانیانی سیاسی». لوقمان وەردی جەختی لەوەشكردەوە كە لەڕاستیدا روونكردنەوەكەی وەزارەتی شارەوانی جێگەی سەرسوڕمانە كە «ئەوەندە ئاگای نەبێت كەبڕیارێك دەرەچێت ئەم بڕیارە هی ساڵی 2018یە و بڕیاری كابینەی رابردووە، پێشووتر وەزیری شارەوانی نووسراوی كردووە نەورۆز خان وەزیری شارەوانی بووە....پشتگیری جێبەجێكردنی ئەم بڕیارەی كردووە». لەبارەی دابەشكردنی زەوی لەئەمساڵدا عەلی وەردی وتی: « هیچ بڕیارێكی تازە نییە بۆ دابەشكردنی زەوی، ئەو بڕیارەی كەئێستا جێبەجێدەكرێت ئەو بڕیارەیە كە لە 21/2/ 2018دەركراوە سێ فەرمان دەركراوە بۆ (11) هەزارو (142) كەس تائەم ساتە هیچ فەرمانێكی نوێ نیە بۆ دابەشكردنی زەوی لەهەرێمی كوردستان».

  هاوڵاتی برسیەتی و هەژاریی تەنگی بەخەڵكی ئێران هەڵچنیوەو بەپێی نوێترین ئامارەكان ئاستی خۆراكی بەراورد بەدانیشتوانی وڵاتی ئەفغانستان و یەمەن و ئەفەریقا خراپترە، چونكە تەنها لەماوەی هەشت ساڵدا نرخی زۆربەی پێداویستی و خۆراكەكان لەو وڵاتە (10) هێندە بەرزبوونەتەوەو رۆژانە (570) ملیار تمەن چاپ دەكات. كۆماری ئیسلامی ئێران كەخۆی بەیەكێك لەزلهێزە ئابوریی و سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و (18)یەمین ئابوریی جیهان دەزانێت، رووبەڕووی گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی بووەتەوەو زۆرترین رێژەی هەژاریی لە (42) ساڵی تەمەنی دەسەڵاتەكەیدا تۆمار كردووە و سندوقی نێودەوڵەتیی دراو پێشبینی كردووە هەڵاوسانی ئابوریی ئێران لەساڵی (2021) بگاتە زیاتر لە (40%)و كورتهێنانی بودجەی ئەو وڵاتە لە (13) ملیار دۆلار نزیك ببێتەوە، چونكە بانكی ناوەندیی ئەو وڵاتە لەقۆناغێكدا بۆ رێگریی لەهەڵاوسانی ئابوریی، رۆژانە بڕی  (570) ملیار تمەن پارەی چاپ كردووە. سەرەڕای هەژاریی و گرانی، پیربوونی كۆمەڵگەی ئێران بووەتە مەترسییەكی گەورەو گەشەی دانیشتوانی ئەو وڵاتە لە (سفر) نزیك بووەتەوە، كەئەمەش دەبێتە هۆكارێكی دیكەی هەڵاوسان، بەڵام كۆماری ئیسلامی ئێران دەیەوێت بەزیادكردنی بازرگانیی لەسنوری وڵاتانی دراوسێی بەتایبەت عێراق و هەرێمی كوردستان و رێككەوتنی (25) ساڵە لەگەڵ چین و پەرەپێدانی كشتوكاڵ ئاستی هەڵاوسانە گەورەكەی دابەزێنێت.  گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی ئێران بەپێی ئامارەكانی سندوقی نێودەوڵەتیی دراو؛ ئاستی نێوەنجی هەڵاوسانی ئابوریی ئێران لەساڵی (2020) گەیشتووەتە (36.5%) كەپێشبینی دەكرێت ئەمساڵ بگاتە (39.5%)و تازیاتر لە (40%) بەرز ببێتەوە، چونكە بەپێی بەراوردە داراییەكان و چاپكردنی زۆری پارە لەئێران رەنگە كورتهێنانی بودجە بگاتە (12) ملیار دۆلارو پێشبینییەكەی ئەو ناوەندە لەگەڵ ئامارەكانی ئێران هاوشانەو ئەگەری روودانی ئەو هەڵاوسانە گەورەیە لەئێران بەهێزە. ئەم پێشبینییە لەكاتێكدایە