لە محمەد جۆلانیەوە بۆ ئەحمەد ئەلشەرع

ئارا ئیبراهیم پەرلەمانتارانی ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات لەهەرێمی كورستان ژمارەو داتای جیاواز لەبارەی داهاتی نەوت و داهاتەكانی ناوخۆ ئاشكرا دەكەن، ئەندامێكی فراكسیۆنی گۆڕان كە وەزیری دارایی سەر بەبزوتنەوەكەیەتی ئەوە ئاشكرا دەكات كە بەفەرمی 825 ملیار دیناری مانگانە دەگاتە خەزێنەی وەزارەتی دارایی هەرێم. سەرەڕای ئەوەی فشارەكان بۆ نەهێشتنی لێبڕینی موچە لەپەرلەمان بەردەوامەو هاووڵاتیان و فەرمانبەران لەتۆڕەكانی كۆمەڵایەتی فەیسبوك رەخنەی توند لەحكومەت دەگرن، بەڵام بۆ ئەم مانگەش بڕیاردراوە كە لێبڕینی موچە هاوشێوەی شەش مانگی پێشوو بەڕێژەی لەسەدا 21% بۆ فەرمانبەران و لەسەدا 50%ی موچەی پلە باڵاكان ببڕدرێت. هەرچەندە لەچەند رۆژی رابردوودا قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەكۆبوونەوەكانیدا لەگەڵ نوێنەرو بەرپرسانی كونسوڵخانەو یوئێن باسی لەوەكرد كە بڕیارە ئەم هەفتەیە وەفدێكی حكومەتی هەرێم سەردانی بەغدا بكەن بۆ جێبەجێكردنی یاسای بودجە، بەڵام تائێستا بەفەرمی كاتی سەردانەكە یەكلانەكراوەتەوە. پەرلەمانتارانی ئۆپۆزسیۆن  لەپەرلەمانی كوردستان جەخت لەزیادبوونی داهاتەكانی حكومەتی هەرێم دەكەنەوەو بەداتا دەیخەنەڕوو كە مانگانە داهاتی نەوتی و نانەوتی گەیشتووەتە ترلیۆنێك و 170 ملیار دینار. عومەر گوڵپی، ئەندامی فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» تەنها ئەو راپۆرتانەی دیلۆیت بۆ فرۆشتنی نەوت كەخۆی گومانی لەسەرە ئەگەر نرخی بەرمیلێك نەوت (10) دۆلار كەمتر بكات لەنەوتی برێنت و ئەگەر لەسەدا 47%ی داهاتی نەوتیش بۆ خەرجییەكانی بڕوات، داهاتی مانگانەی نەوتی هەرێم دەگاتە (600) بۆ (650) ملیار دینار». ناوبراو باسی لەداهاتەكانی ناوخۆ كرد كەتەنها داهاتی خاڵە گومرگییەكان دەگاتە (300) ملیار دینارو داهاتی مانگانەی باج دەگاتە (90) ملیارو داهاتی رسومات دەگاتە سەد ملیار دینار، واتا بەكۆی گشتی (500) ملیار دینار داهاتی ناوخۆیی هەیە لەگەڵ (30) ملیار دیناری مانگانەی هاوپەیمانان بۆ هێزەكانی پێشمەرگە. پەرلەمانتارەكەی كۆمەڵ:داهاتی نەوت و داهاتەكانی ناوخۆ بودجەی مانگانەی هەرێم دەگاتە ترلیۆنێك و (170) ملیار دینار پەرلەمانتارەكەی كۆمەڵ ئەوەی دووپاتكردەوە كە بەداهاتی نەوت و داهاتەكانی ناوخۆ بودجەی مانگانەی هەرێم دەگاتە ترلیۆنێك و (170) ملیار دینار، كە زیاتر لە(200) ملیار دیناری زیاترە لەخەرجی موچەی مانگانەی فەرمانبەرانی هەرێم كەحكومەت باسی (890) ملیار دینار دەكات. عومەر گوڵپی وتیشی:» بڕوامان بە حكومەت نییە كەدەڵێن داهاتی گومرگەكان مانگانە (110) ملیار دینارە بەڵكو (300) ملیار دیناری مانگانەیەو باسی ناكەن». پەرلەمانتارەكەی كۆمەڵی دادگەری كەپارتێكی ئۆپۆزسیۆنە جەختی لەوەكردەوە كە ئۆپۆزسیۆن لەپەرلەمانی كوردستان (16) كورسی هەیەو ناتوانن بێجگە لە رێكاری مەدەنی لەپەرلەمان شتی دیكە بكەن، وتیشی:» هەر كارو هەنگاوێكی مەدەنی لەهەر شوێنێك بێت بۆ كۆتایی هێنان بەلێبڕینی موچە پشتیوانی لێدەكەین». ئەندامێكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان بە»شاگردی» حكومەت وەسف دەكات و دەڵێت:» ئەوەی حكومەتی هەرێم رازی نەبێت دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان نایخەنە بەرنامەی كارەوە، كەواتە لەگەڵ لێبڕینی موچەدان». مژدە مەحمود، ئەندامی فراكسیۆنی نەوی نوێ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»بەپێی ئەو داتایانەی حكومەتی هەرێم خۆی بڵاویدەكاتەوە لەفرۆشتنی نەوتدا كەپێشتر بەشی خۆیان بردووە، لەگەڵ داهاتەكانی ناوخۆ بەزیادەوە بەشی موچە دەكات». هەروەها باسی لەوەشكرد لەپەرلەمانی عێراق رێگە نەدرا بڕێك لەموچەی فەرمانبەران پاشەكەوت بكرێت یان لێی ببڕدرێت، وتیشی:» پەرلەمانی كوردستان نوستووە، ئەوە حەوت مانگە موچە بەلێبڕینەوە دابەش دەكرێت دەنگ ناكەن، ئەگەر فراكسیۆنەكانی دەسەڵات لەگەڵ لێبڕینی موچەدا نین فەرموون وەرن بەیەك دەنگ دانیشتنێكی پەرلەمانی بۆ تەرخان دەكەین، بەڵام رێگە نادرێت لەكاتی دانیشتنەكانیشدا باسی بكەین». پەرلەمانتارەكەی نەوەی نوێ دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستانی تۆمەتبار كرد كە بوونەتە»شاگردی» حكومەتی هەرێم، وتیشی:»ئەوەی حكومەتی هەرێم رازی نەبێت دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان نایخەنە بەرنامەی كارەوە، كەواتە لەگەڵ لێبڕینی موچەدان». «چارەسەری لێبڕین تەنها فشاركردنە لەپەرلەمان یان ئەوەتا شەقام لەحكومەت بگرین و فشارەكان فراوانتر بكەین»، مژدە مەحمود وای وت. كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەساڵی 2019 لەمانگی حەوتدا دەستبەكار بووە كەنزیكبوونەتەوە لەدوو ساڵی كاركردنیان كە لەلایەن پارتی و یەكێتی و بزوتنەوەی گۆڕان پێكهێندراوە و رووی رەخنەكان زیاتر ئاراستەی ئەو سێ لایەنە دەكرێت كەپێكهێنەری حكومەتن. ئەندامێكی فراكسیۆنی بزوتنەوەی گۆڕان لەپەرلەمانی كوردستان ئەوە ئاشكرا دەكات كە لەفرۆشی نەوت و داهاتی ناوخۆو هاوپەیمانان و داهاتی پاڵاوگەكان زیاتر لە (825) ملیار دیناری مانگانە دەگاتە خەزێنەی وەزارەتی دارایی. دابان محەمەد، ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»لەسەرەتای ئەم كابینەیەوە باسی چاكسازیمان كردووە كەحكومەت خۆی نەخاتە بەردەم پاشەكەوت و لێبڕینەوە، بەداخەوە یاسای چاكسازی راپۆرتی یەكەم و دووەمی بەو پێیە بڕوات بەدوو كابینەی دیكەی حكومەت جێبەجێ ناكرێت، ئەوەی گەڕاوەتەوە كاریگەری زۆری لەسەر داهات نەكردووە». ناوبراو باسی لەوەشكرد بۆ زیادكردنی داهات و پەنا نەبرێت بۆ بڕینی قوتی خەڵك باسی كۆمەڵێك پرسیان كردووە كە قاچاغچێتی خاڵە سنورییەكان و گرێبەست و مەلەفی نەوت و بەهەدەردان و گەندەڵی و پرسی كۆمپانیا سێبەرەكانی حزب كە لەژێر سایەی ئەوانەوە خەریكی پارە كۆكردنەوەن كەهیچیان نەخراوەتە بەرنامەی كاری پەرلەمانەوە. وتیشی:» ئەو رێككەوتنەكەی لەنێوان هەرێم و عێراق كراوە لەسەرەتاوە زۆر باس كرا، بەڵام ئێستا بێدەنگی لێكراوەو دەبێت بەغداو هەولێر بەیەك بگەیەنرێت كە بزانرێت ئیمكانی جێبەجێكردنی هەیە یان بە مەقاسە وەك ساڵانی رابردوو بڕێك پارە رەوانە دەكرێت، هێشتا ئەوە یەكلانەكراوەتەوە». هاوكات پەرلەمانتارەكەی گۆڕان ئەوەشی دووپاتكردەوە كە ئەوەی هەیە تەنها مانگانە (350) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ لەگەڵ سەروو (300) ملیۆن دۆلاری داهاتی نەوت دەگاتە وەزارەتی دارایی لەگەڵ پارەی هاوپەیمانان و هەندێ داهاتی پاڵاوتنی نەوت، وتیشی:» ئەو داهاتانە وەك داهاتی فعلی دەچێتە خەزێنەی دارایی، بەڵام ئەوە داهاتی فعلی نییە، چونكە داهاتی ناوخۆ ئەگەر چاكسازی تێدا بكرێت دەگاتە (500) ملیار دیناری مانگانە». بەپێی وتەكانی پەرلەمانتارەكەی گۆڕان داهاتی نەوت ئەگەر تەنها (300) ملیۆن دۆلار بۆ هەر سەد دۆلارێك لە (148) هەزار دینار بشكێنینەوە دەگاتە (445) ملیار دینارو لەگەڵ (30) ملیار دیناری هاوپەیمانان و (350) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ دەگاتە (825) ملیار دینار. دابان محەمەد پێشیوابوو ئەو گەندەڵییەی لەكابینەكانی رابردوو هەبووە ئێستا بەردەوامە، تەنها جیاوازییەكە ئەوەیە لە رابردوودا بەزەقی قسەی لەسەركراوەو ئۆپۆزسیۆن و راگەیاندنی كارا هەبووە، ئێستا ئەوە نەماوە. ماوەی حەوت مانگە بەهۆكاری قەیرانی دارایی، لێبڕینی لەسەدا 21%ی موچەی فەرمانبەران جێبەجێ دەكرێت، سەرەڕای ئەوەی حكومەتی هەرێم لەگەڵ حكومەتی عێراق رێكکەوتنی لەسەر یاسای بودجەی ئەمساڵی عێراق كردووە كە لەبەرانبەر داهاتی رۆژانەی (250) هەزار بەرمیلی هەرێم بەنرخی كۆمپانیای سۆمۆی نیشتمانی عێراق لەگەڵ لەسەدا 50%ی داهاتە فیدڕاڵییەكان تەسلیمی بەغدا بكرێت، لەبەرانبەردا لەسەدا (12.67) بودجە رەوانە دەكرێت. بودجەی ئەمساڵی عێراق لە31ی ئازاری 2021 لەپەرلەمانی عێراق پەسەندكراوەو هێشتا ئاسۆی رێككەوتنەكە لەنێوانیاندا یەكلانەكراوەتەوە كەبڕیارە وەفدێكی تەكنیكی حكومەتی هەرێم بچێتە بەغدا بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 11ی بودجەی عێراق كە تایبەتە بەپشكی هەرێم. وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی: داهاتی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو گەرمیان ناگەڕێتەوە  بۆ حكومەتی هەرێم ئەگەر هەمووی بنێرنەوە لێبڕینی موچەی فەرمانبەران كۆتایی پێدێت هەریەكە لەسەرۆكی هەرێم و حكومەت لەبەرپرسانی پارتی پێكهاتوون و لەپەرلەمانی كوردستانیش خاوەنی (45) كورسی پەرلەمانن و پارتی تۆمەتبار دەكرێت وەك لایەنێكی دەسەڵات كە دەتوانێت بەداهاتەكان لێبڕینی موچە نەهێڵێت. وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی دەڵێت:» ئەگەر تەنها كۆی گشتی داهاتەكانی ناوخۆی زۆنی سەوز بگاتەوە حكومەتی هەرێم، حكومەت دەتوانێت بەبێ لێبڕین موچە دابەش بكات». پێشەوا هەورامی، وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»پێش چەند رۆژێك لەمەوبەر لەگەڵ وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم كۆبووینەوە تەفاسیلی داهاتی نەوتمان پێبدات، ئەمە خەمی تەنها ئۆپۆزسیۆن نییە خەمی ئێمەو حكومەتیشە، دوو رۆژی دیكە هەڵبژاردنی لەبەردەمدایە ئەی نایەوێت دەنگ بەدەستبهێنێت كەئەوەش رەزامەندی خەڵكی دەوێت، هیچ كەسێك پێی خۆش نییە لێبڕینی موچە هەیە». دەربارەی ئەوەی تا كەی لێبڕینی موچە بەردەوام دەبێت كە هاووڵاتیان ناڕازین، وتەبێژی فراكسیۆنی  پارتی دەڵێت ئێستاش چاوەڕێی جێبەجێكردنی رێكکەوتنی هەرێم و عێراقن كە ئۆپۆزسیۆن و هەموو لایەنەكان لەگەڵیدابوون» بۆ خۆم لەسەرەتاوە ئەوەم وتووە كە لەناوخۆی هەرێم چارەسەری دۆخی دارایی بكەین، هەتا ئێستا پارەی داهاتی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو گەرمیان ناگەڕێتەوە  بۆ حكومەتی هەرێم، مانگی رابردوو (80) ملیۆن دۆلاریان گەڕاندووەتەوە كە زۆر زۆر زیاترە، ئەگەر هەمووی بنێرنەوە لێبڕینی موچەی فەرمانبەران كۆتایی پێدێت». پێشەوا هەورامی جەختی لەوەشكردەوە كە:» تەنها لەسەدا 30% باج و خاڵە گومرگییەكان گەڕێندراوەتەوە بۆ حكومەتی هەرێم و لەسەدا 70%ی داهاتەكانی سلێمانی نەگەڕێندراوەتەوە». وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی ئەوەشی خستەڕوو كە داهاتی ئیبراهیم خەلیل و سەرجەم داهاتەكانی زۆنی زەرد دەگاتەوە حكومەتی هەرێم. هاوكات پێشەوا هەورامی پێشیوابوو كە سەرۆكی حكومەتی هەرێم ئامادەیە بۆ خاڵە سنورییەكانی زۆنی زەرد ئەو هێزە هاوبەشەی بڕیاربوو دروستبكرێت و رێگری لەقاچاغچێتی بكەن بینێرێت. لەبەرانبەر قسەكانی وتەبێژەكەی فراكسیۆنی پارتی، پەرلەمانتارەكەی گۆڕان وتی:» بەداخەوە كە وادەڵێم لەهەردوو زۆنی زەردو سەوز قاچاغچێتی و گەندەڵی هەیە لەخاڵە سنورییەكان و فرتوفێڵی گومرگی هەیە، بۆ نموونە مەوادێك داخڵ دەكرێت بەناوی مەوادێكی تر گومرگی بۆ دەكرێت».

ئارا ئیبراهیم سه‌رچاوه‌یه‌کى ئاگادار له‌ حکومه‌تى هه‌رێم بۆ هاوڵاتى ئه‌وه‌ى دووپاتکرده‌وه‌ که‌ به‌مه‌به‌ستى له‌یه‌کتێگه‌یشتن له‌سه‌ر میکانیزمى جێبه‌جێکردنى بودجه‌و ڕه‌وانه‌کردنى پشکى هه‌رێم، وه‌فدى ته‌کنیکى دواى پشووه‌کانى جه‌ژن ده‌گاته‌ به‌غدا و ده‌شڵێت:" هه‌رێم بۆ که‌مکردنه‌وه‌ یان کۆتایى هاتنى لێبرینى موچه‌ چاوه‌رێى ئه‌نجامى سه‌ردانى وه‌فده‌که‌ى هه‌رێمه‌ بۆ به‌غدا تا پێش 25 مانگ پاره‌ بگات". ئه‌مڕۆ 13ى ئایارى 2021، سه‌رچاوه‌یه‌کى ئاگادار له‌ وه‌فدى حکومه‌تى هه‌رێم له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت:" دواى جه‌ژن سه‌ردانى به‌غدا ده‌که‌ین به‌مه‌به‌ستى جێبه‌جێکردنى مادده‌ى 11 له‌ پرۆژه‌ بودجه‌ى عێراقدا که‌ حکومه‌تى هه‌رێم هه‌موو ئاماده‌ییه‌کى ده‌ربریووه‌ ئه‌وه‌ى له‌سه‌ریه‌تى وه‌ک خۆى جێبه‌جێى بکات". هه‌روه‌ها ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد که‌ بزانن به‌غدا ده‌یه‌وێت هه‌ژمارى بانکى له‌ هه‌ولێر یان به‌غدا یان تورکیا بکرێته‌وه‌ تا داهاتى 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى رۆژانه‌ به‌نرخى کۆمپانیاى سۆمۆى عێراقى بخرێته‌ سه‌ر ئه‌و هه‌ژماره‌ى دیارى ده‌که‌ن له‌گه‌ڵ داهاته‌ نانه‌وتییه‌ فیدراڵییه‌کان که‌ له‌سه‌دا 50% ده‌درێته‌ عێراق تا له‌به‌رانبه‌ردا پشکى هه‌رێم ره‌وانه‌ بکرێت. هاوکات ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه‌ که‌ حکومه‌تى هه‌رێم چاوه‌رێى ده‌رئه‌نجامى کۆبونه‌وه‌ى ئه‌و وه‌فده‌یه‌ له‌گه‌ڵ به‌غدا تا بزانرێت له‌م مانگه‌دا که‌ى پشکى هه‌رێم ره‌وانه‌ ده‌کرێت و بڕه‌که‌ى چه‌ند ده‌بێت، وتیشى:" حکومه‌تى هه‌رێم ده‌یه‌وێت پێش 25 ئه‌م مانگه‌ پشکى هه‌رێم له‌ به‌غداوه‌ ره‌وانه‌ بکرێت بۆ ئه‌وه‌ى لێبڕینى موچه‌ به‌پێى ئه‌و بره‌ى ده‌گات کۆتایى پێ بهێندرێت یان له‌سه‌دا 21% لێبرین که‌مبکرێته‌وه‌، چونکه‌ هێشتا به‌رچاو روونى نییه‌ له‌وباره‌یه‌وه‌". ده‌رباره‌ى ئه‌وه‌ى داهاته‌کانى ناوخۆى هه‌رێم زیادى کردووه‌و چه‌ندین په‌رله‌مانتار باس له‌وه‌ ده‌که‌ن که‌ مانگانه‌ ده‌گاته‌ زیاتر له‌ 350 ملیار دینار مانگانه‌، به‌ڵام سه‌رچاوه‌که‌ى حکومه‌ت ئه‌وه‌ى روونکرده‌وه‌ که‌ داهاته‌کانى ناوخۆ زیادى کردووه‌ به‌ڵام ناگاته‌ ئه‌و بڕه‌، به‌ڵام له‌ 300 ملیار دینارى مانگانه‌ زیاتره‌. حکومه‌تى هه‌رێم ئه‌وه‌ى باسکردووه‌ که‌ مانگانه‌ 895 ملیار دینارى ته‌نها بۆ موچه‌ ده‌وێت، ناردنى پشکى هه‌رێم له‌م مانگه‌دا له‌گه‌ڵ داهاته‌کانى ناوخۆ ده‌گاته‌ ئه‌وه‌ى موچه‌ به‌ته‌واوه‌تى بدرێت، سه‌رچاوه‌که‌ جه‌ختى له‌وه‌کرده‌وه‌ که‌ هه‌موو کوتله‌کانى ناو ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران (پارتى، یه‌کێتى، گۆران) له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دان لێبرینى موچه‌ کۆتایى پێبهێندرێت، به‌ڵام دواجار بڕى ئه‌و پاره‌یه‌ى له‌به‌رده‌ست حکومه‌تدا ده‌بێت ئه‌وه‌ یه‌کلایده‌کاته‌وه‌.  

  هاوڵاتى   كۆماری ئیسلامی ئێران لەدوای رووخانی سەدام حسێن لەعێراق هەموو هەوڵێكی بۆ سەپاندنی هەیمەنی خۆی لە رێگەی سوپای قودسەوە داوەو تەنانەت باڵیۆزەكانیشی سەر بەو سوپایە بوون، بەڵام لەئێستادا یەكێك لەمەرجە سەرەكییەكانی ئەمەریكا بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی و لابردنی سزاكانی سەر ئێران كەمكردنەوەی ئەو هەیمەنە سەربازییەیە. چارەنووسی كۆبوونەوە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا لەنەمسا راستەوخۆ بەئەنجامی دانوستانە نهێنی و ئاشكراكانی ئێران و سعودیە لەبەغدا گرێدراونەتەوە و یەكێك لە مەرجەكانی دیكەی ئەمەریكا، دڵنیاكرنەوە و كەمكرنەوەی دەستوەردانە سەربازییەكانی ئێران لەعێراق و  گرژییەكانی ئەو وڵاتە لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی كەنداو كە لەمەشدا عێراق نێوەندگیری سەرەكی و پێشەنگی رێكخستنی دانوستان و گفتوگۆیە بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران. دور نییە هەوڵە سەربازیی و چەكدارییەكانی ئێران بەفشاری ئەمەریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمیی بگۆڕدرێت بەهەوڵێكی سیاسی و دیپلۆماسیی و ئەمەش دانوستانێكی راستەقینە دەبێت لەنێوان باڵی ریفۆرمخوازی كۆماری ئیسلامی ئێران لەگەڵ واشنتۆن كە ئاماژەكانی لە گەشتەكەی محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران بۆ عێراق و هەرێم دەردەكەوێت و بەزمانێكی سادە ستراتیژی نوێی ئێران لەعێراق لەسەربازیی و جەنگەوە بۆ دیپلۆماسی و ئاشتیی دەگۆڕدرێت و ئەمەش بۆ بەئامانجگەیاندنی رێككەوتنی ئەتۆمیی پێویستییەكە بۆ باڵی ریفۆرمخوازان و سەنگی مەحەكە بۆ مانەوەیان لەحكومەت و جومگەكانی دەسەڵاتی ئەو وڵاتە. زەریف بە سەردانی شوێنی كوشتنی قاسم سولەیمانی لەبەغدا پەیامێكی ئاماژەداری بۆ گۆڕانكاریی لەسیاسەتی رابردوو ستراتیژی نوێی ئێران راگەیاند، چونكە ئەوە چوارەم گەشتی زەریف بوو بۆ عێراق و پێشتر سەردانی ئەو شوێنەی نەكردبوو. ئەگەرچی شارەزایان پێیانوایە بڵاوبونەوەی ئەو تۆمارە دەنگییەی كە تێیدا زەریف، قاسم سولەیمانی بەجێبەجێكاری سیاستی روسیا لەناوچەكەدا ناودەهێنێت و دەڵێت ئەو لەعێراق و سوریا لەژێر كۆنتڕۆڵی حكومەت و دەسەڵاتی وەزارەتی دەرەوەی ئێراندا نەبوە، بوەتە هۆی كاردانەوەی توندی بەرپرسانی محافزكاران لەئێران و ئەویش بە ناچاری وەك رێزلێنانێك خۆی گەیاندوەتە شوێنی كوشتنی قاسم سولەیمانی بۆ ئەوەی فشارەكان لەسەر خۆی كەم بكاتەوە بەڵام بەپێی سەرچاوەكانی هەواڵ زەریف پێش بڵابوونەوەی تۆمارە نهێنییەكەی بڕیاری سەردانی ئەو شوێنەی داوە.   ئەوەی گرنگە بۆ ریفۆرمخوازان و بەشیكی بەرچاو لەخەڵكی ئێران بوژاندنەوەی ئابوریی وڵاتەكەیە، چونكە هەر هەنگاوێكی ریفۆرمخوازان بۆ رێككەوتن و دانوستان لەگەڵ ئەمەریكا دەتوانێت دەستكەوتێكی ئابوریی گرنگ بەدوای خۆیدا بێنیت و بەمەش ئاستی بەشداریی خەڵك لەهەڵبژاردنەكانی داهاتوی ئەو وڵاتە لە (18/6/2021) بەرز دەبێتەوە و ئەگەری سەركەوتنی ریفۆرمخوزان و بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك كۆماریی بۆ ئەو باڵەی كۆماری ئیسلامی ئێران مسۆگەر دەكات. عێراق فریادڕەسی ئێران و ریفۆرمخوازانە لە رابردودا زۆربەی بەرپرسانی ئێران باسیان لە (32) ملیار دۆلار پارەی ئێران لەعێراق كردوە كە لەلایەن ئەمەریكاوە بلۆك كراوەو ئەمەش پارەیەكی زۆرە بۆ رزگاركردنی ئەو وڵاتە لەو دۆخە قەیرانیاوییەی كە بەهۆی فشارو سزاكانی ئەمەریكاوە گیرۆدەی بوەو ئاماژەكان دەریدەخەن ئێران هەوڵی زۆر دەدات بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پارانە، بەڵام ئەمەریكا نایەوێت بێبەرامبەرو بەئاشكرا رێگە بە ئازادكردنی پارەكان بدات. لە رابردودا و لەسەردەمی باراك ئۆباما، سەرۆكی پێشوتری ئەمەریكا لەساڵی (2016) رۆژنامەنوسێكی ئەمەریكی-ئێرانی بەناوی جیسۆن رەزاییان و سێ كەسی دیكەی ئەمەریكی كە زیاتر لەساڵێك زیندانیی كرابون لەبەرامبەر پێدانەوەی یەك ملیار و (700) ملیۆن دۆلار بەئێران ئازادكران و ئەمەش كاردانەوەی لەئەمەریكا لێكەوتەوەو بەئابڕوچونی و لاوازیی واشنتۆن لە بەرامبەر ئێران لەقەڵەم  درا. ئەمەریكا دەیەوێت لە بەرامبەر گۆڕانكاریی لەسیاسەتی ئێران لەعێراق و ناوچەكەو جێبەجێكردنی رێككەوتنی ئەتۆمیی ئەو پارانە لەچەند قۆناغێكدا ئازاد بكرێن و ئاماژەكانی ئەم بەڵێنەش لە راگرتنی لێدوانی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران سەبارەت بەو (32) ملیار دۆلارە لەعێراق بەدی دەكرێت. پێشتر بەرپرسان و راگەیاندنەكانی ئێران بە بەردەوامیی لێدوان و  هەواڵیان لەسەر ئەو پارە بلۆككراوانە بڵاودەكردەوە، بەڵام دوای دەركەوتنی مەرجەكانی ئەمەریكا زۆربەی بەرپرسان و میدیاكان تەنها باسی قەرزێكی پێنج ملیار بۆ حەوت ملیار دۆلاریی فرۆشتنی غاز و كارەبا بەعێراق دەكەن وەك ئەوەی ئەو (32) ملیارە نەمابێت یان ئێران پارەی بلۆككراوی لە عێراق نەبووبێت. ریفۆرمخوازان گرەویی سەرەكییان لە (12) ساڵی رابردودا لەسەر چارەسەری پرسی ئەتۆمیی و دانوستان لەگەڵ ئەمەریكا بوە و ئەگەر ئاوڕێكی خێرا بۆ مێژوی دانوستانی نهێنی و ئاشكرای نێوان ئێران و ئەمەریكا بدرێتەوە، دەردەكەوێت ( عەلی ئەكبەر هاشمی رەفسنجانی، حەسەن رۆحانی، محەمەد خاتەمی، محەمەد جەواد زەریف و .. ) هەموو ئەم بەرپرسانەی كۆماری ئیسلامی ئێران كە پێشەنگی دانوستان و گفتوگۆی نەهێنی و ئاشكرابون لەگەڵ ئەمەریكا سەر بە باڵی ریفۆرمخوازان ئەژمار دەكرێن بۆیە بۆچونێكی باو هەیە كە ریفۆرمخوازان بەرەو رۆژئاوا هەنگاو دەنێن و محافزكاران بەرەو رۆژهەڵات لە كاتێكدا دروشمی سەرەكیی كۆماری ئیسلامی ئێران لەساڵی (1979) واتە ئەو كاتەی دەسەڵاتی پاشایەتیی لەئێران كۆتایی پێهات (نە رۆژئاوا نە رۆژهەڵات، كۆماری ئیسلامی ئێران) بوو ئەوەی ئێستا دوای (42) ساڵ لە حوكمڕانی و سیاسەت لەو وڵاتە روودەدات پێچەوانەی دروشمە سەرەكییەكەیە چونكە لەلایەك باڵی ریفۆرمخواز بە رێككەوتنی ئەتۆمیی دانوستان و گفتوگۆ دەكەن لەگەڵ ئەمەریكا و رۆژئاوا و لەلایەكی دیكەشەوە باڵی محافزكار رێككەوتنی (25) ساڵە لەگەڵ چین و رێككەوتنی درێژخایەن و پێنج ساڵە كە (نوێ دەكرێتەوە) لەگەڵ روسیا دەكەن. ئەوەی گرنگە بۆ ریفۆرمخوازان و بەشیكی بەرچاو لەخەڵكی ئێران بوژاندنەوەی ئابوریی وڵاتەكەیە، چونكە هەر هەنگاوێكی ریفۆرمخوازان بۆ رێككەوتن و دانوستان لەگەڵ ئەمەریكا دەتوانێت دەستكەوتێكی ئابوریی گرنگ بەدوای خۆیدا بێنیت و بەمەش ئاستی بەشداریی خەڵك لەهەڵبژاردنەكانی داهاتوی ئەو وڵاتە لە (18/6/2021) بەرز دەبێتەوە و ئەگەری سەركەوتنی ریفۆرمخوزان و بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك كۆماریی بۆ ئەو باڵەی كۆماری ئیسلامی ئێران مسۆگەر دەكات. عێراق تەنها پردی پەڕینەوەی ریفۆرمخوازانی كۆماری ئیسلامی ئێرانە بۆ گەیشتنی بە رێككەوتن لەگەڵ ئەمەریكا و رۆژئاوا، بۆیە ئەمەریكا بەوردی و بەدیدێكی جیاواز و پێچەوانەی سەردەمی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمەریكا، دەیەوێت ئێران ناچار بكات بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی مل بۆ داواكارییەكانی واشنتۆن بدات و لە رێگەی باڵی ریفۆمخوازەوە دەستی باڵی محافزكارو سوپای قودس لەعێراق كورت بكاتەوە، دیپلۆماسی و ئاشتی ببێتە جێگرەوەی پلان و جمۆجۆڵە سەربازییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران لەناوچەكەدا.   سەرچاوەكانی هەواڵی عێراق لەزاری چەند بەرپرسێكی ئاگاداری دانوستانەكان لە بەغدا رایانگەیاندوە؛ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق راستەوخۆ رۆڵ دەگێڕێت بۆ نێوەندگیریی نێوان سعودیە و ئێران و هاوكات بەرهەم ساڵح، سەرۆك كۆماری عێراق لە دیدارێكی لەگەڵ دامەزراوەی (بەیروت ئەنیستیوت) كە راستەوخۆ بەئۆنلاین پەخش دەكرا، ئاماژەی بە خولی نوێی گفتوگۆكانی ئێران و سعودیە كردوەو رایگەیاندوە كە عێراق زیاتر لەجارێك میوانداریی ئەو دو وڵاتەی كردوە بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لەنێوانیاندا. عێراق ئاو دەكات بەئاگری جەنگدا عێراق بە رێكخستنی دانوستانی نهێنیی نێوان بەرپرسانی ئەمنی و هەواڵگریی سعودیە و ئێران لە رێككەوتی (9/4/2021) لەبەغدا هەلێكی گەورەی بۆ ئەو دوو وڵاتە رەخساند كە بتوانن گفتوگۆ لەسەر كێشە و گرژییەكانی پێنج ساڵی رابردویان بكەن چونكە لەساڵی (2016) و دوای هێرشكردنە سەر باڵیۆزخانەی سعودیە لە تاران پەیوندییەكانی ئەو دو وڵاتە بە تەواوەتی راگیرابوو بەرپرسانی ئەو دوو وڵاتەش بە بەردەوامیی لێدوانی توند و هەڕەشەئامێزیان دژی یەكتر دەدا بەڵام عێراق بە رێكخستنی ئەو دانوستانانەی كە بڕیارە بەردەوام بێت ئاوی كرد بەئاگری جەنگی نێوان ریازو تاراندا. شاندی ئێران لەكۆبونەوەی نهێنیی نێوان ریازو تاران لەبەغدا پێنج كەس بون كە بەرپرسێكی باڵای سوپای قودس-ی تێدابوە و نوێنەری عەلی شەمخانی، سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانیی كۆماری ئیسلامی ئێران سەرپەرشتیی تیمی دانوستانكار ئێرانی كردوەو لەبەرامبەردا وەفدی بەرپرسانی سعودیە شەش كەس بون كە لەلایەن خالید حومەیدان، سەرۆكی دەزگای هەواڵگریی سعودیەوە سەرۆكایەتی كراوە. بەرپرسانی عێراق ئاشكرایان كردوە كە ئەو كۆبونەوەی نێوان تاران و ریاز زۆر ئەرێنیی بوە، تەنانەت دور لەچاوەڕوانی هەردوو لایەنەكە بوە، بۆیە بڕیارە لەهەفتەی داهاتودا جارێكی دیكە خولی دوەمی ئەو كۆبونەوەیە لەبەغدا بەڕێوەبچێت و ئەوەش لەكاتێكدایە كە دوای كۆبونەوەو دانوستانی بەرپرسانی هەواڵگریی و ئاسایشیی ریاز و تاران لەبەغدا تائێستا هیچ هەواڵێكی دانیشتن و كۆبونەوەی دیكەی نێوان بەرپرسانی سعودیە و ئێران بڵاونەبوەتەوە. سەرچاوەكانی هەواڵی عێراق لەزاری چەند بەرپرسێكی ئاگاداری دانوستانەكان لە بەغدا رایانگەیاندوە؛ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق راستەوخۆ رۆڵ دەگێڕێت بۆ نێوەندگیریی نێوان سعودیە و ئێران و هاوكات بەرهەم ساڵح، سەرۆك كۆماری عێراق لە دیدارێكی لەگەڵ دامەزراوەی (بەیروت ئەنیستیوت) كە راستەوخۆ بەئۆنلاین پەخش دەكرا، ئاماژەی بە خولی نوێی گفتوگۆكانی ئێران و سعودیە كردوەو رایگەیاندوە كە عێراق زیاتر لەجارێك میوانداریی ئەو دو وڵاتەی كردوە بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لەنێوانیاندا. رۆژنامەی (نیۆیۆرك تایمز)ی ئەمەریكی بەپشتبەستن بەچەند سەرچاوەیەكی ئاگاداری عێراق ئاشكرای كردوە كە پێدەچێت گفتوگۆو دانوستانەكانی خولێكی دیكەی نێوان ئێران و سعودیە لەبەغدا بەردەوام بێت و دانوستانەكان لەئاستی باڵیۆزەكانی ئەو دو وڵاتەدا بەڕێوەبچێت. ئێران لە دانوستانەكەی رابردویدا داوای لەسعودیە كردوە فشارەكانی بۆسەر هێزە چەكدارەكانی نزیك لە كۆماری ئیسلامی ئێران لەعێراق و سوریا رابگرێت و دەستبەرداری ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئیسرائیل ببێت و دژایەتیی رێككەوتنی ئەتۆمیی نەكات و لە بەرامبەردا ئێران بەڵێن بە سعودیە دەدات لە رێگەی ئەو كاریگەرییەی كە لەسەر هێزە چەكداراە حوسییەكانی یەمەن هەیەتی، هەوڵ دەدا بۆ گەیشتن بە ئاگربەست و رێككەوتن لەگەڵ سعودیە و لایەنەكانی دیكە لەیەمەن. سەرچاوەكانی هەواڵی ئێران بە رۆژنامەی نیۆیۆرك تایمزیان راگەیاندوە ئەو گفتوگۆیانە لە ئەنجامی فشارەكانی ئەمەریكا لەبەرامبەر سعودیەدا بوە چونكە ئەمەریكا دەیەوێت ناكۆكییەكانی ناوچەكە بەرەو چارەسەر هەنگاو بنێن و سەرنجی واشنتۆن لەسەر روبەڕوبونەوەی چین بێت بەڵام كێشە و ململانێكانی نێوان سعودیە و ئێران زۆر قوڵەو بەم زووانە چارەسەر ناكرێت. خەونی ریفۆرمخوازان لە عێراق.. زەریف لە هەفتەی رابردودا دوای كۆبونەوەكانی لە عێراق و هەرێمی كوردستان گەشتی بۆ (قەتەر،عوممان، كوەیت) كردو لەتویتێكیدا رایگەیاند:» هاوكات لەگەڵ گفتوگۆكانی ڤیەننا پێنج رۆژم لەچوار پایتەختی وڵاتانی عەرەبی تێپەڕاندوە، گفتوگۆی بەرهەمدارم لەگەڵ خۆشەویستان و براكانمدا ئەنجامداوە و هەمومان بەرەو دروستكردنی پەیوەندیی دولایەنی بەهێز و پەیوەندیی بونیادنەری ناوچەیی هەنگاو دەنێین». لەلایەكی دیكەوە ئاژانسی هەواڵی كۆماری ئیسلامی ئێران (ئیرنا) بەناونیشانی (عێراق سەرەكیترین ئامانجی ستراتیژیكی ناوچەییە بۆ ئێران) راپۆرتێكی شیكاریی بۆ گەشتەكەی محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەروەی ئێران لەعێراق بڵاوكردوەتەوەو نوسیویەتی: زەریف هەوڵی دا بەسازكردنی دیدار لەگەڵ بڕیاربەدەستەكانی عێراق پەیامی ئاشتیخوازانەی كۆماری ئیسلامی ئێران بەسعودیە و جیهان بگەیەنێت و ستایشی رۆڵی بەغدا بكات بۆ گەیاندنی ئەو پەیامە. محەمەد جەواد زەریف لەگەشتە دوو رۆژیەكەی بۆ عێراق و هەرێمی كوردستان لەگەڵ زۆربەی كاربەدەست و بەرپرسە باڵاكان و كەسایەتییەكانی (شیعە، سوننە، كورد) كۆبوەوە و لەگەڵ كەسایەتییە شیعەكانی وەك عەمار حەكیم و حەمود هومام دیداری كردوە وهاوكات لەگەڵ (نوری مالیكی، عادل عەبدولمەهدی، حەیدەر عەبادی) سەرۆك وەزیرانی پێشو و پێشوتری عێراق كۆبوەتەوەو لەو كۆبونەوەیەشدا حەنان فەتلاوی و هادی عامری ئامادەبون. زەریف لەگەڵ سەرۆك كۆمار و سەرۆك وەزیران و سەرۆكی پەرلەمان و وەزیری دەرەوە چاوپێكەوتنی كردوەو چاوی كەوتوە بە خەمیس خەنجەر و ژمارەیەك سەرۆك خێڵی سوننە لەعێراق و دوای كۆبونەوە لەگەڵ نوخبەكانی زانكۆ لەعێراق سەردانی هەرێمی كوردستانی كردو لەگەڵ مەسعود بارزانی، سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان (پارتی) و نێچیرڤان بارزانی، سەرۆك وەزیرانی هەرێم و مەسرور بارزانی سەرۆكی هەرێم كۆبوەوە. وەزیری دەرەوەی ئێران دوای كۆبونەوەی لەگەڵ بارزانییەكان رایگەیاند؛ هەوڵدەدەن كە ئاستەنگەكان بۆ بەرفراوانبونی پەیوەندیی هەمەلایەنەی نێوان كۆماری ئیسلامی ئێران و هەرێمی كوردستان لابەرن و رێگریی بكرێت لەخۆشكردنی پەیوەندییەكانی نێوانیان. پەیامەكەی زەریف بۆ كۆبونەوەكانی لەگەڵ بەرپرسانی عێراق و هەرێم و هەروەها دانوستانی سعودیە و ئێران ئاماژەیەكی رونە كە كۆماری ئیسلامی ئێران و بەتایبەت باڵی ریفۆرمخواز پێش ڤیەننا هیوایان لەسەر بەغداو قوڵبونەوەی پەیوەندییەكانییان لەگەڵ عێراق و هەرێم هەڵچنیوە و ئامانجە سەرەكییەكانی ئەم گەشتەش لەبوژاندنەوەی ئابوریی ئێران و  زیندوكردنەوەی دانوستانە ئەتۆمییەكان خۆی دەبینێتەوە بۆیە بەغدا بوەتە شوێنێك بۆ بەدیهاتنی خەونی ئێران بۆ تێپەڕاندنی قەیرانە قوڵە سیاسی و ئابورییەكانی. عێراق پردی پەڕینەوەی ستراتیژیە بۆ ئێران گەشتەكەی زەریف كە بە چوارەم گەشتی وەزیری دەروەی ئێران لەماوەی هەشت ساڵی رابردو و لەدوو خولی كابینەی ریفۆرموخوازان بەسەرۆكایەتی حەسەن رۆحانی بۆ عێراق ئەژمار دەكرێت، دەرخەری ئەو راستیەیە كە باڵێكی كۆماری ئیسلامی ئێران لەژیر فشاری ئەمەریكا یان فشاری ئابوریی و سیاسیی ناوخۆدا پەنا بۆ گۆرانكاریی سیاسی و ستراتیژیی وڵاتەكەی بە هاوكاریی عێراق دەبات و دەیانەوێت بەستراتیژێكی نوێ لەسەر بنەمای كەمكردنەوەی گرژییە سەربازیی و سیاسییەكان، لەلایەك دراوسێكانی ئێران و لەلایەكی دیكە وڵاتانی رۆژئاواو ئەمەریكا دڵنیا بكەنەوەو بەم دڵنیایی و گۆڕانكارییە سیاسی و دیپلۆماسییە بەرەو زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی و سەركەوتن لەهەڵبژاردنەكانی داهاتوی وڵاتەكەیان بپەڕنەوە كەبێگومان دەبێتە هۆی بوژاندنەوەیەكی گەورەی ئابوریی بۆ ئێران.  