كەهەڵاوسانی ئابوریی وڵاتی ئەفغانستان تەنها (4.1%)ە، بەڵام هەڵاوسانی ئێران (25%)ە، نێوەنجی هەڵاوسانی ئابوریی ئەفغانستان دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوەو گەیشتووەتە نزمترین ئاستی خۆی كە بە (4.1%) مەزەندە دەكرێت و ئەمەش كەمترین ئاستی هەڵاوسانە لەحەوت مانگی رابردووداو نێوەنجی ئەو هەڵاوسانە لە (12) مانگی وڵاتەكەدا (7.7%) بەراورد كراوە، لەكاتێكدا جەنگ و ناسەقامگیریی ساڵانێكە بەرۆكی ئەو وڵاتە بەرنادات، بەڵام نێوەنجی هەڵاوسانی ئێران لەنێوان (25%) بۆ (50%) بەرزو نزم دەبێتەوەو هەڵاوسانەكەی چەند هێندەی ئەفغانستانە. حكومەتێكی قەرزدار بەپێی ئامارەكانی بانكی ناوەندیی ئێران بڕی پارەی چاپكراوی وڵاتەكە تامانگی رابردوو گەیشتووەتە سێ هەزارو (300) ملیار تمەن و بانكی ناوەندیی تەنها لەمانگی رابردوودا رۆژانە (570) ملیار تمەن پارەی قورسی تمەنی خستووەتە بازاڕەوە. رۆژنامەی ئیعتیماد كە سەر بە ریفۆرمخوازانی ئێرانە بەناونیشانی (قەرزی 13 ژمارەیی حكومەتی داهاتوو) نووسیویەتی: بەهۆی زۆری چاپكردنی پارە لەلایەن بانكی ناوەندییەوە بۆ چارەسەركردنی كورتهێنانی بودجە، حكومەتی ئێستا (177) هەزار ملیار تمەن كەدەكاتە زیاتر لەحەوت ملیار دۆلار كورتهێنانی بۆ حكومەتی داهاتوو جێدەهێڵێت. رۆژنامەكە ئاماژەی بەوە كردووە كەحكومەت بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی بودجەی ئەمساڵ كۆمەڵێك بەڵگەنامەو سەرچاوەی بانكیی و دارایی خستووەتە مەزادەوە بۆ ئەوەی بتوانێت لەسودی ئەو سەرچاوانە كورتهێنانی بودجە قەرەبوو بكاتەوە، بەڵام لەلایەكی دیكەشەوە بەهۆی ئەوەی لەساڵەكانی (2018 و 2019) پارەی چاپكراوی زۆری خستووەتە بازاڕەكانەوە، بووەتە مایەی هەڵاوسانی ئابوریی. ئەگەرچی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران جەختیان لەوە كردەووەتەوە كەكورتهێنانی بودجە دەگاتە نزیكەی (13) ملیار دۆلار، بەڵام حكومەتی ئێستای وڵاتەكە زیاتر لە (177) هەزار ملیار تمەن كورتهێنان یان قەرزی هەیە، كە بێگومان بۆ حكومەتی داهاتووی جێدەهێڵێت. هەشت ساڵ هەژاریی بەپێی ئامارەكان زیاترین هەڵاوسان و قەرزو گرانی لەماوەی نزیكەی هەشت ساڵی حكومەتی حەسەن رۆحانی، سەرۆك كۆماری ئێران لەو وڵاتە روویداوە، چونكە تەنها لەسەردەمی ئەودا نرخی زۆربەی كاڵاو پێدوایستییە سەرەكییەكانی ژیان (10) هێندە بەرزبوونەتەوە. ئاژانسی هەواڵی (تەسنیم ) سەر بەتوندڕەوەكانی محافزكاران لەئێران بەناونیشانی (خراپترین حكومەت بەزمانی ئامار) نووسیویەتی: حكومەتی حەسەن رۆحانی بۆ یەكەمجار دوای (40) ساڵ لەمێژووی كۆماری ئیسلامی ئێراندا، لەماوەی سێ ساڵی بەدوای یەكتردا ئاستی هەڵاوسانی ئابوریی بۆ (30%)و لەدوو ساڵی بەردەوامی دیكەدا ئاستی هەڵاوسانی بۆ (40%) بەرزكردووەتەوە، كە لەساڵی (1980) هیچ حكومەتێكی ئێران هێندەی ئەم حكومەتە ئاستی هەژاریی لەو شێوەیەی نەخوڵقاندووە. تەسنیم روونیكردووەتەوە؛ بەپێی ئامارەكانی بانكی ناوەندیی ئێران ئاستی هەڵاوسان لەساڵی (2018) گەیشتووەتە (31.2%)و ساڵی (2019) بۆ (41.2%) بەرز بووەتەوەو لەساڵی (2020) گەیشتوەتە زیاتر لە (44%)و بەپێی نرخی كاڵاكان دەردەكەوێت كە لەماوەی هەشت ساڵ لەحكومەتەكەی رۆحانیدا، نرخی كاڵاو پێداویستییە سەرەكییەكان بۆ (10) هێندە بەرز بووەتەوەو ئەم ژمارانە دەریدەخەن كە تاچ ئاستێك هەژاریی لەماوەی ئەو حكومەتەدا لەئێران قوڵتر بووەتەوە. بەدخۆراكی لەوڵاتێكی دەوڵەمەند گرانبوونی كاڵاو خۆراك و كەمبوونەوەی ئاستی داهاتی تاك دانیشتوانی ئێرانی تووشی بەدخۆراكی كردووە، بەجۆرێك كەبەكارهێنانی شیرەمەنی بۆ هەر كەسێكی ئێرانی (130) كیلۆ لەپێوەری جیهانی كەمترەو ئاستی بەكارهێنان و خواردنی گۆشت لەو وڵاتە بەراورد بەوڵاتانی هەژاری وەك ئەفەریقا، یەمەنو كۆریای باكور كەمترە . دامەزراوەی ئاسایشی خۆراكی ئێران ئاشكرای كردووە كەئاستی ساڵانەی بەكارهێنانی گۆشت بۆ هەركەسێك لەئێران دەگاتە شەش بۆ هەشت كیلۆ، لەكاتێكدا بەپێی راپۆرتی رێكخراوی خۆراكی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان (فاو) ئاستی بەكارهێنانی گۆشت بۆ هەركەسێك لەساڵێكدا لەغینا (9) كیلۆیە لەگینە (6.5) كیلۆو نیجیریا (8.5) كیلۆو تانزانیا (10) كیلۆو لەیەمەن (14.5) و لەكۆریای باكور (10.5) كیلۆیە. وەزارەتی بازرگانی ئێران بڕیاری داوە رێگە بەهاوردەی مریشكی دەرەوە تائاستی (50) هەزار تۆن بدرێت لەكاتێكدا پێشترو لەساڵی (2020) تەنها (112) تۆن مریشك هاوردەی ئێران كراوە، كە بەراورد بەساڵی (2019) هاوردەكە بەڕێژەی (90%) كەمی كردووە. لەلایەكی دیكەوە بەپێی ئامارەكان و پێوەرە جیهانییەكان، نێوەنجی خواردنی بەرهەمی شیرەمەنیی وەك ماست و پەنیرو..هتد بۆ هەر كەسێك لەجیهاندا دەگاتە (180) كیلۆگرام، بەڵام لەئێران دەگاتە (50) كیلۆگرام و جیاوازییەكی زۆر هەیە لەنێوان پێورە جیهانییەكان و ئاستی بەكارهێنانی شیرەمەنی لەئێران. ساڵانە تەنها (10) ملیۆن تۆن شیر لەئێران بەرهەمدەهێنرێت، كە شەش ملیۆن تۆنی لەبواری پیشەسازی بەكاردەهێنرێت و هاوكات بەهۆی دۆخی ئابوریی خراپی خەڵكەوە ئاسان نییە خەڵكی وڵاتەكە بتوانن خۆیان لەگەڵ پێوەرو ستانداردی جیهانی بەكارهێنانی شیرەمەنی بگونجێنن و ئەمەش بووەتە مایەی بەدخۆراكیی. (95%)ی خەڵكی ئێران هاوكاریی دارایی وەردەگرن ئێران (10) ساڵە سەرقاڵی جیاكردنەوەی ئەو هاووڵاتیانەیەتی كەداهاتیان زۆرەو پێویستیان بەهاوكاریی دارایی (یارانە) لەوڵاتەكە نییە، بەڵام تائێستا حكومەت و پەرلەمان نەیانتوانیوە چارەنووسی سێ ئاستی كۆمەڵایەتیی ئابوریی لەكۆی (10) ئاستی كۆمەڵایەتیی كەپێویستیان بەو هاوكارییە نییە، یەكلایی بكەنەوەو