  هاوڵاتى رۆژئاڤای كوردستان پێ دەنێتە قۆناغێكی نوێوە بۆ نەوت و گازو رۆژانە (300) هەزار بەرمیل نەوتی خاو دەفرۆشن، بەرپرسی دۆسییەی نەوت لەئیدارەی خۆسەر بۆ هاوڵاتى دەڵێت:» وڵاتانی دونیا چاویان بڕیوەتە ئەو نەوتەی لێرە هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە رۆژئاڤا پشتیوانییەكی نێودەوڵەتی بۆ پەیدا ببێت». رۆژئاڤای كوردستان خەریكە دەبێتە ناوچەیەكی نوێی ململانێ لەنێوان زلهێزەكانی جیهان بەتایبەت ئەمریكاو روسیا، لەئێستاشدا بووەتە هۆی راكێشانی چەندین وڵاتی دیكە كەخۆیان وەك دۆستی كورد لەسوریا پیشان دەدەن. هێزەكانی ئەمریكا كەشەڕی داعشیان كردوەتە بیانووی مانەوەیان لەسوریا، ئیستا شوێن پێی خۆیان لەناوچە نەوتییەكانی رۆژئاڤای  كوردستان قایمكردوە، لەمساڵدا چەند جارێك ئاڵۆزی لەنێوان هێزەكانی ئەمریكاو هێزەكانی روسیا لە رۆژئاڤای كوردستان روویداوە كاتێك هێزەكانی روسیا دەیانویست بچنە كێڵگەیەكی نەوتی لە رمێلان، ئەوەش سەرەتایەكی نوێیە لەو ململانێیەی لەسەر نەوتی رۆژئاڤا دروستبووە. لەماوەی سێ مانگی رابردوودا تائێستا چەند وەفدێكی فەرەنساو بەریتانیاو ئەڵمانیا بەجیا سەردانی رۆژئاڤای كوردستانیان كردووەو لەگەڵ بەرپرسانی ئیدارەی خۆسەر كۆبوونەتەوەو باسییان لەناردنی كۆمپانیا نەوتییەكانی وڵاتەكانیان كردووە بۆ كاركردن لەكێڵگە نەوتییەكانی رۆژئاڤای كورستان، ئەوەش پشتیوانییەكی گەورە دەبێت بۆ كورد. زۆرینەی نەوتی سوریا كەوتووەتە رۆژئاڤای كوردستان و لەهەردوو پارێزگای (دێرەزوور و حەسەكە) كەئێستا هەردووكیان لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە)دان، ماوەی چوار ساڵە لەلایەن هێزەكانی ئەمریكاو هەسەدەوە سەرپەرشتی دەكرێن كەپێشتر ئەو ناوچانە لەژێر كۆنترۆڵی داعش و گروپە چەكدارەكانی دیكەدا بوون. بەپێی نوێترین ئاماری ئیدارەی خۆسەر لە رۆژئاڤای كوردستان لەئێستادا هەسەدە لە 90%ی كیڵگە نەوتییەكان و  لە 45%ی گازی سروشتیی رۆژئاڤای كوردستان بەپارێزگای دێرەزووریشەوە لەژێر دەستیدایە. (كێڵگەی عومەر)كە لەپارێزگای دێرەزوورە بەگەورەترین كێڵگەی نەوتی سوریا دادەنرێت كە لەكۆتایی ساڵی 2017وە هەسەدە لەژێر دەستی داعش دەریهێناو دوای ئەو كێڵگەی (تەنەك) دووەم گەورەترین كێڵگەی نەوتی سوریایە كەئەویش لەهەمان پارێزگایەو لەلایەن هەسەدەوە سەرپەرشتی دەكرێت. هەر لەپارێزگای دێررەزوور (14) كێڵگەی نەوتی دیكە هەیە كەكۆی نەوتی ئەو پارێزگایە نزیكەی سەد هەزار بەرمیل لە رۆژێكداو لەلایەن ئیدارەی رۆرژئاڤای كوردستانەوە سەرپەرشتی دەكرێت و دەفرۆشرێت، بەڵام تائێستا رێڕەوی فرۆشتنی ئەو نەوتە ئاشكرا نەبووە بەهۆی ئەوەی ئەمریكا ئەركی رەوانەكردنەكەی گرتووەتە ئەستۆ. زۆرینەی نەوتی سوریا كەوتووەتە پارێزگای حەسەكەو گەورەترین كێڵگەی ئەو پارێزگایەش (سوەیدیە)یە كە رۆژانە نزیكەی (120) هەزار بەرمیل نەوتی لێ بەرهەمدەهێنرێت، هەر لەو كێڵگەیەش (26) كێڵگەی غاز هەیە.  كێڵگەی نەوتی رمێلان كەدەكەویتە سنوری پارێزگای حەسەكەو بەدووەم گەورەترین كێڵگەی نەوتی پارێزگاكە دادەنرێت و تەنیا لەو كێڵگەیە نزیكەی هەزارو (332) بیرە نەوتی تێدایە كەبەرهەمی رۆژانەی دەگاتە (95) هەزار بەرمیل. هەریەكە لەكێڵگە نەوتییەكانی (شەدادی، یوسفییە، هۆل، جەبسە) كەوتوونەتە پارێزگای حەسەكەو رۆژانە (33) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنن، هەر لەكێڵگە نەوتیەكانی حەسەكە رۆژانە یەك ملیۆن و (80) هەزار مەتر سێجار گازی سروشتی بەرهەم دەهێنرێت. رۆژئاڤای كوردستان رۆژانە  زیاتر لە (300) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت و لەچەند رێگایەكەوە ئەو نەوتە دەفرۆشێت و ئەمریكاش ئەو رێگایانەی مسۆگەر كردووە بۆ ئەوەی بەربەست بۆ فرۆشتنی نەوتی رۆژئـاڤا دروست نەبێت. ئیبراهیم حامید كە بەرپرسی دۆسییەی نەوتە لەئیدارەی خۆسەر، ئاماژە بەوە دەكات، ئەو نەوتەی بەرهەمدەهێنرێت بۆ بەكاربردنی ناوخۆیی لەبواری كارەباو كشتوكاڵ و ئاوو خزمەتگوزارییەكانی دیكەدا بەرهەمدەهێنرێت و بەشەكەی دیكەشی دەفرۆشرێت. ئیبراهیم حامید لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» زۆرینەی نەوتی سوریا لە رۆژئاڤای كوردستانە، وڵاتانی دونیا چاویان بڕیوەتە ئەو نەوتەی لێرە هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە رۆژئاڤا پشتیوانییەكی نێودەوڵەتی بۆ پەیدا ببێت. رووبەری خاكی رۆژئاڤای كوردستان (555) كیلۆمەتر دوجایە كە لەسەدا 17ی خاكی هەموو سوریا پێكدەهێنێت كە رووبەرەكەی لەچەند وڵاتێكی ئەوروپاو وڵاتانی عەرەبی وەكو قەتەرو لوبنان و سویسراو بەلجیكا گەورەترە، بەڵام سەرمایەیەكی گەورەی سەرزەوی و ژێرزەوی سوریای لەخۆگرتووە كەنزیكەی لە 45%ی سامانی هەموو سوریا پێكدەهێنێت. لەئێستادا ئەمریكا كار بۆ ئەوە دەكات كۆمپانیاكانی وڵاتەكەی هانبدات لەكێڵگە نەوتییەكانی رۆژئاڤای كوردستاندا وەبەرهێنان بكەن، لەبەرامبەریشدا رووسیا هەوڵدەدات كۆمپانیاكانی خۆی بەرێتە رۆژئاڤای كوردستان و لەگەڵ هەسەدە رێككەوتن بكات، بۆ ئەوەش مۆسكۆ هاوكارییان دەكات بۆ رێككەوتن لەگەڵ رژێمی سوریا. وتەبێژی ئیدارەی خۆسەر پێشبینی ئەوە دەكات نەوتی رۆژئاڤای كوردستان سەرباری سودە ئابورییەكەی هاوكات دەبێتەهۆی  پەیداكردنی دۆستی زیاتر بۆ رۆژاڤا وەك ئەوەی لەباشوری كوردستان دروستبووە، بەدووریشی دەزانێت نەوت ئاڵۆزی لەنێوان هێزەكانی ئەمریكاو روسیا دروستبكات. لوقمان ئەحمێ وتەبیژی ئیدارەی خۆسەر لە رۆژئاڤای كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»ئەو نەوتەی لە رۆژئاڤای  كوردستان هەیە بووەتە هێزێكی پشتیوانی گەورە بۆ كورد، چونكە بەهۆی نەوتەوە وڵاتان هەوڵی خۆنزیككردنەوە لەكورد دەدەن، ئەوەش كارێكی ئەرێنی دەبێت كەبەرژەوەندی هەردوولای تێدایە». هەروەها وتیشی:» ئەزموونی نەوتی رۆژئاڤای كوردستان جیاوازە لەوەی باشوری كوردستان، بەوپێیەی لەلای ئێمە شەفافییەتی تەواوی هەیە خەڵكی رۆژئاڤا بە روونی دەزانن كەبڕی بەرهەمهێنانی نەوت چەندەو بەچەند دەفرۆشرێت». مانگی ئۆكتۆبەری ساڵی 2019 سیاسەتی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بڕیاری كشانەوەی هێزەكانی لەسوریا دەركردو هێزەكانی بەرەو هەرێمی كوردستان كشانەوە، بەڵام دوای هەفتەیەك جارێكی دیكە ترەمپ بڕیاریدا بەشێك لەهێزەكانی بگەڕێنێتەوە بۆ رۆژئاڤای كوردستان بەبیانووی پاراستنی كێڵگە نەوتییەكان. دۆناڵد ترەمپ لەكۆتایی كاتی سەرۆكایەتیەكەیدا بەئاشكرا ئەوەی راگەیاند، كەئەوان تەنیا لەبەر نەوتی باكوری سوریا ماونەتەوە كە بەشێكی وڵاتەكەیەتی و بەشێكیشی بۆ كوردەكانە، بەڵام كاتێك جۆو بایدن دەستبەكاربوو لەوتاری دەسپێكی سەرۆكایەتییەكەی رایگەیاند، ئەوان تەنیا لەبەر نەوت لەسوریا نەماونەتەوە، بەڵكو ئامانج و ستراتیژیان لەناوبردنی داعشە.  