لەنوێترین هەنگاویشدا بڕیاری لابردنی هاوكاریی ئەو كەسانە لەبودجەدا لابراوە. ژمارەی دانیشتوانی ئێران نزیكەی (84) ملیۆن كەسەو (95%)ی ئەو ژمارەیە واتە (78) ملیۆن كەس مانگانە بڕی (45) هەزار تمەن كەدەكاتە نزیكەی دوو دۆلار دەخرێتە سەر ئەژمارە بانكییەكانیان و كۆی گشتی ئەو بڕە یارانەیە لەساڵێكدا دەكاتە زیاتر لەیەك ملیارو (600) ملیۆن دۆلار لەكاتێكدا بەپێی لێدوانی بەرپرسان نزیكەی یەك لەسەر سێی كۆی دانیشتوانی ئێران داهاتیان باشەو پێویستیان بەو هاوكارییە داراییەی حكومەت نییە كەپێی دەوترێت یارانە. گرانیی وەچەخستنەوەی لەئێران كەمكردووەتەوە.. بەپێی ئاماری (10) مانگی رابردووی ساڵی رابردوو لەئێران گەشەی ژمارەی دانیشتوان بۆ كەمتر لە(1%) دابەزیوە، لەكاتێكدا ئاستی گەشە لەساڵی (1986) گەیشتووەتە نزیكەی (4%)، بەڵام لەساڵی (2019) ئاستی گەشە بۆ كەمتر لە (0.6%) دابەزیوە، واتە لەسفر نزیك بووەتەوەو دابەزینەكەش بەردەوامە. بەپێی ئامارەكان لەساڵی رابردوودا نزیكەی (946) هەزار منداڵ لەئێران لەدایكبوون، بەڵام لەبەرامبەردا ژمارەی كەسانی بەتەمەن و بەساڵاچوو پێنچ هێندەی منداڵانی تازە لەدایكبووەو هاوكات ئاستی بەرزبوونەوەی رێژەی بەساڵاچووان بەراورد بە لەدایكبوونی منداڵان گەیشتوە (15%)، بۆیە ئەگەر ژمارەكان بەوشێویە بەردەوام بێت ئاستی گەشەی دانیشتوانی ئێران تا (10) ساڵی دیكە دەبێتە سفر. بەرپرسان و تووێژەرانی كۆمەڵایەتی گرانی و دۆخی بژێویی خەڵك بەهۆكاری سەرەكیی كەمبوونەوەی وەچەخستنەوەو گەشەی دانیشتوان لەئێران دەزانن. ئێران بەهیوای فرۆشی نەوت و رێككەوتنی چینە پێگەی ئەلیكترۆنیی ئۆیل پرایس (Oil Price) ئاشكرای كردووە كە چین كڕینی نەوتی لەسەرجەم وڵاتان و بەتایبەت عێراق كەمكردووەتەوە، بەڵام بەپێچەوانەوە دوای رێككەوتنە (25) ساڵەكەی لەگەڵ ئێران كڕینی نەوتی لەو وڵاتە بۆ نزیكەی یەك بەرمیل نەوت لەڕۆژێكدا بەرز كردووەتەوە. ئۆیل پریس ئاماژەی بەوەكردووە كە چین كڕینی نەوتی لەمانگی مارسی رابردوو بەڕێژەی (8.81%) بەراورد بەمانگەكانی پێشووتر كەم كردووەتەوەو لەو مانگەدا رۆژانە بڕی زیاتر لە (11) ملیۆن بەرمیل نەوتی كڕیوەو بەپێی ئامارەكان لەو ماوەیەدا رۆژانە لەنێوان (856) هەزار بۆ یەك ملیۆن بەرمیل نەوتی لەئێران كڕیوە، كە بەراورد بەمانگی رابردووتر دوو هێندە بەرزبووەتەوە لەبەرامبەرداو لەو ماوەیەدا كڕینی نەوتی لەعێراق و سعودیە كەمكردووەتەوە كە رەنگە هۆكاری ئەمەش بۆ رێككەوتنی (25) ساڵەی نێوان تاران و پەكین بگەڕێتەوە. ئێران (90%)ی بودجەكەی پشت بەداهاتی نەوت دەبەستێت و سزاكانی ئەمەریكا بووە هۆی لەدەستدانی بەشێكی بەرچاوی ئەو داهاتە، چونكە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا رایگەیاندبوو كە واشنتۆن مەبەستیەتی هەناردەی نەوتی ئێران بگەیەنێتە سفرو