عەمارعەزیز بەهۆی بۆردومانەكانی توركیا لەبادینان (34) كەسی سڤیل شەهیدبوون. دەیان گوند چۆڵ كراون و زیانە مادییەكان گەیشتووەتە سێ ملیار دینار بێجگە سوتانی  رەزو باخی هاووڵاتیان، پێش چەند رۆژێكیش گوندی كێستە لەناوچەی بەرواری باڵا چوڵكرا و خەڵكەكەی ئاوارەبوون. بۆردومانەكانی توركیا ماوەیەكی زۆرە بەردەوامەو سوپای توركیا زیاتر لە (45) كیلۆمەتر خاكی هەرێمی كوردستانی بەزاندووەو لەنوێترین داگیركاریاندا پێنج خاڵی دیكەی سەربازییان لە بەرواری باڵا لەبادینان جێگیر كردووە. مەحمود حسێن، موختاری گوندی كێستە لەسنووری بەرواری باڵا لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتىوت:»پێش چوار رۆژ گوندی كێستە بەتەواوی چوڵكراوە بەهۆی شەڕی پەكەكەو توركیا، (32) خێزان لەناو گوندەكەدابوون ئێستا هەموویان ئاوارەی زاخۆ و دهۆك بوونە، ئەرزاق و كۆمەڵێك کەلوپەل بەسەر ئێمەدا دابەشكراون، بەڵام وەك پێویست هاوكاریمان نەكراوە، ئێستاش شەڕی پەكەكەو توركیا لەدەوروبەری گوندەكە بەردەوامە». «ئێمە لەسەر خاكی خۆمان ئاوارەبووین، ماڵەكەی خۆم گواستووتەوە بۆ گوندی بریفكا، بەبەهای (200) ملیۆن دینار زیان بەدانیشتوانی گوند كەوتووە»، موختاری گوندی كێستە وادەڵێت. لەسنوری بەرواری باڵا كەنزیكەی (78) گوندن تائێستا (10 بۆ 15) گوند چوڵكراون، هەر لەدوای 1991 تائێستا لەسنوری بەرواری باڵا (10 تا 15) كەس بەهۆی شەڕی پەكەكە و توركیا شەهیدكراون. ناوبراو باسی لەوەشكرد داوایان لەحكومەتی هەرێم كرد لەگەڵ بەغدا پرسی بۆردومانەكان چارەسەربكات و خەڵكی ناوچەكە قەرەبوو بكرێنەوە. بێجگە لەگوندی كێستە، رۆژی شەممە 8ی ئایار گوندی چەڵكای كریستیان نشین لەسنوری ناحیەی كانێ ماسێ چوڵكرا، ئەمە دەبێتە دووەم گوند لەماوەی یەك هەفتە چۆڵ كرابێت. سوپای توركیا پێنج خاڵی سەربازیی لەسنوری ناحیەی كانێ ماسێ داناوە. باوكی یەكێك لەقوربانییەكانی بۆردومانی توركیا بۆ هاوڵاتى ئاماژە بەوە دەدات تائێستا شەهیدكردنی كوڕەكەی بەشەهید هەژمار نەكراوە. سدقی محەمەد تاهر ساڵح، دانیشتووی ناحیەی شێلادزێ  سەر بەقەزای ئامێدی، كوڕێكی ئەو لە ئەیلولی 2017 بەهۆی بوردوومانی فرۆكە جەنگییەكانی توركیا بۆ سەر ناوچەكە شەهیدكراوە، وتی:» زیاتر لەسێ كوڕەكەم بەهۆی بۆرودمانەكانی توركیا شەهیدبووەو دەچینە لای بەرپرسان تا بەشەهید هەژماربكرێت بەڵام تائێستا بەشەهید هەژمار نەكراوە».  كوڕەكەی سدقی محەمەد لەدایكبووی 1994 بووەو پێنج ساڵ پێشمەرگایەتی كردووەو لەكاتی مۆڵەت وەرگرتن و گەڕانەوە بۆ ماڵەوەیان بە بۆردومانەكانی توركیا كوژراوە»، موچەی پێشمەرگایەتییەكەی كە (545) هەزار بووە دوای شەهیدبوونی تەنها (232) هەزاری پێدەدرێت وەك پێشمەرگەی خانەنشین». سدقی محەمەد تاهر وتیشی:» هیچ شتێكمان ناوێت تەنها داواكاریمان ئەوەیە كوڕەكەم بەشەهید هەژماربكرێت، چونكە بە زۆڵم و لەسەر خاكی خۆی شەهید كرا». سەرۆكی لیژنەی یاسایی لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك دەڵێت ئەوانەی بەهۆی بۆردومانەكانی توركیا تائێستا شەهیدبوون گەیشتووەتە (34) كەس. ئدریس هەركی، سەرۆكی لیژنەی یاسایی لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بە هاوڵاتىوت:» ئێمە هیچ جارێك بێدەنگ نەبووینە لەسەر بۆردوومانی توركیا بۆ سەر ناوچەكانی سنوری پارێزگای دهۆك، بەیاننامەی ناڕەزاییمان دەركردووە و یاداشتمان ئاراستەی دەزگا پەیوەندیدارەكان كردووە». ناوبراو  ئەوەشی ئاشكراكرد كەژمارەی شەهیدانی خەڵكی سڤیل بەهۆی بۆردومانەكانی توركیاو شەڕی سوپای توركیاو پەكەكە گەیشتووتە (34) شەهید، وتیشی:» پێش دوو ساڵ لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك لیژنەیەكمان پێكهێنا بۆ بەدواداچوون لەسەر پرسی زیانی ماددی و گیانییەكان ، تەنها زیانە ماددییەكان زیاتر لەسێ ملیار دینار بووە بێجگە  لەسوتانی سەدان باخ و مێشی هەنگوین». هاوكات سەرۆكی لیژنەی یاسایی لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك پێشنیاری كرد، پەرلەمانی كوردستان یاسایەكی تایبەت بۆ ئەو شەهیدانە دەربكات كەبەهۆی شەڕی پەكەكە و توركیا شەهیدكراون» مافی ئەوانە پلەی شەهیدیان پێبدرێت وەك شەهیدی هاوڵاتى دەرچوونی یاسایەك بۆ ئەوانە گەرەنتیەكی باشە بۆ كەسوكاریان تا لەماف و ئیمتیازاتی شەهیدان بێبەش نەبن».  

شاناز حەسەن لەدوای پەسەندكردنی بڕیاری زیندانیانی بادینان لەلایەن دادگای پێداچوونەوەوە، كاردانەوەی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی لێكەوتەوە، بەشێوەیەك لەلایەن وڵاتانی جیهانییەوە داوا لەسەرۆكی هەرێم دەكرێت لێخۆشبوون بۆ سزادراوان دەربكات. دادگای پێداچوونەوەو ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی كوردستان روونكردنەوەیەكی لەبارەی دۆسیەی دەستگیركراوانی بادینان بڵاوكردەوەو رایدەگەیەنێت:»بڕیاردان لەسەر ئەو دۆسیەیە بەپشت بەستن بەزانیاری و بەڵگەو دیكۆمێنتی دروست و بەوپەڕی پیشەیی و یاساییانە و سەربەخۆییانە ‌و بێلایەنانە مامەڵەیان كردووە». لەڕوونكردنەوەكەیاندا ئەوە دەخەنەڕوو» ئەو بڕیارە هێشتا پلەی كۆتایی وەرنەگرتووەو قۆناغی دیكەی تانەلێدانی ماوە كەئەویش قۆناغی داواكردنی راستكردنەوەی بڕیاری پێداچوونەوەیە». پەسەندكردنی سزای شەش ساڵ زیندانی بۆ پێنج رۆژنامەنووسی بادینان، كاردانەوەی وڵاتانی ئەمریكاو ئەڵمانیاو فەرەنساو كەنەداو چەندین رێكخراوی داکۆكیكردن لەئازادی رادەربڕینی لێكەوتەوەو داوا لەسەرۆكی هەرێم دەكەن دەسەڵاتی خۆی بەكاربهێنێت تا لێبووردنیان بۆ دەربكات. هاوكات لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی رایگەیاند:» داوا ده‌كه‌م به‌ڕێز سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان ده‌سه‌ڵاتی خۆی به‌كاربێنێ: دادگا له‌ده‌ستتێوه‌ردانی سیاسی بپارێزێ، سزای ناڕه‌وای سه‌ر گه‌نجه‌ ده‌ستگیركراوه‌كانی بادینان لابه‌رێ و ئه‌و ده‌ستدرێژییه‌ی كراوه‌ته‌ سه‌ر نێرده‌ دیپلۆماسییه‌كان، به‌رپه‌رچبداته‌وه‌.».  فراكسیۆنەكانی پەرلەمانی كوردستان و عێراق کەداوا دەكەن ئازاد بكرێن و ئەو پەسەندكردنە بە»نایاسایی» ناودەبەن، تەنها مەكتەبی سیاسی پارتی و فراكسیۆنەكەی پەرلەمانیان و حكومەتی هەرێم لە بەیاننامەكانیاندا دەڵێن» بەیاسایی مامەڵە كراوەو دادگا سەربەخۆ بووە». ئەنوەر بازگر: لەم رۆژانەدا نێچیرڤان بارزانی بەقازانجی سزادراوانی بادینان بڕیار دەدات ئەندامێكی ئەنجومەنی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان كە لەمانگی رابردوودا سەندیكای رۆژنامەنووسان لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمدا كۆبوونەوەو تێیدا داوای ئازادكردنی ئەو پێنج رۆژنامەنووسەی بادینانیان كردبوو، دەڵێت:» لەم رۆژانەدا سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەقازانجی سزادراوانی بادینان بڕیار دەدات، بەڵام بەبێ دانوسان و گفتوگۆ لەگەڵ مەسرور بارزانی نابێت». ئەنوەر بازگر، ئەندامی ئەنجومەنی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان یەكێك بوو لەوانەی لەو سەردانەدا بەشداربوو، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» داوام لەسەرۆكی حكومەتی هەرێم كرد كەئەو رۆژنامەنووسانە ئازاد بكرێن، بەڵام مەسرور بارزانی وتی (دادگا بڕیار دەدات، چ بڕیارێك بدات ئێمە رێزی لێدەگرین». بازگر باسی لەوەشكرد كەسەرۆكی حكومەت وتوویەتی ئەوانە بە كەیسی دیكە دەستگیركراون نەك كاری رۆژنامەنووسی. ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان ئەوەی دووپاتكردەوە كە كاردانەوەكان كاریگەرییان دەبێت كەزۆربەی لایەنەكان و بەتایبەت یەكێتی داوای ئازادكردنیان دەكەن،»رۆڵی نێچیرڤان بارزانی گرنگە كە لەچەند رۆژی داهاتوودا رەنگە بڕیاری خۆی بدات كە لەقازانجی دەستگیركراوان بێت». ئەنوەر بازگر، جەختی لەوەشكردەوە كە نێچیرڤان بارزانی پێی باشە بەقازانجی پرۆسەی دیموكراسی بێت، هەم ئەو داواكارییانەی هەیە كەئەو كۆتا بڕیار بدات كە مروونەت بنوێنێت، وتیشی:» ئەم بڕیارە بەبێ گفتوگۆ لەگەڵ سەرۆكی حكومەت ئاسان نابێت بۆ سەرۆكی هەرێم، ئەوان لەتاووتوێی ئەوەدان كە ئەم كەیسە كۆتایی پێبێت جیاوازترە لەهەموو كەیسەكانی دیكە». « هێشتنەوەی رۆژنامەنووسانی بادینان لەزینداندا كاریگەری سلبی لەسەر كۆی پرۆسەی سیاسی و حوکمڕانی دروست دەكات، بۆیە ناكرێت ئەم دۆسیەیە بەم شێوەیە بمێنێتەوە». هاوكات ئەوەشی روونكردەوە لە رابردوودا خەڵك هەبووە تلیاك كێش بووەو یا بازرگانی موخەدەرات بووە، یان «جاسوس» و پیاوكوژ بووە بەر لێبوردنی گشتی كەوتووە، « حەقە ئەم كەیسە كۆتایی پێبهێندرێت خزمەتی پرۆسەی دیموكراسی دەكات لەهەرێمی كوردستاندا». ئەنوەر بازگر جەختی لەوەشكردەوە كەچۆن كەیسی تیرۆركردنی رۆژنامەنووسان لەسەر حزبەكان كەوتووە، بەهەمان شێوە كەیسی سزادانی رۆژنامەنووسانی بادینان لەسەر»پارتی و حكومەتی هەرێم كەوتووە». رێكخەری سەنتەری میترۆ: نێچیرڤان بارزانی دەسەڵاتی هەیە لێبوردنی تایبەتیان بۆ دەربكات رەحمان غەریب، رێكخەری سەنتەری میترۆ، لە لێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت:» بەدڵنیایەوە نێچیرڤان بارزانی دەسەڵاتی ئەوەی هەیە لێبوردنی تایبەتیان بۆ دەربكات». رێكخەری سەنتەری میترۆ، وتیشی:»داخوازی سەنتەری میترۆش ئەوەیە بڕیارەكە دووبارە تانەیەكی دیكەی لێبدرێتەوە یان سەرۆكی هەرێم دەسەڵاتەكانی خۆی جێبەجێبكات و لێخۆشبوونێكی تایبەتیان بۆ دەربكات». چالاكوانێكی مەدەنی: بڕیارەكەی دادگا بەبێ تێگەیشتنە لەپەیوەندییە ستراتیجیەكان نیاز عەبدوڵڵا، چالاكوانی مەدەنی، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» هەرێمی كوردستان لەڕێگەی بڕیارەكەی دادگاوە، بەتۆمەتباركردنی ئەو وڵاتانە، بەبێ‌ تێگەیشتن لەپەیوەندیە ستراتیجیەكان بڕیاریداوەو ئامانجی پشتی ئەم بڕیارانە بۆ ترساندنی ناوخۆیی و ترساندنی وڵاتانی جیهانە كەدەیانەوێت هاوكاری خەڵكی ئازادیخواز بكەن». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كەبڕیارەكەی دادگا مەترسیدارەو «شەرمەزاریشە بۆ حكومەت و دادگا»، چونكە دەزانرێت «بڕیارەكە لەدەستتێوەردانی خودی مەسرور بارزانی و دەزگای ئاسایش بووە»، بۆیە ئەوە پێمان دەڵێت ئەم حكومەتە دەیەوێت هەموو هاوكاری وڵاتان وەربگرێت بێ ئەوەی هیچ جۆرێك لەئاستی قبوڵكردنی هەبێت بۆ دیموكراسییەت. ئەو چالاكوانە كە لەدانیشتنەكانی دادگای تایبەت بەدادگایی كردنی ئەو رۆژنامەنووسانە ئامادەبووە، دەشڵێت:» بەپێی تۆمەتەكانی دادگا بێت من گەورەترین تاوانبارم، چونكە زۆر بەرپرسی وڵاتانم بینیوەو گفتوگۆمان كردووە، لەوانە پارتی كرێكارانیش، بۆیە ناكرێت ئەوانە بكرێتە تاوان». ئەم چالاكوانە ئەوەشی خستەڕوو  و وتی:»پێویستە ئەو وڵاتانەی حكومەتی هەرێم تۆمەتی داونەتە پاڵ، چیتر ڤیزا نەدەنە ئەو بەرپرس و دەسەڵاتدارو تاوانبارانەی كەدەستیان هەبووە لەئەشكەنجەدان و هەڕەشەكردن لە رۆژنامەنووسان و چالاكوان و ئەوانەش كە ناسنامەیان هەیە لێیان بسەننەوە». نوێنەری زیندانیانی بادینان: دەمانەوێت بڕیارەكە بچێتە دەستەی گشتی بۆ دووبارە پێداچوونەوە ئەیهان سەعید، نوێنەری زیندانیانی بادینان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»بۆ هەموو لایەن دەركەوت كە بڕیارەكە  ناعەدالەتیە و عەیبەیەكی دیبلۆماسییە». هەروەها باسی لەوەشكرد لەگەڵ هەردوو وڵاتی ناوبراو (ئەمریكا، ئەڵمانیا) پەیامیان بۆناردوون و ئاگاداریان كردوونەتەوە، لەسەر خەتن لەگەڵ رێكخراوەكانی مافی مرۆڤی جیهانی و هەموو وڵاتان لەهەوڵدان بۆ پشتگیری پەیداكردن لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی. نوێنەری  زیندانیانی بادینان جەختی لەوەشكردەوە « پێویستە پارتی بە رق و كینە لەپەیامی لایەنەكانی دیكە  تێنەگات». هاوسەری شێروان شێروانی: ئەو زوڵمە زۆر گەورەیە شەش ساڵ تەمەنی كەسانێك بەناهەق لەزینداندا بڕوات هاوسەری شێروان شێروانی رۆژنامەنووس دەڵێت:» ئەو زوڵمە زۆر گەورەیە شەش ساڵ تەمەنی كەسانێك بەناهەق لەزینداندا بڕوات». رووگەش جەباری، هاوسەری رۆژنامەنووس شێروان شێروانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى  وت:» داوام ئەوەیە دووبارە پێداچوونەوە بەبڕیارەكەدا بكرێتەوەو بەعەدالەتانە بڕیار بدرێت، ئەو زوڵمە زۆر گەورەیە شەش ساڵ تەمەنی كەسانێك بەناهەق لەزینداندا بڕوات». هاوسەری شێروان شێروانی ئەوەشی دووپاتكردەوە كەئەوەی ئەوان باسی دەكەن لەسەر شێروان هیچ راست نیەو هیچ بڕە پارەیەكی وەرنەگرتووەو تەنیا بۆ تۆڵەكردنەوە ئەوە دەكرێت بەرامبەریان.

هەڵۆ سەربەست تۆڕی چالاكوانانی عەفرین كە لەكۆمەڵێك رۆژنامەنوس و چالاكی مەدەنی پێكدێن، بەردەوام چاودێری دۆخی ناوچەكە دەكەن و سەرجەم پێشێلكارییەكانی سوپای توركیاو میلیشیا هاوپەیمانەكانی لەناوچەكەدا تۆمار دەكەن و مانگانە بەشێوەی راپۆرت لەڕێی پێگەی تایبەتیی خۆیانەوە لەتۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاوی دەكەنەوە. لەڕاپۆرتی مانگی نیساندا تۆڕەكە پێشێلكارییەكانی دابەشكردووە بۆ حەوت بەشی سەرەكی كەبریتین لە (كوشتن، رفاندن، ئەشكەنجە و دەستدرێژی، گۆڕینی دیموگرافی، داگیركردن، بڕینەوەی درەخت، سەپاندنی سەرانەی دارایی). كوشتن بەپێی راپۆرتی تۆڕەكە لەمانگی نیساندا سوپای توركیاو گروپە چەكدارەكانی پێنج هاووڵاتییان كوشتووەو نوسیویەتی كەڕۆژی 29/3/2021 چەكدارەكانی فەیلەقی شام بە ئەنقەست هاووڵاتی شێخۆ مەنان (35) ساڵیان كرد بەژێرەوەو كوشتیان كەخێزاندارەو خاوەنی دوو منداڵە. هەروەها رۆژی 4/4 هاووڵاتی عمیرات، كە عەرەبە، دوای ئەوەی لەڕۆژی یەكی نیساندا مینێك لەنزیك یاریگای بەلەدی لەناوەڕاستی عەفریندا، بە ئۆتۆمبێلەكەیدا تەقییەوەو خۆی و براكەی و سێ هاووڵاتی تر برینداربوون، رۆژی چواری مانگ بەهۆی بریندارییەكەیەوە گیانی لەدەستدا. كچێك بەناوی زەحا یوسف (19) ساڵ، بەهۆی گێچەڵپێكردنی بەردەوامی چەكدارانی سوپای توركیاو گروپە هاوپەیمانەكانییەوە لەنهۆمی سێیەمی باڵەخانەیەكەوە خۆی هەڵدایە خوارەوەو بەهۆیەوە گیانی لەدەستدا هەروەها، لەڕۆژی 18/4/2021 چەكدارەكانی ئەحرار ئەلشام، هاووڵاتی یەحیا عەلی كە كوردەو دانیشتوی گوندی (كەرزیلە) یە، دەیگرن و سەرەتا لەماڵەكەی خۆیدا ئەشكەنجەی دەدەن و دواتریش دەیبەنە بارەگای ئەمنی گوندەكەو لەوێش بەردەوامدەبن لەئەشكەنجەدانی و دواتر ئازادی دەكەن، بەڵام ئەشكەنجەدانەكەیان بەجۆرێك بوو، رۆژی 21/4 بەهۆی ئاسەواری ئەشكەنجەكەوە، گیانی لەدەستدا." بەڵام لەوانە نەخوازراوتر، راپۆرتەكە باس لەكوشتنی موراد مەزڵوم محەمەد دەكات، كەمنداڵێكی شەش ساڵانەو ئۆتۆمبێلێكی سەربازیی سەر بەمیلیشیاكانی (سوپای نیشتیمانیی) لێیداوەو كوشتویەتی. رفاندن و دەستگیركردن راپۆرتەكە باس لەئەوە دەكات كە لەماوەی ئامادەكردنیدا، (61) هاووڵاتی لەلایەن دەزگای هەواڵگری و سوپای توركیاو پۆلیسی سەربازیی و ئەوانەی ناونراون پۆلیسی ئازادو پۆلیسی مەدەنی و گروپە چەكدارە هاوپەیمانەكانی بەتایبەتی فەیلەقی شام و فیرقەی حەمزە كە بەحەمزات ناسراوە و فەسیلی مەلەك شاو چەكدارەكانی ئەلوەقاص، گیراون و رفێندرێندراون كە هەندێكیان براونەتە خاكی توركیا و هەندێكیشیان هێشتا لەزیندانە ئاشكراو نهێنییەكانی سوریادان و چارەنوسی زۆرینەیان نادیارە، واتە نازانرێت لە چ شوێنێك دەستبەسەرن. بەشێكی زۆری ئەو گرتن و رفاندنانە بەبیانوی ئەوەوەیە كە ئەو هاووڵاتییانە پێشتر پەیوەندیان بە ئیدارەی خۆسەری ناوچەكەوە هەبووە پێش ئەوەی لەلایەن سوپای توركیاوە داگیربكرێت و هەندێكیشیان بۆ ئەوەیە لەبەرامبەر بڕێك پارەدا ئازادیان بكەن. بەپێی راپۆرتەكەی تۆڕی چالاكوانانی عەفرین، كۆی ئەو كەسانەی لەئەو ماوەیەدا ڕفێندراون و گیراون، (61) كەسن كە هەشتیان ژنن و هەشتیان هاووڵاتی بەساڵاچوون و یەكێك لەژنەكانیش منداڵێكی شیرەخۆرەی لەگەڵدا بووە. گۆڕینی دیموگرافی راپۆرتەكە باس لەبەردەوامیی هێزەكانی توركیا دەكات لەهەواڵدان بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای عەفرین بەكەمكردنەوەی كوردو نیشتەجێكردنی عەرەب و توركمان لەناوچەكەدا، بەتایبەتی خێزان و كەسوكاری چەكدارەكانی گروپە هاوپەیمانەكانی و دەڵێت: "داگیركەری توركیا بەهاوكاریی دامەزراوەی (ئیحسانی خێرخوازی) بەنیازی دروستكردنی (247) یەكەی نیشتەجێبوونە لەناوچەی شاخی حاجی حەسنو، بەڕوبەری (100) مەتر دووجا بۆ هەر یەكەیەك". پێشتریش ئۆردوگایەكی لەسنوری چیای گوندی بافلیۆنی ئێزدی بەناوی ئۆردوگای تەعاون دروستكرد بۆ نیشتەجێكردنی (70) خێزانی ئۆردوگانشین و خێزانی چەكدارەكان. ئەوەش دوای ئەوەی تەواوی دانیشتوانی گوندە ئێزدیەكەی بەزۆر ئاوارەكردو بەهاوكاری رێكخراوە ئیخوانییەكان كە قەتەرو كوەیت پاڵپشتییان دەكەن، بڕی (200) دۆلاری دایە هەر خێزانێكی نیشتەجێكراو. هاوكات لەڕێگای رێكخراوی (ولیت هنكر هیلف) هەستاوە بە كەمكردنەوەیەك بۆ نۆژەنكردنەوەی (400) خانو لەناوچەكانی ئەعزاز و عەفرین، تا بدرێتە خێزانی چەكدارەكان كەبریتین لەماڵی ئەو كوردانەی بەزۆر دەركراون، بەڵام دوای ناڕەزایی (28) رێكخراوی جیهانیی، كەمكردنەوەكە راگیرا. لەدوای داگیركردنی عەفرینەوە لەمانگی ئازاری 2018دا تائێستا توركیا (300) هەزار دانیشتوی رەسەنی ناوچەكەی بەزۆر ئاوارەكردووەو لەهەوڵی ئەوەدایە خێزانی چەكدارەكان و تورك و توركمان بخاتە جێیان. سەرچاوەیەك لەشاری جەرابلوسی سنورییەوە رایگەیاندووە، توركیا شارێكی نوێی لەدەشتی شاری جەرابلوسی رۆژئاوا دروستكردووە تاخێزانی ئەو چەكدارانەی تێدا نیشتەجێ بكات كە لەڕۆژهەڵاتی فوراتەوە هەڵاتوون، لەگەڵ هەندێك خێزانی چەكدارانی داعش و موسوڵمانە ئیگۆرەكانی چین. هەر لەچوارچێوەی سیاسەتی بە تورككردندا، بەهاوكاریی سەنتەری (یونس ئەمرە) هەستاوە بەكردنەوەی خولی فێركردن و بەهێزكردنی زمانی توركی بۆ مامۆستاكانی ناوچەكەو هەواڵدان بۆ گۆڕینی مەنهەجی خوێندن و قەدەغەكردنی خوێندنی زمانی كوردی لەخوێندنگاكاندا. بڕینەوەی درەخت درەختی زەیتون ناسنامەیەكی دیارو سەرچاوەیەكی سەرەكیی داهاتنی دانیشتوانی عەفرینەو سوپای توركیاو گروپە چەكدارەكان بەردەوام لەهەوڵی داگیركردنی باغەكانی زەیتون و بڕینەوەی درەختەكانیدان. لەماوەی ئامادەكردنی راپۆرتەكەدا توركیاو گروپەكانی (810) درەختی زەیتون و (40) درەختی هەناریان لەناوچەكەدا بڕیوەتەوە و بەرو خەرمانی هەندێكی تریشیان دزیوە. راپۆرتەكە ئاماژە بەئەوەش دەكات، لەسەرەتای داگیركاریی توركیاوە تائێستا نزیكەی نیو ملیۆن درەخت لەناوچەكەدا بڕدراونەتەوەو مەترسیی لەناوچونی زۆرێك لەدارستانەكان لەئارادایەو ژینگەی ناوچەكەش بەرەو تێكچوون دەچێت. سەرانە چەكدارەكانی گروپی سوڵتان موراد هەستاون بەسەپاندنی سەرانە بەسەر خاوەن دوكان و كلینیكە پزیشكییەكانی شەقامی (الملعب البلدی) بەبیانوی پاراستنیان بەبڕی (100) لیرەی توركی بۆ هەر دوكان یان كلینیكێك. چەكدارەكانی (ئەحرار ئەلشەرقیە)ش هەمان سەرانەیان بەسەر خاوەن دوكان و كلینیكە پزیشكییەكانی ناوچەی نەخۆشخانەی دێرسیمدا سەپاندووە بەبیانوی هەڵواسینی كامێرای چاودێری، بەمەرجێك پێشتر دەزگای هەواڵگریی توركیا كامێرای لەناوچەكەدا داناوە.      

ماردین نورەدین مەسیحییەكانی عەینکاوەی هەولێر پەنا بۆ پەرلەمان دەبەن گفتوگۆ لەبارەی داگیركردنی هەزار دۆنم زەوی كشتوكاڵی لەگەڵ چەند پەرلەمانتارێكدا بكەن، سەرۆكی لیژنەی كشتوكاڵیش دەڵێت:» پێویستە دەست لەو زەویە كشتوكاڵییە هەڵبگیرێت بۆ نیشتەجێبوون». عەبدولستار مەجید سەرۆكی لیژنەی كشتوكاڵ و ئاودێری لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتى  ئاماژەی بەوەكرد نزیكەی (15) رۆژ پێش ئێستا نوێنەری جووتیارەكانی عەینكاوە هاتن بۆ لامان بۆ لیژنەی كشتوكاڵ، بەندەو چەند پەرلەمانتارێكی تر لەگەڵیاندا گفتوگۆیان كردو مەسیحییەكان وتیان:» ئێمە بەبەڵگە هەزار دۆنم زەویمان هەیە لەمقاتەعەی پێنج لەنێوان شەقامی (100) بۆ (120) مەتری، دراوە بەكۆمپانیایەك، ئەو كۆمپانیایە سەر بەدەسەڵات و حكومەتە بۆ پڕۆژەی نیشتەجێبوون، ئێمە بەڕاستی رازیی نین باشترین زەوی كشتوكاڵییە و هەر ئەوەمان ماوە لە عەینكاوە و دەوروبەری عەینكاوە، ئەوەشیان داگیركردووە». هەروەها باسی لەوەشكرد كە ئەو هاووڵاتیە مەسیحیانە ئەوەشیان باسكردووە كە زەویەكەیان كردووە بەگەنم و شۆفڵیان لێداوە.  عەبدولستار مەجید وتی: بەپێی یاسای كشتوكاڵ ئەگەر زەویەك دەستیشی لێهەڵگیرابێت بۆ پرۆژەی شارەوانی یان هەر پڕۆژەیەكی دیكەی نیشتەجێبوون كاتێك ئەم زەویە داچێنرا بێت دەبێت لێی بگەڕێن تا دەیدورێتەوە كابرا، ئەوان هاتوون هێشتا بەسەوزی گەنمە وایان كردووە». هاوكات جەختی لەوەشكردەوە كە پێیان راگەیاندوون یەكەمیان نووسراوێكی فەرمی لەسەر داوای خۆتان كەداوایەكیان نووسیوە، نووسراوێكی رەسمیمان ئاراستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان كردووەو دواتریش پێمانڕاگەیاندوون ئامادەین بچینە شوێنەكە، وتیشی:» دواتر هەندێ خەڵك هاتنە سەر هێڵ پێدەچێت سەر بەلایەنی دەسەڵات بن كەوتیان وا نییە، دواتر كەسێك لەخۆیان لەمەسیحییەكان ڤیدیۆیەكی بڵاوكردەوە كەهاوار بۆ بەرپرسەكان دەبات و دەڵێت هەر ئەوەمان ماوە ئەوەشمان لێ داگیرمەكەن، ئەوە پشتڕاستی ئەو بابەتەی كردەوە». «حكومەت دەبێت دەستی لێهەڵبگرێت و واز لەو پڕۆسەیە بهێنێت، هەزار دۆنمی كشتوكاڵی گوناحە بكرێتە زەوێ نیشتەجێبوون، ئێمە سەدەها شوێنمان هەیە سەخەریە (بەردی)یەو بەكەڵكی كشتوكاڵ نایەت، دەكرێت ئەم شوێنانە بكرێتە پڕۆژەی نیشتەجێبوون»، سەرۆكی لیژنەی كشتوكاڵ لەپەرلەمانی كوردستان وا دەڵێت. لەلایەكی دیكەوە یونادم كەنا سەرۆكی كوتلەی رافیدەین لەپەرلەمانی عێراق لەبەرنامەیەكی كەناڵی شەرقیەی عێراقی لەشەوی 6ی ئایاردا باسی لەوەكرد كەمەسیحییەكان زەوی كشتوكاڵییان لێ داگیركراوە لەهەولێرو وتی:»كە باسی زیادەڕۆیی دەكرێت وادەزانن تەنیا لەبەغدا زیادەڕۆیی هەیە بۆ سەر موڵكی مەسیحییەكان، زیادەڕۆیی لەزاخۆوە بیگرە تائێران، لەسنوری عێراق توركیاوە، بەهەموو دهۆكدا بڕۆ، تەنیا لەدهۆكدا زیاتر لە (70) گوند هەیە كێشەم هەیە تێیدا». هەروەها وتیشی:» دواترینیان عەینكاوە بوو، راماڵینی كێڵگەكانی عەینكاوە لەپێناو پرۆژەیەكی وەبەرهێناندا، گەنمەكە نەدوراوەتەوە، بەگرێدەرو بلدۆزەر رایانماڵی، سێ رۆژ لەمەوبەر تەنیا لەعەینكاوە دەست بەسەر (700) دۆنم زەویدا گیراوە».      

ماردین نورەدین سەرۆكایەتی هەرێم وێستگەیەكی بۆ لای شەش لایەنی سیاسی هەرێمی كوردستان ئەنجامداو تێیدا پەیامێكی پێگەیاندن كەدەیانەوێت دەستبكرێتەوە بەپرۆژەی نووسینەوەی دەستور كە لەخولی پێشووی پەرلەماندا كارەكانیان راگیرا. هەریەك لە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم لەگەڵ جێگرانی مستەفا سەد قادرو جەعفەر شێخ مستەفا سەردانی كۆمەڵ و یەكگرتوو و گۆڕان و یەكێتی و پارتی و سۆسیالیستیان كرد لەپێناو وەرگرتنی بۆچوونی ئەو لایەنانە تا كۆدەنگییەك دروستبكرێتەوە بۆ دەسپێكردنەوەی نووسینەوەی پرۆژەی دەستور. لەخولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستاندا پرۆژەی دەستور لیژنەیەكی (20) كەسی بۆ پێكهێندرا لەپێنج لایەنی سیاسی و پێكهاتەی مەسیحی و توركمانەكان بوو لەماوەی سێ مانگدا سێ دەروازەی پرۆژەی دەستوریان نووسیوە كە پێشەكی پرۆژەی دەستور لەگەڵ دەروازەی ئایین و ماف و ئازادییەكان و كەمینەكانی كوردستان لەگەڵ دەروازەی پرەنسیپە گشتییەكان، ئەوكات داواكرا ماوەكەیان لەپەرلەمانی كوردستان بۆ درێژبكرێتەوە، بەڵام پەیوەندییەكان لەنێوان پارتی و بزوتنەوەی گۆڕان تێكچوو، سەرۆكی پەرلەمان كەئەوكات یوسف محەمەد بوو رێگەی پێنەدرا بچێتەوە پەرلەمان و وەزیرەكانی بزوتنەوەی گۆڕانیش بەفەرمانی مەكتەبی سیاسی پارتی دوورخرانەوە لەحكومەت. جوڵە سیاسییەكەی سەرۆكایەتی هەرێم لەپێناوی ئەوەدایە لەڕێگەی سازانی لایەنە سیاسییەكانەوە پەرلەمان جارێكی دیكە لیژنەیەك بۆ نووسینەوەی پرۆژەی دەستور پێكبهێنێت. ئەم جوڵەیەی سەرۆكایەتی هەرێم هاوكاتە لەگەڵ داوای سەرۆكایەتی پەرلەمان لەفراكسیۆنەكان كە تا 15ی ئەم مانگە روئیای خۆیان لەسەر دەستپێكردنەوەی نووسینەوەی پرۆژەی دەستور بخەنەڕوو. دانا دارا راوێژكاری یاسایی پەرلەمان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:» دەستور دەقێكی نووسراوی بێ روحە، كاتێك روحی دەكرێت بەبەرا كەجێبەجێ بكرێت، دەستور وێڕای داڕشتنە یاساییەكەی رەهەندێكی سیاسی هەیە، ئەگەر جێبەجێ نەكرێت دەبێت بە بەڵایەكی دیكە بەسەر هاووڵاتیان و هەرێمی كوردستان». ناوبراو وتیشی:» ئەم پرسە بوعدێكی پەرلەمانی هەیە، راستە یەكێتی و پارتی زیاتر جوڵەی تێد ا دەكەن و جێ پەنجەی هەموو لایەنەكانی پێوە دیار دەبێت». دانا دارا کە لەسەر پشكی كۆمەڵی دادگەری راوێژكاری یاسایی پەرلەمانە ئەوەشی خستەڕوو هێزێكی وەك كۆمەڵ كەژمارەیەكی گەورەیە ئەگەر لەگەڵی نەبێت رەنگە شەقامەكەشی دەنگی پێنەدات و كاردانەوەی خراپی لێبكەوێتەوە. هەروەها فارس نەوڕۆڵی وتەبێژی سەركردایەتی پارتی لەپارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە لەلێدوانێكدا بە وت:»دەستور بۆ هەر نەتەوەیەك مانایەكی تایبەتی هەیە بەتایبەتی بۆ میللەتێكی چەوساوەی وەك كورد، گرنگە بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵام لەهەمووی گرنگتر نەیخەینە ناو چوارچێوەی ململانێ و ئایدۆلۆژیەوەو هەوڵبدەین دەستورێكی مەدەنی كە لەگەڵ دنیای مۆدێرنی ئەم سەردەمە بگونجێت هەبێت». ناوبراو پێشیوابوو تەنیا مەرجی ئەوان ئەوەیە كەدەستورێك بێت كۆی پێكهاتەكانی كۆمەڵگەی كوردی جێپەنجەیان و رەنگی ئەوانی تێدا بێت، ئێمە دەستور ناكەینە ململانێی ئایدۆلۆژی و ململانێی حزبی». هاوكات شێركۆ جەودەت ئەندامی فراكسیۆنی یەكگرتوو لەپەرلەمانی كوردستان بۆ هاوڵاتى ئاماژەی بەوەكرد بێگومان دەستور بەرنامەی پێكەوەژیان و ئیدارەدانی وڵاتەو زەروورەتە، وتیشی:»ئێمە لەپەیڕەوی ناوخۆی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بەرنامەی كارەكانمان هەمووی ستراتیج و لەپێشینەمان بۆ دەستوری هەرێمی كوردستانە، دەستورێك كە جێگەی هەمووانی تێدا ببێتەوەو مافی هەمووان بپارێزێت و مرۆڤ سەنتەر بێت تێیداو هەموو ئاراستەكان لەپێناو پاراستنی كەرامەت و ئازادییەكانی مرۆڤ بێت». ناوبراو ئەوەشی باسكرد كەمەرجەكەیان لەنووسینەوەی دەستور ئەوەیە كە مرۆڤ سەنتەری ئەو دەستورە بێت، ماف و ئازادییەكان تێیدا پارێزراو بێت، كەرامەتی ئینسان و نان و بژێویی، سیستمی لامەركەزی تێیدا چەسپاو بێت و بەرنامەی گەشەپێدانی ئابوری و سەرچاوەی سروشتی و بژێوی ژیان تێیدا پارێزراو بێت.  