رێگریی لەفرۆشتنی نەوتی ئەو وڵاتە بكات، لەبەرامبەردا ئێران دەیەوێت بە رێككەوتن لەگەڵ چین زۆربەی بەرهەمی نەوتەكەی كە لەدوو ملیۆن و (450) هەزار بەرمیلی رۆژانە نزیك دەبێتەوە رەوانەی چین بكات و قەرەبووی كورتهێنان و بودجەی وڵاتەكەی پێبكاتەوە. ئێران ئاسانكاریی بازرگانیی بۆ هەرێم دەكات عێراق دوای وڵاتی چین زیاترین كاڵای ئێرانی بۆ هاوردە دەكرێت و سەرچاوەیەكی گرنگی داهاتە بۆ تاران، بۆیە لەو چوارچێوەیەشدا ئێران دەیەوێت سنورە بازرگانییەكانی لەگەڵ عێراق و هەرێمی كوردستان زیاد بكات و لەنوێترین هەنگاودا سنوری سەیرانبەن بەشێویەكی فەرمی بۆ گەشتیاری و بازرگانیی بەتەواوەتی دەكاتەوەو هەوڵی زیادكردنی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی لەسنورێكی دیكەش لەگەڵ هەولێر دەدات. ئاژانسی هەواڵی مێهر بەناونیشانی (ئامادەیی ئێران بۆ بەهێزكردنی ئاڵوگوڕی بازرگانیی لەگەڵ هەولێر) لێدوانی محەمەد عەلی شەهریاری، پارێزگاری ورمێ لەڕۆژهەڵاتی كوردستانی بڵاوكردووەتەوە، كە لەدیدارێكی هەفتەی رابردوو لەگەڵ سەركۆنسوڵی كۆماری ئیسلامی ئێران لەهەولێر رایگەیاندووە كەئێران دەیەوێت ئاڵوگۆڕە بازرگانییەكانی لەگەڵ هەولێر زیاتر بكات و بۆ ئەو مەبەستەش ئامادەكاریی پێویست دەكات. شەهریاری وتوویەتی: بە لەبەرچاوگرتنی ئەو بوارە كەلتوری و ئابورییانەی لەنێوان ئێمە و هەولێر هەیە، ئەو پارێزگایە یەكێكە لەو شوێنانەی كەئێران كاڵای بۆ رەوانە دەكات، ئامادەین هەوڵی نەمانی  ئەو ئاستەنگانە بدەین كە رێگرن لەبەردەم بەهێزكردنی بازرگانیی نێوانمان. بەپێی لێدوانی ئەو بەرپرسەی ئێران ساڵانە بەبەهای سێ ملیار دۆلار كەلوپەل و خۆراكی ئێرانی لەسنوری پارێزگای ورمێ بۆ وڵاتانی (عێراق و توركیا و ئازربایجان) هەناردە دەكرێت. خەڵكی هەژارو ئابوریی گەورە وەك لە راپۆرتەكەدا ئاماژەی پێكراوە نزیكەی (78) ملیۆن دانیشتوی ئێران بۆ بژێویی رۆژانەیان پێویستییان بەهاوكاریی داراییەو ئەم ژمارەیە بەزمانێكی دیكە بەهەژار ئەژمار دەكرێن، بەڵام سەرەڕای هەموو ئەو دۆخە نالەبارو سزا ئابورییانەی بەسەر ئێراندا سەپاوە بەپێی راپۆرتی سندوقی نێودەوڵەتیی دراوو بانكی جیهانی؛ پلەی ئابوریی ئێران لەماوەی (10)ساڵدا سەرەڕای سزا توندەكان لەنێوان (16) بۆ (22) بووە لەئاستی وڵاتانی جیهاندا. ئێران لەماوەی (40) ساڵدا بە بەردەوامی لە رووی ئابوریی و هێزی كارەوە گەشەی بەخۆیەوە بینیوەو هاوكات ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی گەشەی كردووەو بەو پێوەرانە پلەی ئێستای ئابوریی ئێران لەجیهاند لە(18)یەو سندوقی نێودەوڵەتیی دراو پێشبینی كردووە كە ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی ساڵی (2021) لەئێران بگاتە (651) ملیار دۆلار، لەكاتێكدا ئەو بڕە لەساڵی (2017) نزیكەی (430) ملیار دۆلار بووە.