هاوڵاتى  سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی كەهاوكات سەرۆكایەتی لیژنەی دارایی و ئابووری لەپەرلەمانی كوردستان دەكات دەڵێت:» هەموو هەوڵێكی حكومەتی هەرێم بۆ رێككەوتن بوو لەگەڵ بەغدا، ئێستا كە رێكەوتن كراوە بڕیارە پشكی هەرێم بێت، پێویستە لێبڕینی موچە نەمێنێت». زیاد جەبار، سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتى وت:» ئێمە وەكو كاری پەرلەمانی نووسراومان ئاراستەی وەزارەتی دارایی و حكومەت كردووە كە داهاتەكانی ناوخۆ زیادی كردووەو نرخی نەوت بەرزبووەتەوە و پێویستە لێبڕینی موچە نەمێنێت». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد لەماوەی رابردوو كە  قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی هاتوونەتە پەرلەمان لەگەڵیاندا گفتوگۆیان كردووەو بەڵێنیانداوە دوای ئەوەی حكومەتی هەرێم بەرچاو روونی دەبێت لەگەڵ بەغدا تایبەت بەجێبەجێكردنی بودجە ئەوكات لێبڕینی موچە نامێنێت. هەروەها باسی لەوەشكرد وەزیری دارایی پێی راگەیاندوون كە چاوەڕێی جێبەجێكردنی رێكکەوتنەكە لەگەڵ عێراق دەكەن و هیچ شتێكی دیكە نییە تا چاوەڕێی بكەن دوای ئەوەی حكومەت بەرچاوی روون دەبێتەوەو لێبڕینی موچە هەڵدەگرێت. سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی ئەوەشی دووپاتكردەوە حكومەتی هەرێم خۆیان دەڵێن داهاتی ناوخۆ زیادی كردووە بۆیە لەگەڵ فرۆشی نەوت دەتوانن موچە بەبێ لێبڕین دابەش بكەن، وتیشی:»ئێمە وەكو فراكسیۆنی یەكێتی و سەرجەم فراكسیۆنەكان پێویستە فشار دروست بکەین بۆ كۆتایی هێنان بەلێبڕینی موچە». سەرەڕای ئەوەی هەردوو وەزارەتی دارایی و ئابووری و پلاندانانی حكومەتی هەرێم پرۆژەی بودجەی 2021 ئامادە كردووەو دوو هەفتەیە حكومەتی هەرێم تاووتوێی دەكات، بەڵام هێشتا بڕیاری ناردنی پرۆژەكە بۆ پەرلەمان یەكلانەكراوەتەوە. زیاد جەبار وتی:» سەرەتا حكومەت بەڵێنیاندا مانگی ئازار پرۆژەكە بنێرن بۆ پەرلەمان، دواتر وتیان بابزانین لەگەڵ بەغدا دەگەینە رێككەوتن، رێكکەوتن كراوەو هێشتا ئەنجومەنی وەزیران گفتوگۆی لەسەردەكات، بەڵام بەپێی زانیارییەكانم بڕیارە بەم زووانە پرۆژەكە بگاتە پەرلەمانی كوردستان». بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتى ، پرۆژە بودجەی 2021ی هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق ئامادەكراوە، بەڵام حكومەتی هەرێم دەیەوێت بۆ یەك مانگ پشكی هەرێم رەوانە بكرێت تا بزانرێت مانگانە چەند دەگاتە هەرێم ئەوكات پرۆژەكە رەوانەی پەرلەمان بكەن كەدەكەوێتە كۆتایی ئەم مانگەوە بۆ رەوانەكردنی.

هەڵۆ سەربەست دوای دەیان ساڵ لەهەوڵدان بۆ ئەوەی نوێنەری كۆنگرێس و ئەنجومەنی پیرانیان هەبێت، ساڵی رابردوو لەگەڵ سەركەوتنی دیموكراتەكاندا لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و كۆنگرێس و سیناتۆرەكان، هیواكانی واشینگتۆنی پایتەخت (هەرێمی كۆڵۆمبیا) بۆ بوونە ویلایەتێكی سەربەخۆ زیندوبووەوە. مانگی شوباتی ئەمساڵ كوتلەی دیموكراتەكان كردیانە پرۆژە بڕیارێك و رۆژی 22ی ئەم مانگەش یاساكە لەكۆنگرێس رەزامەندی وەرگرت و ئێستا چاوەڕێی دەنگی سیناتۆرەكانە، ئەوەش پاش (61) ساڵ دێت كەویلایەتێكی دیكە بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا زیاد بكرێت. لەسەرەتای دەركردنی دەستوری ئەمریكاوە، بەهۆی بڕگەی هەشت لەماددەی یەكەمی دەستوری وڵاتەكەوە كەدەڵێت «كۆنگرێس بەرپرس دەبێت لەبارەگای حكومەت، كەهەرێمێك دەبێت لە (10)میل دووجا (نزیكەی 26 كیلۆمەتر دووجا) زیاتر نەبێت» و نابێت بازنەیەكی هەڵبژاردن بێت، ئەو ناوچەیە وەك هەرێمێك ماوەتەوەو نەبووەتە ویلایەت.  ئەگەرچی هەمواری ساڵی 1961ی دەستور، رێگای پێدان بەشداربن لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا، بەڵام وێڕای زۆریی ژمارەی دانیشتوانی، ناتوانێت لەئەنجومەنی پیران سیناتۆری هەبێت و لەكۆنگرێسیش تەنیا نوێنەرێكی هەیە كەمافی دەنگدانی نییە. هەر بۆیە دەیان ساڵە دانیشتوان و سیاسەتمەدارانی پایتەخت لەهەوڵی ئەوەدان ببنە ویلایەتێكی سەربەخۆ تا بەوتەی خۆیان «بەشداربن لە پرۆسەی دیموكراسیی وڵاتەكەیانداو لەدەركردنی یاساكاندا دەنگیان هەبێت». شاری واشینگتۆن Washington بەشێكە لە هەرێمی كۆڵۆمبیاو ویلایەت نییە، هەربۆیە بە واشینگتۆن دی سی Washington D. C ناسراوە، پیتەكانی D.C كورتكراوەی هەرێمی كۆڵۆمبیایە District of Columbia. ساڵی رابردوو وەك بەشێك لەهەڵمەتی هەڵبژاردن، دیموكراتەكان ئەو بابەتەیان بەجددی وەرگرت و باسیان كرد، بەڵام دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئەوكاتی ئەمریكا، لەچاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ رۆژنامەی نیویۆرك پۆست بەتوندی ئەو پێشنیارەی رەتكردەوە و وتی:»پایتەخت هەرگیز نابێتە ویلایەت، تۆ مەبەستت لەهەرێمی كۆڵۆمبیایە ببێتە ویلایەت؟ بۆ؟ بۆ ئەوەی دوو سیناتۆرو پێنج كۆنگرێسمانی دیموكرات زیادبكەن؟ نا، زۆر سوپاس، ئەوە هەرگیز روونادات.» ئەو لێدوانەی ترەمپ دەریدەخات، هۆكاری سەرەكیی بوون و نەبوونی ویلایەتەكە سیاسییە، چونكە زۆرینەی دەنگدەرانی ئەو هەرێمە دیموكراتن و تائێستا تەنیا یەك جار روویداوە رێژەی دەنگدانیان بۆ كاندیدێكی سەرۆكایەتی لەكۆمارییەكان 20٪ تێبپەڕێنێت و لەدوا هەڵبژاردنیشدا بەڕێژەی 95% دەنگیان بە جۆو بایدن دا. بۆیە رەتكردنەوەی كۆمارییەكان و سوربوونی دیموكراتەكان لەسەری، بەڕادەیەكی زۆر پەیوەندی بەوەوە هەیە. لەهەمان كاتدا دانیشتوانی هەرێمەكەو دیموكراتەكانیش لەگەڵیان، باس لەئەوە دەكەن لەئێستادا دانیشتوانی ئەو هەرێمە، زیاتر لە (700) هەزار كەسن، ئەوەش لە (77) هەرێم و ناوچە زیاترە كەمافی نوێنەرایەتییان هەیە لەكۆنگرێس و ئەنجومەنی پیراندا.  هەروەها لەهەردوو ویلایەتی ڤێرمۆنت و وایۆمینگ زیاترە، بۆیە ئەوانیش مافی خۆیانە نوێنەرو دەنگیان هەبێت و دەڵێن ئەوە سەرەتاییترین مافی مەدەنیی دانیشتوانی ئەو هەرێمەیە. لەئێستادا كە دیموكراتەكان زۆرینەی كۆنگرێس و ئەنجومەنی پیران پێكدەهێنن، رۆژی 22ی حوزەیران یاسایەكیان لەژێر ناوی  (HR 51)دا بەدەنگی (216) بەڵێ بەرامبەر (208) نەخێر تێپەڕاند، تاهەرێمی كۆڵۆمبیا ببێتە ویلایەت. بۆ خۆدەربازكردن لەكێشەی هەمواری دەستور، كەدەڵێت نابێت ناوچەی بارەگای حكومەت ویلایەت بێت (واتە ئەو رووبەرەی باڵەخانەی كۆشكی سپی و كاپیتۆڵ هێڵ و دادگای باڵاو بارەگا سەرەكییەكانی تری تێدایەو هەندێك جار بەمۆڵی نیشتیمانیی ناودەبرێت). بەدەر لەبیانوی نادەستوری بوونی یاساكە، كۆمارییەكان دەڵێن، ئەوە تەنیا هەوڵ و بیانوی دیموكراتەكانە بۆ ئەوەی ئەمریكا بكەنە وڵاتێكی سۆشیالیستی و ژمارەی ئەندامانیان لەكۆنگرێس و ئەنجومەنی پیران زیاتربكەن.   لەیاساكەدا دیموكراتەكان رووبەری ئەو ناوچەیە كە لەدەستوردا دەڵێت نابێت لە (10) میل دووجا زیاتربێت، لەڕووی ئیدارییەوە لەهەرێمەكەی دادەبڕن و دەیخەنە دەرەوەی شارەكەو وەك هەرێمێكی سەربەخۆ دەیهێڵنەوە و نایكەن بەبەشێك لەویلایەتەكە، بەوەش بەشێكی زۆر لەئارگوێمێنتی كۆمارییەكان وەڵامدەدەنەوە كەدەیانوت ئەو بە ویلایەتكردنە دەستوری نییە و پێویستی بەهەمواركردنەوەی دەستور هەیە. بەدەر لەبیانوی نادەستوری بوونی یاساكە، كۆمارییەكان دەڵێن، ئەوە تەنیا هەوڵ و بیانوی دیموكراتەكانە بۆ ئەوەی ئەمریكا بكەنە وڵاتێكی سۆشیالیستی و ژمارەی ئەندامانیان لەكۆنگرێس و ئەنجومەنی پیران زیاتربكەن. هاوكات ئارگوێمێنتێكی تریان ئەوەیە ناوچەیەكی وەك پۆرتۆریكۆ دانیشتوانەكەی زیاتر لەسێ ملیۆن كەسن و هێشتا نەبوونەتە ویلایەت و نوێنەرییان نییە لەكۆنگرێس و ئەنجومەنی پیراندا. دوای دەركردنی بڕیارەكە لەلایەن كۆنگرێسەوە، ئێستا چووەتە بەردەم ئەنجومەنی پیران بۆ دەنگدان لەسەری و بەهۆی ئەوەی ژمارەی دیموكراتەكان زیاترە، پێدەچێت ویلایەتێكی نوێ لەئەمریكادا دروست ببێت و ئاڵاكەی ئەستێرەیەكی تر زیادبكات كەدوایەمین جار، لە 4ی تەمموزی ساڵی 1960دا بوو، كاتێك هاوای بووە ویلایەتێكی سەربەخۆ.                      

  هەڵۆ سەربەست توركیا بەفەرمی رایگەیاند كە گەورەترین سەربازگە (ناوچەی ئارام) لەهەرێمی كوردستاندا دروستدەكەن ئەوەش لەپێناو رێگری لەگەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان. دوای دووڕۆژ لەبڵاوبوونەوەی هەواڵی دروستكردنی سەربازگەیەكی نوێ لەهەرێم،  یەكشەممە دووی ئایاری 2021 خڵوسی ئاكار وەزیری بەرگری توركیا بەیاوەریی سەرۆكی ئەركانی گشتی و فەرماندەی هێزی پیادە سەردانی یەكێك لەسەربازگەكانی وڵاتەكەی كرد لەشرناخ هاوسنور لەگەڵ هەرێمی كوردستان. رۆژی هەینی رابردووش میدیا توركییەكان بڵاویانكردەوە كە سلێمان سۆیلۆ وەزیری بەرگری ئەو وڵاتە، لەكۆبونەوەیەكی داخراوی پارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە)دا وتوویەتی، ئەنقەرە لەپرۆسە سەربازییەكانی لەسەر سنورەكانی هەرێمی كوردستان بەردەوامدەبێت و بەرەوپێش دەڕوات. هاوكات جەختی لەگرنگییە ستراتیجییەكەی ناوچەی مەتینای پارێزگای دهۆك كردووەتەوە و وتوویەتی:»وەك ئەوەی لەسوریا كردمان، سەربازگە دروستدەكەین و كۆنترۆڵی ناوچەكە دەكەین، ئەو ناوچەیە ڕێگای قەندیلە، بۆیە كۆنترۆڵی ئەو هێڵە دەكەین» لەوبارەیەوە لیوای خانەنشینی عێراقی ماجد ئەلقوبەیسی بەماڵپەڕی حوڕەی راگەیاند:»حكومەتی توركیا خەریكی فراوانكردنی پێگەیەكی سەربازییە لە ناوچەی مەتینا تا ببێتە گەورەترین سەربازگەو چەقی چالاكییەكانی دژی پەكەكە لەناو عێراقدا». قوبەیسی راشیگەیاند سەبازگە نوێیەكە ئاسانكارییەكی زۆر بۆ پرۆسەكانی توركیا دەكات لەوانە دابینكردنی شوێنی نیشتنەوەی هەلیكۆپتەرو ناوچەی دابڕێندراو بۆ ڕێگریكردن لەجموجوڵ و هاتوچۆی پەكەكە لەنێوان عێراق و سوریا، هاوكات لەنێوان قەندیل و دهۆكدا. بەپێی زانیارییەكانی قوبەیسی، توركیا (37) پێگەی سەربازیی هەیە لەهەرێمی كوردستان و باكوری عێراقدا، كەهەندێكیان بنكەن و هەندێكیان سەربازگەن و دەشڵێت:» ئەو پێگە سەربازییانە نزیكن لەهەولێر و سۆران، ئەوە جگە لەسەربازگە گەورەكەی باشیك كەنزیكەی (80) كیلۆمەتر لە سنورو (40) كیلۆمەتر لەباكوری رۆژهەڵاتی موسڵ دوورە». پێگەكانی توركیا بەقوڵایی (10 تا 80) كیلۆمەتر هاتوونەتە ناو خاكی عێراقەوەو لەناوچەكانی زاخۆو خواكوڕكیش پێگەی هەیەو چوار سەنتەری ئەمنیشی لەناوچەكانی كوخی و زاخۆو بامەڕنی و ئامێدی هەیەو سەرجەمی ئەوانە بەبێ وەرگرتنی رەزامەندی عێراق دروستكراون.  لەو چوارچێوەیەدا شارەزای ستراتیجی توركیی، جەواد غۆك، بەدوری دەزانێت توركیا رەزامەندیی عێراق وەربگرێت بۆ سەربازگە نوێیەكەی و وتی: «حكومەتی توركیا گرنگیی بەڕەزامەندیی حكومەتی عێراق نادات، بەڵكو یاسای نێودەوڵەتی جێبەجێدەكات بەبەرگریكردن لەئاسایشەكەی، لە تاقیكردەوەكانی پێشوتریشماندا رەزامەندیمان وەرنەگرتووە بۆ دروستكردنی سەربازگەی باشیك یان پێگەكانی ناوچەكانی تر»

هاوڵاتى   بەبڵاوبوونەوەی تۆمارێكی دەنگیی وەزیری دەرەوەی ئێران رۆڵی قاسم سولەیمانی لەپێناو بەهێزبوونی پێگەی روسیا دژی ئەمەریكا ئاشكرا دەبێت و ئەمە مۆسكۆ دێنێتە دەنگ و لیژنەی ئاسایشی پەرلەمانی ئێران داوای لێكۆڵینەوە دەكات و نزیكەی (20) بەرپرس و كارمەندی وەزارەتی دەرەوەی ئێران بەبڕیاری دەزگای دادوەریی گەشتیان لێ قەدەغە دەكرێت. محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران ئەوەی دركاندوە كە حكومەت دەسەڵاتی بەسەر جموجۆڵ و هەوڵەكانی قاسم سولەیمانیی بەتایبەت لەعێراق و سوریا نەبووەو نەیتوانیوە كۆنتڕۆڵی بكات و ئەوەی سولەیمانی ویستبێتی بەبێ لەبەرچاوگرتنی پێگەی ئێران لە رووی نێودەوڵەتیی لەسوریا و عێراق ئەنجامی داوەو تەنانەت بەخواستی روسیا هەوڵی تێكدانی رێككەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و وڵاتانی (5+1)ی داوە. بڵاوبوونەوەی ئەو تۆمارە دەنگییە نهێنییەی زەریف بووەتە هۆی قوڵبوونەوەی ململانێ و ناكۆكییە ناوخۆییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران، بەو هۆیەوە سوپای پاسداران بەیاننامەیەكی دژی وەزارەتی دەرەوە بڵاوكردەوەو حكومەتی بە ناكارامەو رێگر لەبەردەم هەوڵ و جموجۆڵەكانی قاسم سولەیمانی تۆمەتبار كردووەو لەلایەكی دیكەوە سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە سەرەڕای تۆمەتباركردنی سعودیە، دەزگای هەواڵگریی ئێرانی كە بەوەزارەتی (ئیتلاعات) ناسراوە راسپاردووە بۆ ئاشكراكردنی ئەو دەستانەی لەپشت بڵاوكردنەوەی تۆمارەكەوە بوون و هاوكات لیژنەی ئاسایشی پەرلەمانیش داوای روونكردنەوە لەزەریف دەكات. تۆمارێكی حەوت كاتژمێری كۆماری ئیسلامی ئێران دەهەژێنێت  تۆمارە دەنگییەكەی محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران كەدیدارێكی رۆژنامەوانیی حەوت كاتژمێرییە لەگەڵ سەعید لیلاز، پسپۆڕی ئابوریی و رۆژنامەوان  كە زستانی ساڵی (2020) ئەنجامدراوە، بەڵام لەهەفتەی رابردوودا سێ كاتژمێری ئەو تۆمارە دەنگییە لەتەلەفیزتۆنێكی نزیك لەنەیارانی كۆماری ئیسلامی ئێران (ئێران ئینتەرناشناڵ) كە ناوەندەكەی لەلەندەنی پایتەختی بەریتانیایە بڵاوكرایەوەو كاردانەوەی بەرفراوانی لەئاستی ناوخۆو دەرەوەی ئێرانی بەدوای خۆیدا هێناوەو رەنگە شەرمەزارییەكی گەورەی بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران لێبكەوێتەوە. زەیف لەبەشێكی ئەو تۆمارە دەنگییەدا كەداوای لە لیلاز كردووە هیچ كات بڵاونەبێتەوە، ئاشكرای دەكات قاسم سولەیمانی، فەرماندەی پێشووی هێزەكانی فەیلەقی (قودس)ی سەر بەسوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران بەبێ گوێدانە دیپلۆماسی و سیاسەتی نێودەوەڵەتی بڕیارەكانی خۆی بەسەر وەزارەتی دەرەوەی ئێراندا سەپاندووەو تەنانەت لەكاتی گەیشتن بە رێككەوتنی ئەتۆمیی لەساڵی (2015) سولەیمانی لەژێر گاریگەریی ڤلادیمیر پوتن ، سەرۆكی روسیا ویستوویەتیی ببێتە هۆی تێكدان و سەرنەگرتنی ئەو رێككەوتنە نێودەوڵەتییە چونكە مۆسكۆ پێی وابووە رێككەوتنی ئەتۆمیی پێگەی واشنتۆن لەئاستی جیهان و ناوچەكەدا بەهێزتر دەكات. زەریف دەشڵێت:» گەشتە سیاسی و سەربازییەكانی قاسم سولەیمانی لەسەر خواست و لەژێر دەسەڵات و كۆنتڕۆڵی ئێمەدا نەبووە بەتایبەت لەسوریا و عێراق، گەشتەكەشی بۆ روسیا لەساڵی (2015) لەسەر داوای مۆسكۆ بوو خواستی روسیا ئەوەبوو كە سوپاو هێزە سەربازییە رەسمییەكانی ئێران دوای رێككەوتنی ئەتۆمیی راستەوخۆ پەلكێشی جەنگی سوریا بكات. هەروەها زەریف لەتۆمارە دەنگییەكەدا دەشڵێت:» لەكاتێكدا پێشتر ئێمە هیچ هێزێكی رەسمیمان لەو جەنگەدا بەشدار نەبوو، ئەوەی هەبوو تەنها هێزە خۆبەخشە (عەرەب و ئەفغانی، سوری) بوون». بەپێی وتەكانی زەریف، روسیا هەوڵیداوە لەڕێگەی قاسم سولەیمانییەوە سیاسەتەكانی خۆی لەناوچەكدا بسەپێنێت و ئێران لەئەمەریكا دوربخاتەوە و بەواتایەكی دیكە سولەیمانی بووەتە داردەستی روسیا لەناوچەكەدا. وەزیری دەرەوەی ئێران ئاشكرای كردووە كە دوای رێككەوتنەكە لەكاتێكدا روسیا دەیتوانی لەدەریای سپی-یەوە هێرش بكاتەسەر پێگەی نەیارانی سوریا، بەڵام لەئێرانەوە ئەو كارەی كردو فڕۆكە جەنگییەكانی لەئێرانەوە هەڵدەستان بۆ لێدان لەخاكی سوریا كەئەمەش پەیوەندیی بە رێككەوتنی ئەتۆمییەوە هەبوو روسیا لەهەفتەی كۆتایی واژۆكردنی رێككەوتنەكەی ئێران وڵاتانی (5+1) هەموو هەوڵەكانی خستەگەڕ بۆ ئەوەی ئەو رێككەوتنە واژۆ نەكرێت و سەرنەگرێت. لەبەشێكی دیكەدا زەریف ئاماژە بەوە دەكات كەدوای رێككەوتنی ئەتۆمیی بڕیاربوو فڕۆكەكانی جۆری بۆینگ و ئەیرباس-ی ئێران لەلیستی سزاكانی ئەمەریكا دەربهێنرێن، بەڵام «قاسم سولەیمانی فشاری خستەسەر كۆمپانیا گەشتیارییەكانی بەكارهێنەری ئەو جۆرە فڕۆكانە لەئێران كە گەشتەكانیان بۆ سوریا دەستپێبكەنەوە و تەنانەت جۆن كیری، وەزیری دەرەوەی پێشوی ئەمەریكا بە زەریفی وتووە:» من هەوڵمداوە فڕۆكەكانتان لە لیستی سزاكاندا نەهێڵمەوە، بەڵام گەشتی فڕۆكەكانتان بۆ سوریا گەیشتووەتە شەش هێندەی رابردوو. لەو تۆمارەدا زەریف بەئاشكرا دەڵێت: لەكۆماری ئیسلامی ئێراندا سیاسەتی (دوو لایەنەی دیپلۆماسی و سەربازیی) بوونی نییە، چونكە «گۆڕەپانی سەربازیی بەبنەما وەردەگیرێت  و سیاسەت لەسەر بنەمای هەوڵە سەربازییەكانە و تاران هێز و ئابورییەكی زۆری بۆ ئەو بوارە تەرخان كردووەو بڕیار لەگۆڕەپانەوە»ئیتڵاعات» دێت نەوەك لەدیپلۆماسییەتەوە، بۆیە قاسم سولەیمانیش لەچوارچێوەی ئەو تێڕوانینەدا پێی وابووە دەبێت دیپلۆماسی لەخزمەتی گۆڕەپانەكەدا بێت و بەر بەردەوامیی وەزارەتی دەرەوەی ئێرانی رادەسپارد كە چی بڵێن و چی بكەن. سەبارەت بەكەوتنەخوارەوەی فڕۆكەیەكی گشتیاریی ئۆكرانیا لەساڵی (2020) لەتاران بەهۆی دوو موشەكی سوپای پاسداران كە بڕیاربوو بنكەی سەربازیی ئەمەریكا لە (عەین ئەسەد)ی عێراق بكەنە ئامانج، بەڵام بووە هۆی گیانلەدەستانی  (176) كەس، زەریف ئاشكرای كردووە كە رۆژی دوای تێكشكاندنی فڕۆكەكە، بەشداریی كۆبوونەوەی تایبەت و بەپەلەی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانیی كۆماری ئیسلامی ئێرانی سەبارەت بە رووداوەكە كردووە و داوای كردووە كە ئەگەر ئێران هۆكاری تێكشكاندنی ئەو فڕۆكە ئۆكرانیە بووە، دەبێت راگەیاندن بڵاوبكرێتەوە بۆ ئەوەی بتوانرێت چارەسەری كاردانەوەكان بكرێت، بەڵام بەوتەی زەریف ئامادەبووانی ئەو كۆبوونەوەیە زۆر بە توندی وەڵامیان داوەتەوەو هێرشیان كردووەتە سەری بەشێوەیەك وەك ئەوەی ئەو (كفری شەیتان)ی وتبێت. جەواد زەریف لەدژایەتیی قاسم سولەیمانی پاشگەز دەبێتەوە لەنوێترین لێدوانی زەریف سەبارەت بەبڵاوبوونەوەی تۆمارە دەنگییەكەی، رایگەیاندووە كە ئەو مەبەستی بووە بڵێت گۆڕەپانی سەربازیی و دیپلۆماسیی تەواوكەرو بەهێزكەری یەكترن و قاسم سولەیمانی رۆڵی بەرچاوی هەبووە لەئاشتیی لەئەفغانستان و عێراق هەروەها هەوڵەكانی مایەی شكستی داعش بووە. زەریف لەتویتەرو ئینیستاگرام نووسیویەتی:» قاسم سولەیمانی شەهیدێكی جێی شانازییە و پەیوەندییەكانی نێوانمان بە بەردەوامیی بەرەو قوڵبوونەوە رۆیشتووەو جێگەی سەڕسوڕمانە كە تێڕوانینێكی تایبەت و نهێنیی من بۆچی دەبێتە هۆی ململانێی ناوخۆییەكان لەكاتێكدا دەكرێت ئەو ئەزموونە هەشت ساڵەی من و قاسم سولەیمانی سوودی لێوەربگیرێت». سعودیە تۆمەتبار دەكرێت تۆمارەكەی زەریف لە رۆژی یەكشەممە (25/4/2021) لەلایەن تەلەفیزیۆنی (ئێران ئینتەرناشناڵ) كە بەتەلەفیزیۆنێكی نەیاری كۆماری ئیسلامی ئێران لەقەڵەمدەدرێت بڵاو كرایەوە.  رۆژنامەی (گاردیان)ی بەریتانی و (وۆڵستریت جۆرناڵ)ی ئەمەریكی سەبارەت بەو تەلەفیزیۆنە كەناوەندەكەی لە بەریتانیایە نووسیویانە ئەگەرچی داهات و سەرچاوەی داراییەكانی شەفاف نییە، بەڵام بەپێی سەرچاوەكانی ئەوان لەلایەن سعودیەوە پارە بۆ (ئێران ئینتەرناشناڵ) تەرخان دەكرێت بەمەبەستی دژایەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران. حەسەن رۆحانی، سەرۆك كۆماری ئێران لە كۆبوونەوەی لەگەڵ كابینەی حكومەت لەسەر بڵاوبوونەوەی تۆماری دەنگیی محەمەد جەواد زەریف دژی هەنگاوو جموجۆڵەكانی رابردووی قاسم سولەیمانی وتوویەتی: من (32) ساڵە لەئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانیی كۆماری ئیسلامی ئێران كارم كردووە و (16) ساڵ سەرۆكی ئەو ئەنجومەنە بووم و لانیكەم (36) ساڵ لە قۆناغە جیاوازەكاندا لەگەڵ سولەیمانی كاری هاوبەشم كردووە سەرەڕای ئەوەی لەكاتی زۆر هەستیاردا ئەركم سیاسەت و دیپلۆماسی و دانوستان بووە لەوە تێدەگەم هەوڵ لەگۆڕەپانی سەربازیی تا چ ئاستێك بۆ دەستكەوتی دیپلۆماسیی گرنگە، چونكە ئەو دوو بوارە دژی یەكتر نین و تەواوكەری یەكترن. رۆحانی ئاماژەی بەوە كردووە كە تۆمارە دەنگییەكەی زەریف لەلایەن كەناڵێكی تەلەفیزیۆنی (ئیران ئینتەرناشناڵ) بڵاوكراوەتەوە كە بەپارەی سعودیە بۆ دروستكردنی ناكۆكیی لەنێوان خەڵكی ئێران بەڕێودەچێت و مەبەستیان لەم كارە لێدان لەپێگەی بەهێزی زەریف و دروستكردنی ناكۆكیی بووە. زەریف هێڵی سوری كۆماری ئیسلامی ئێران دەبەزێنێت رۆژێك دوای بڵاوبوونەوەی تۆمارە دەنگییەكە ئاژانسی هەواڵی (فارس) سەر بەتوندڕەوەكانی محافزكاران بەناونیشانی (كاردانەوە بەتۆماری دەنگیی؛ زەریف لەبیری چووەتەوە كە وەزیری دەرەوەی ئێرانە) بڵاوی كردەوە كە ئاشكرابوون و بڵاوبوونەوەی تۆمارێكی دەنگیی محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران سەبارەت بەهەوڵ و جموجۆڵەكانی قاسم سولەیمانی لەبواری سیاسەتی نێودەوڵەتیی ئێران كاردانەوەی ژمارەیەك پەرلەمانتاری ئێرانی لێكەوتووەتەوە و ئەم تۆمارەیان بە بەزاندنی هێڵی سوری كۆماری ئیسلامی ئێران لەقەڵەمداوەو وتوویانە «پێدەچێت زەریف لەبیری چووبێتەوە كە وەزیری دەرەوەیە». لەلایەكی دیكەوە سەعید خەتیب زادە، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوە رایگەیاند كەئەو تۆمارە دەنگییە بەشێكی جیاكراوەو دەستكاریكراوی وتووێژێكی رۆژنامەوانیی حەوت كاتژمێری زەریفەو پێدەچێت بەمەبەستی دژایەتی زەریف بۆ هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لەئێران ئەو تۆمارە بەو شێوەیە بڵاوكرابێتەوە یان دزەی پێكرابێت، چونكە ئەو تۆمارە رەنگدانەوەی راستەقینەی ئاستی رێزو خۆشەویستیی وەزیری دەرەوەی ئێران بۆ قاسم سولەیمانی نییە. هاوكات رۆژنامەی (شەرق) كە رۆژنامەیەكی نیمچە ئەهلی و نزیك لە ریفۆرمخوازانە بەناونیشانی (كێ بڵاوی كردەوە ؟ كێ قازانجی كرد؟) نووسیویەتی بڵاوبونەوەی تۆمارە دەنگییەكەی محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران بووەتە هۆی قوڵبوونەوەی ململانێكانی یارو نەیاری زەریف و گۆڤارێكی سەر بەسوپای پاسداران بەبڵاوكردنەوەی بەیاننامەیەك دژی وەزارەرتی دەرەوە، حكومەت تۆمەتبار دەكات بەدزەپێكردنی هەواڵگریی و بەوەی كە رێگریی لەجێبەجێكردنی پلانەكانی قاسم سولەیمانی كردووە. سوپای پاسداران رایگەیاندووە ئەگەر قاسم سولەیمانی، فەرماندەی پێشوی فەیلەقی قودس هەموو بوارەكان و گۆڕەپانەكەی بۆ بەرپرسانی حكومەت ئاوەڵا بكردایەتەوە بێگومان ئەوەی ئەمڕۆ بەدی دەكرا هاوشێوەی زیان و بەئەنجام نەگەیشتی دانوستان و رێككەوتنی ئەتۆمیی بوو بۆ ئێران كە لەسایەی ناكارامەیی بەرپرسانی حكومەتەوە خوڵقاوە. سەرەداوەكان ئاشكرا دەبێت دەزگای دادوەریی ئێران بەبێ ناوهێنان رایگەیاندووە؛ نزیكەی (20) بەرپرس و كارمەندی حكومەت كە گومانیان لەسەرە دەستیان هەبووبێت لە دزەپێكردنی تۆمارە دەنگییەكەی زەریف، گەشتی دەرەوەی ئێرانیان لێ قەدەغەكراوە تا ئەوكاتەی دۆسیەكە بەتەواوەتی دادەخرێت. دەزگای دادوەریی روونیكردووەتەوە تۆمەتبارەكان تەنها گەشتیان لێ قەدەغە كراوە و هیچ كەسێكیان دەستگیرنەكراون. لەلایەكی دیكەوە میدیاو رۆژنامەكانی سەر بەباڵی محافزكاران رایانگەیاندووە ئەو تۆمارە دەنگییە لەلایەن حیسامەدین ئاشنا، راوێژكاری سەرۆك كۆماری ئێران بڵاوكراوەتەوە، چونكە دوای بڵاوبوونەوەی تۆمارەكە دەستی لەكار كێشاوەتەوەو حەسەن رۆحانی كەسێكی دیكەی لەجێگەكەی داناوە. سەعید لیلاز، پسپۆڕی ئابوریی و مامۆستای زانكۆ كە دیدارو چاوپێكەوتنە حەوت كاتژمێرییەكەی لەگەڵ زەریف ئەنجامداوە وتوویەتی؛ هیوادارم دەزگای هەواڵگریی ئێران (ئیتلاعات) بتوانێت ئەو كەسە ئاشكرا بكات كەدەستی هەبووە لەبڵاوكردنەوەی تۆمارە دەنگییەكی دیدارەكەی من لەگەڵ زەریف، بەڵام ئەم دەزگایە تەنها چاودێریی تەلەفۆنەكانی من دەكات و چاوەڕوانییەكی دیكەم لێیان نییە. بوومەلەرزەكەی زەریف بڵاوبوونەوەی لێدوانەكانی زەریف لەو تۆمارە دەنگییەدا كە بڕیاربوو هیچ كات بڵاونەكرێتەوە وەك بوومەلەرزەیەك دەسەڵاتی ئێرانی لەناوخۆ هەژاندو كاردانەوەی روسیای لێكەوتەوەو رۆژی شەممە ( 1/5/2021) ماریا زاخارۆڤا، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی روسیا رایگەیاند؛ كۆشكی كرملین تەنها گرنگیی بەهەڵوێستی رەسمیی كۆماری ئیسلامی ئێران دەدات و دەزانین چ كەسانێك دەیانەوێت لە رێگەی لێدوانی نابەرپرسیارانە و نەگونجاو پەیوەندیی سەدان ساڵەی نێوان مۆسكۆو تاران بكەنە ئامانج. هەروەها راشیگەیاند:» روسیا تێدەگات كە ئێران لەئێستادا لەدۆخێكی باشدا نییەو هەڵوێستەكانی ئێمەش بەپێی ئەو دۆخەی ئێران وردبینانە دەبێت». ئەو تۆمارە دەنگییە لە میدیاكانی دەرەوەی ئێران بە بوومەلەرزە و لەناوخۆشدا بەئابڕوچوون و شەرمەزاریی ناودەهێنرێت، بەڵام رەنگە گەورەترین ئامانجی بڵاوكردنەوەی ئەم تۆمارە لەكارخستن یان دورخستنەوەی زەریف لەوەزارەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران بێت و هاوكات رێگریی بكرێت لەوەی كە زەریف بتوانێت خۆی وەك كاندیدی ریفۆرمخوازان بۆ پۆستی سەرۆك كۆماریی لەهەڵبژاردنەكانی داهاتووی ئێران بپاڵێوێت. «تەنها كەسێك كە شانسی مسۆگەركردنی پۆستی سەرۆك كۆماریی بۆ ریفۆرمخوازان هەبێت محەمەد جەواد زەریفەو ئەگەر پلانی دورخستنەوەی ئەو سەربگرێت بێگومان ئەمە تیری كۆتایی مەرگی ریفۆرمخوازان و لەگۆڕنانی ئامانجەكانیانە»، بەپێی وتەی بەرپرسانی ریفۆرمخوازان.

  هێمن حەسەن   لەسایەی ئەردۆغان و باغچەلی پێشێلكردنی مافی مرۆڤ لەتوركیادا گەیشتووەتە ئاستی مەترسیدارو زیاتر لە (16) هەزار بەرپرس و ئەندام و لایەنگرانی هەدەپە لەزیندانەكانی توركیادان و رۆژانە دەیانی دیكەیان لێ دەستگیردەكرێت. تا دێت فشارەكان و دەستگیركردنی بەرپرس و پەرلەمانتارو ئەندامانی پارتی ئاشتی و دیموكراتی گەلان (هەدەپە) لەتوركیا فراوانتر دەبێت، ئەردۆغان بەپۆلیس و دادگا رووبەڕووی ئەو پارتە بووەتەوە، بەڵام هەدەپە رووبەڕووی ئەو هەوڵانە دەبێتەوە. لەدوای پڕۆسەی ئاشتی لەتوركیاو بەدیاریكراویش لەدوای كوژرانی دیلەكانی توركیا لەچیای گارە لەسەرەتای ئەمساڵدا حكومەتی توركیا بەبڕیاری رەجەب تەیب ئەردۆغان هەڵمەتێكی فراوانی دەستگیركردنی بەرپرس و پەرلەمانتارو ئەندامانی هەدەپەی دەستپێكردووە. لەئێستادا هەڵمەتی دەستگیركردنی هەدەپەییەكان گەیشتووەتە بەرزترین ئاستی خۆی و رۆژ بە رۆژیش ئەو فشارانە فراوانتر دەبێت و دۆسییەكی (٦٠٠) لاپەڕەیی لەدادگای دەستوری توركیا لەدژی ئەو پارتە كراوەتەوە. لەیەك هەفتەی رابردوودا تائێستا (١٢٣) بەرپرس و ئەندامی هەدەپە لەلایەن هێزە ئەمنییەكانەوە دەستگیركراوە كە لەناویان پەرلەمانتار»فاروق گەرگەرلی ئۆغڵو» هەیە، ئەمە تازەترین هەڵمەتی دەستگیركردنی هەدەپەییەكانە. فەلەكناس ئۆجای كە پەرلەمانتاری هەدەپەیە لەپەرلەمانی توركیا باس لەوە دەكات كەهەڵمەتی دەستگیركردنی بەرپرس و ئەندامانی هەدەپە بڕیاری سیاسییەو لەلایەن ئەردۆغانەوە دەردەچن و دادگاكانیش بۆ دژایەتی گەلی كورد بەكاردەهێنێت، پێشیوایە تەنیا كورد لەژێر ئەو هەڵمەتەدا نییە، بەڵكو هەموو لایەنە كۆمەڵایەتییەكان و سیاسییەكانی دەرەوەی ئەكەپە لەژێر هێرشدان.  فەلەكناس ئۆجا لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»لایەنگرانی هەدەپە لە لایەنگرانی هەموو پارتەكانی تر بەرپرسیار و هۆشیارترن، زیندان گەلی ئێمەی نەترساندوەو ناشی ترسێنێت، ئێوە بینیتان نەورۆزی ئەمساڵ بەملیۆنان كەس لە هەموو توركیا لەگۆڕەپانەكاندا دژایەتی سیاسەتەكانی زوڵم و ستەمیان كردو پشتگیرییان لەهەدەپە كرد.» بەپێی ئامارێك كە هاوڵاتى لەژووری ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی هەدەپە وەریگرتووە لەدوای كۆتایی هاتنی پرۆسەی ئاشتی لەتوركیاو لەساڵی 2015ەوە لەباكوری كوردستان (16) هەزار و (600) بەرپرس و پەرلەمانتارو سەرۆك شارەوانی و ئەندامی پارتەكە دەستگیركراون. لەو ژمارەیە سێ هەزار و (٦٩٥) ئەندامی پارتەكە لەزینداندان كەتێیاندا (٩٣) سەرۆك بەشی ویلایەت و (١٩٤) سەرۆك بەشی بەڕێوەبەرایەتییەكان، (١٩) ئەندام پەرلەمانتاری ئێستاو پێشووی و (٢٣) ئەندامی كۆمەڵەی جێبەجێكردن، (٢٥) ئەندام لە ئەنجومەنی پارتەكەو زیاتر لەهەزارو (١٥٠) سەركردە لەلقەكانی هەدەپە لەشارو شارۆچكەكان و كەسانی دیكەی ئەو پارتەی تێدایە. لەئێستادا بە بڕیاری حكومەت و پەرلەمانی توركیا حەوت پەرلەمانتار و (١٥) ئەندامی لیژنەی جێبەجێكردنی هەدەپەی وەك بارمتە گرتووەو كارەكانیان راگیراوە، ئەوانیش لەژێر هەڕەشەی دەستگیركردن و دوورخستنەوەدان. وەزارەتی ناوخۆی توركیا زیاتر لە (100) ئەندامی پارتەكەیان لەئەنجومەنی شارەوانیەكان لەپۆستەكانیان دوورخستووەتەوە و (١١٩) ئەندامی دیكەشیان لەشارەوانییەكان دەستگیركردووە و دووانیشیان لێ زیندانی كردوون. رەمزیە یاشار سەرۆك شارەوانی یوكسەكۆڤا بووەو ئێستا لەكارەكەی دوورخراوەتەوە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت» هەدەپە سەركەوتنی مەزنی لە شارەوانیەكان بەدەستهێنا، بەڵام ئەكەپە شارەوانییەكانی داگیركردو كوتادەی بەسەر دەنگی گەل و دیموكراسیدا كرد، هەموو ئەمانە داگیركارین و ترسە لەهەپەدەپە». هەروەها یاشار پێشیوابوو دوورخستنەوەی سەدان سەرۆك شارەوانی و دەستگیركردنیان گەلی كورد لەهەڵبژاردنی داهاتوو سارد ناكاتەوەو ناشی ترسێنێت، بۆیە پێشبینی دەكات كە ئەمجارە هەدەپە سەركەوتنی زیاتر تۆمار دەكات و هاوپەیمانیەتی ئەپەكەو مەهەپە تووشی شكستی گەورە دەبنەوە. سەرەتای مانگی رابردوو داواكاری گشتی كۆماری داوای دۆسییەكی دیكەی لەدژی هەدەپە كردەوە كە رێگە بەچالاكی سیاسیی (600) كەس نەدرێت كە پەروین بوڵدان و میتحەت سانجار هاوسەرۆكانی هەدەپەشی تێدایە. لەدۆسییەكەدا داوا كراوە ماوەی پێنج ساڵی تەواو چالاكی و كاری سیاسی لە (600) سیاسی كورد قەدەغە بكرێت كە لەنێویاندا ئەم كەسانە هەن، سەڵاحەدین دەمیرتاش، سڕی سورەیا ئۆندەر، سەباحات تونجەل، فیگەن یوكسەكداغ شەنئۆغڵو، پەروین بوڵدان، سەزای تەمەللی، میتحەت سانجار، مەرال دانش بەشتاش، نورسەل ئایدۆغان، سەلما ئرماك، ئەرتوغرول كویركچو، ئایهان بیلگەن، لەیلا زانا و ئەحمەد تورك. هەر بەپێی ئەو ئامارەی كە لەهەدەپەوە دەست هاوڵاتى كەوتووە لەدوای ساڵی ٢٠١٥وە نزیكەی (300) هەزار گەنجی كورد لەباكوری كوردستان بەهۆی هەڕەشەو فشارەكانەوە روویان لەئەوروپاو هەرێمی كوردستان كردووە كە لەناویاندا (170) هەزاریان ئەندامی هەدەپە بوون و پەرلەمانتاریشیان تێدایە كە ناسراوترینیان» عوسمان بایدەمیر»ە. رۆژنامەی حوڕیەتی توركی مانگی شوباتی ئەمساڵ بڵاویكردەوە كە وەزارەتی ناوخۆی توركیا دەستیكردوە بەدروستكردنی دوو زیندانی گەورە، یەكێك لەشاری ئامەدی باكوری كوردستان و ئەوی تریش لە ئەستامبوڵ كە جێگای سەدان هەزار زیندانی دەبێتەوەو دەبنە گەورەترین زیندانی توركیا. عومەر چەلیك ئەندامی رێكخراوی مافی مرۆڤ لەشاری ئامەد لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت» پێشێلكردنی مافی مرۆڤ لەتوركیادا گەیشتووەتە ئاستی مەترسیدار، خەڵكانێكی زۆر بەتایبەت گەلی كورد بەناڕەواو بەیاسایەكی سیاسی دەخرێنە زیندانەوە، كاتێكیش زیندانی دەكرێن و نادادپەروەرانە حكوم دەدرێن، لەزینداندا لە هەموو مافێك بێبەشە».  چەلیك جەختی لەوەكردەوە لەزیندانەكاندا كە زۆرینەیان كوردن لەهەر ژوورێكدا سێ ئەوەندەی رێژەی ئاسایی خۆی زیندانی تێكراوەو زیندانییەكان لەبارودۆخێكی خراپ ژیان بەسەردەبەن بەهۆی نەبوونی جێگاوە. تەنیا لەمانگی رابردوودا پەرلەمانی ئەوروپا سێ جار داوای لەتوركیا كرد كەهەڵمەتی دەستگیركردنی هەدەپە رابگرێت و سەڵاحەدین دەمیرتاش و پەرلەمانتارەكانی دیكە ئازاد بكات، هاوكات دادگای یەكێتی ئەوروپا مانگی رابردوو دووجار بڕیاری بێتاوانی دەمیرتاشی دەركرد، بەڵام توركیا رەتیكردەوە ئازاد بكرێت. هەفتەی رابردوو جارێكی دیكە دادگای سزا قورسەكانی ئەدەنە سزای چوار ساڵ و شەش مانگ زیندانی بۆ سەڵاحەدین دەمیرتاش پەسند كرد، هاوكات داواكاری گشتی توركیا داوای سەپاندنی شەش ساڵ و هەشت مانگ زیندانی بۆ پەرلەمانتاری هەدەپە «فاروق گەرگەرلی ئۆغڵو» دەكات كەهەفتەی رابردوو دەستگیركرا. ئیبرو جونای وتەبێژی هەدەپە ئاماژە بەوە دەكات كە هەڵمەتێكی دەستگیركردن و توندوتیژی ناڕەوا لەسەر پارتەكەی هەیە و زیندانەكانی توركیا پڕكراون لەئەندامانی هەدەپەو ئازادیخوازانی كورد. ئیبرۆ جونای لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتى وت:»دەسەڵاتی ئەكەپەو مەهەپە دەیەوێت سیاسەت و هەڵبژاردنەكانی داهاتووی توركیا بێ هەدەپە دیزاین بكات، چونكە ئەوان دەزانن ئەگەر هەدەپە هەبێت ناتوانن لە هەڵبژاردنی داهاتوو سەركەون، بۆیە ئەوان هەڵمەتی دەستگیركردن و داخستنی هەدەپە بەڕێوە دەبەن». هاوكات وتەبێژەكەی هەدەپە ئەوەشی دووپاتكردەوە كەچەند هەڵمەتی دەستگیركردن و زیندانیكردن لەسەر هەدەپە بێت دەستبەرداری پارتەكەو مافەكانی گەلی كورد نابن و ئامادەن تادوا ئەندامیان بچنە زیندان بۆ بەرگریكردن لەمافی گەلی كوردو رووبەڕووبوونەوەی سیاسەتەكانی ئەردۆغان و باخچەلی. هەڵمەتی دەستگیركردنی بەرپرس و ئەندامانی هەدەپە بەشێوەیەكی بەرنامە بۆداڕێژراو لەدوای كودەتاكەی 2016وە دەستیپێكرد، سەرجەمی بیانووی ئەو هەموو دەستگیكردن و دورخستنەوەو زیندانیكردنەش تۆمەتی هاوكاریكردن و بانگەشەكردن و ئەندام بوونە لەپارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) كە توركیا لەدژی بەرپرسانی هەدەپە لەپۆستە حكومییەكاندا بەكاریدەهێنێت

هەڵۆ سەربەست ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا رۆژی شەممەی رابردوو 1ی ئایار بەفەرمی دەستی كرد بەكشانەوەی هێزەكانی لەئەفغانستان، كۆتایی ئەو پرۆسەیەش دەبێتە كۆتایی جەنگێك، 20 ساڵی خایاند.  دوای ئەوەی ساڵی 2001 بەدوای هێرشەكانی سێپتەمبەری سەر نیویۆرك و واشینگتۆندا، ئەمریكا ئەفغانستانی داگیركرد بۆ لە ناوبردنی قاعیدە و تاڵیبان، بەڵام چاودێران دەڵێن، لێرەوە ماوەیەكی پڕ گومان لەو وڵاتە دەستپێدەكات، چونكە رۆژ بەڕۆژ دەسەڵاتی تاڵیبان بەرەو زیاتربوون دەچێت. بەرپرسە ئەمریكییەكان دەڵێن پرۆسەی كشانەوەكە ماوەیەكە دەستی پێكردووە و دانانی بەرواری یەكی ئایار تەنیا بەروارێكی رەمزییە، چونكە ئەو بەروارە بۆ كۆتاییهاتنی پرۆسەكە دانرابوو كاتێك ئیدارەی پێشوی ئەمریكا بەسەرۆكایەتی ترەمپ، لەشوباتی 2020دا لەگەڵ بزوتنەوەی تاڵیباندا لە دەوحەی پایتەختی قەتەر گەیشتنە رێككەوتن. ساڵی 2001 ئەمریكا بەسەرۆكایەتی هاوپەیمانیەتییەك ئەفغانستانی داگیركرد، دیارترین وێستگەكانی ئەو جەنگە (20) ساڵەیە ئەمانەن: جەنگ لەدژی تیرۆر لە 7ی تشرینی یەكەمی 2001، دوای كەمتر لەمانگێك لەهێرشەكانی 11ی سێپتەمبەر، جۆرج دەبلیو بۆش سەرۆكی ئەمریكا، دوای ئەوەی رژێمی تاڵیبان رەتیكردەوە ئوسامە بن لادن سەرۆكی رێكخراوی قاعیدە رادەست بكات، ئۆپراسیۆنی «ئازادیی هەمیشەیی» لەئەفغانستان راگەیاند و لەچەند هەفتەیەكدا وڵاتەكەی داگیركرد. دوای داگیركردنی عێراق لە 2003دا لەلایەن ئەمریكاوە، سەرنجەكان لەسەر ئەفغانستان نەمان و ئەوەش بووە دەرفەتێك تیایدا تاڵیبان و رێكخراوەكانی تر ریزەكانیان رێكبخەنەوە و پێگەكانیان لەباشورو رۆژهەڵاتی وڵاتەكە پتەوبكەن. جەنگێكی لەیاد كراو دوای داگیركردنی عێراق لە 2003دا لەلایەن ئەمریكاوە، سەرنجەكان لەسەر ئەفغانستان نەمان و ئەوەش بووە دەرفەتێك تیایدا تاڵیبان و رێكخراوەكانی تر ریزەكانیان رێكبخەنەوە و پێگەكانیان لەباشورو رۆژهەڵاتی وڵاتەكە پتەوبكەن. 100 هەزار سەرباز كۆتاییەكانی 2009 بەچەند مانگێك دوای هەڵبژاردنی، باراك ئۆباما سەرۆكی ئەوكاتی ئەمریكا، وێڕای ئەوەی لەسەر ئەو بەڵێنە هەڵبژێردرابوو كە دەیوت كۆتایی بەجەنگی عێراق و ئەفغانستان دەهێنێت، بەڵام ژمارەی سەربازەكانی لە ئەفغانستان بۆ (68) هەزار بەرزكردەوە. لەكانونی یەكەمی ئەو ساڵەشدا (30) هەزار سەربازی تری ناردو جەختیكردەوە كەدوای (18) مانگ دەستدەكات بە كشانەوە، بەڵام «زیاتركردنی سەربازەكان لەئێستادا بۆ ئەوەیە تا ئەوكاتە تاڵیبان بێ هێز بكرێت و دامەزراوەكانی حكومەت بەهێز بكرێت». كوژرابی بن لادن شەوی 1/2ی ئایاری 2011 ئوسامە بن لادن سەرۆكی قاعیدە، لەئۆپراسیۆنێكی هێزە تایبەتەكانی ئەمریكادا كوژرا. كۆتایی پرۆسە جەنگییەكان لە 31ی كانونی یەكەمی 2014 هاوپەیمانیی باكوری ئەتڵەسیی (ناتۆ) كۆتایی بەئەركە سەربازییەكانی هێنا لەئەفغانستاندا، بەڵام هێشتا (12) هەزار و (500) سەربازی بیانی لەوڵاتەكەدا بوون، كە نۆ هەزارو (800) یان ئەمریكی بوون و بەهۆی ئەو كەمبوونەوەیەوە دۆخی ئاسایش بەتەواوی داڕما، چونكە تاڵیبان بەهێز بوەوەو هاوكات رێكخراوی داعش دەستیكرد بەچالاكی. پاڵپشتی ئەمریكی لە 21ی ئابی 2017، دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەوكاتی ئەمریكا، هەڵوێستێكی پێچەوانەی لێدوانەكانی پێشوی راگەیاند. بەوەی جەختیكردەوە كەهێزەكانی ئەمریكا تاڕاگەیاندنێكی تر لەئەفغانستان دەمێننەوەو هەزارەها سەربازیشی بۆ پاڵپشتی ناردە ئەو وڵاتەو گەورەترین بۆمبی نا ناوەكیشی لەدژی پێگەكانی داعش بەكارهێنا، كە بە (دایكی بۆمبەكان) ناسراوە. ژمارەی سەربازەكانیشی بەرزكردەوە بۆ زیاتر لە (14) هەزار. گفتوگۆ هاوینی 2018 واشینگتۆن و نوێنەرەكانی تاڵیبان گفتوگۆی نهێنی و راستەوخۆیان لەدەوحەی پایتەختی قەتەر دەستپێكرد كە بزوتنەوەی تاڵیبان لەوێ نوسینگەیان هەیە. گفتوگۆكان بە سەرۆكایەتی نێردەی تایبەتی ئەمریكا (زاڵمای خەلیل زاد) بوو و پەیوەستبوو بەكەمكردنەوەی بوونی سەربازیی ئەمریكا لەئەفغانستان و لەبەرامبەریشدا ئەمریكا داوای لە تاڵیبان كرد رێگربێت لەئەوەی وڵاتەكە ببێتە پەناگەیەكی ئارام بۆ گروپە تیرۆریستییەكانی وەك قاعیدە و داعش. چەند جارێك گفتۆكان راگیران و ئەمریكا كەوتەوە بۆردومانكردن. رێككەوتنێكی مێژویی لە 29ی شوباتی 2020 ئەمریكاو تاڵیبان رێككەوتنێكی مێژوییان لەدەوحە واژۆكرد. بەپێی ریككەوتنەكە تاوەكو ئایاری 2021 دەبێت سەرجەم هێزە بیانییەكان لەئەفغانستان بكشێنەوە، لەبەرامبەر گەرەنتیی ئەمنی و بەڵێننامەی تاڵیباندا كە كردەوە توندوتیژییەكان كۆتایی پێبهێنێت و لەگەڵ حكومەتی كابول بكەوێتە گفتوگۆ. لە 12ی كانونی یەكەمی هەمان ساڵ، یەكەم گفتوگۆی ئاشتی لەنێوان حكومەت و یاخیبووەكاندا، لەدەوحە دەستیپێكرد، بەڵام لەچەند مانگی رابردودا تیرۆركردنی رۆژنامەنوس و دادوەر و پزیشك و كەسانیتر لەچالاكوانە مەدەنییەكان زیادیكردو واشینگتۆن و كابول بەرپرسیارێتییەكەیان خستە ئەستۆی تاڵیبان و ئەویش رەتیكردوە. كشانەوەی هێزەكان لە 14ی نیسانی 2021دا جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا رایگەیاند تا 11ی سێپتەمبەرو ساڵیادی هێرشەكان، ئەو دوو هەزارو (500) سەربازە دەكشێنێتەوە كە لەئەفغانستاندا ماون و لە 29ی هەمان مانگدا ناتۆ كشانەوەیەكی هەمەئاهەنگی هێزەكانی ئۆپراسیۆنی (پشتیوانیی حازم)ی دەستپێكرد كە بەكۆی گشتی نۆ هەزارو ( 600) سەرباز لە (36) وڵاتەوە بەشدارن تێیدا. بەو شێوەیە، دوای (20) ساڵ جەنگ و هەزاران قوربانی و ملیارەها دۆلار خەرجیی و زیان، هێزەكانی ئەمریكا كە بۆ لەناوبردنی تاڵیبان چوونە ئەفغانستان، وڵاتەكە جێدەهێڵن، بەڵام هێشتا تاڵیبان ماوەو ڕۆژ بەڕۆژ بەهێزتر دەبێت، بەتایبەتی لەگەڵ نەمانی هێزە ئەمریكییەكاندا.