.jpeg)
هاوڵاتى رێککەوتنی ستراتیژیی (25) ساڵەی نێوان ئێران و چین یەکێکە لەدورودرێژترین رێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان کەخۆی لەزیاتر لە (100) گرێبەستی ئابورییدا دەبینێتەوەو سەرمایەکەشی بە (400) ملیار دۆلار خەمڵێنراوەو پێدەچێت ئامانجەکەی پاشەکشێی ئابوریی و سیاسیی زلهێزەکانی وەک ئەمەریکا و بەریتانیا و ئەوروپا بێت لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا ناوەندی ئەمەریکی بۆ چاودێریی سەرمایە لەجیهان (American Enterprise) بڵاویکردووەتەوە رێککەوتنە (25) ساڵەکە کە (100) بەڵگەنامەو گرێبەستی لەبوارەکانی (نەوت و غاز، پترۆ کیمیایی، پردو هێڵی شەمەندەفەر، بیناسازی، دەریاوانی ، بانکیی، پەروەرەدە..هتد) بەبڕی (400) ملیار دۆلار سەرمایەی چینی لەئێران لەخۆ دەگرێت لەکاتێکدا ساڵی (2004) تا (2019) هەموو سەرمایەی چین لەئەمەریکا (182) ملیار دۆلار بووە کە ساڵانە دەکاتە نزیکەی (12) ملیار دۆلار، بەڵام چین دەیەوێت بەو رێککەوتنە ساڵانە (16) ملیار دۆلار سەرمایە لەئێران بخاتەگەڕ، بۆیە ئەمە گومانی زۆر دروستدەکات لەکاتێکدا ئاستی سەرمایە و ژمارەی دانیشتوان و پێگەی ئابوریی و سیاسیی ئەمەریکا بەراورد ناکرێت بەئێران. ئەو ناوەندە ئابورییەی ئەمەریکا رایگەیاندووە چین دەیەوێت لەڕێگەی ئەو سەرمایەیەوە ئێران بخاتەژێر باری قەرزێکی گەورەوە بۆ ئەوەی بە تەواوەتی کۆنتڕۆڵی بکات و ئێران وەک بەنزینخانەیەک هەموو داهاتەکەی بڕژێنێتە گیرفانی چینەوە، چونکە ئەگەر تاران نەتوانێت ئەو قەرزە بداتەوە چین بۆی هەیە دەست بەسەر کۆمەڵێک سەرچاوەی داهات و دارایی ئێران لەناوخۆو دەرەوەدا بگرێت. پلانی چین بۆ ئێران و جیهان چین پلانێکی ستراتیژیی و درێژخایەنی ئابوریی بۆ پێگەو گرێدانەوەی کیشوەرەکانی (ئاسیا، ئەفەریقا، ئەوروپا) لەساڵی (2013) دەستپێکردوە کە بە (یەک بازنە و یەک رێگا) ناودەهێنرێت و لەکۆندا بە (رێگای ئاوریشم) ناوی هێنراوە، ئەم بازنەیە (70) وڵات لەخۆدەگرێت و ئێران دەکەوێتە چەقی ئەو بازنەیە کە بەدڵی بازنەکە ناوی دهێنرێت، بۆیە چین بە رێککەوتنێکی (25) ساڵە لەگەڵ ئێران دەیەوێت ستراتیژە گەورەکەی خۆی بەدیبهێنێت و ئێران ببێتە ناوەندێکی گواستنەوەو گەیاندن و بازرگانیی چین بۆ وڵاتانی رۆژئاوا. پەکین لەساڵی دەستپێکی ئەو پلانە ستراتیژییەوە نزیکەی یەک ترلیۆن و (300) ملیار دۆلاری بە مەبەستی گەشەی ژێرخانی ئابوریی بۆ (60) وڵاتی نێو ئەو بازنەیە تەرخانکردووە و پێدەچێت بەم رێککەوتنە لەگەڵ ئێران ببێتە هۆی جۆرێک لەبووژاندنەوەی ئابوریی لەو وڵاتە. ساڵی (2017) لە کۆبوونەوەیەکی تایبەت بەو پلانە ستراتیژییە نزیکەی (31) وڵات جگە لەئەمەریکا بە رەسمی پشتیوانیی خۆیان بۆ (یەک بازنە و یەک رێگا) راگەیاند کە پێدەچێت ئەو ژمارەیە لەئێستادا زۆر زیاتری کردبێت، بەڵام وەک ئاماژەی پێدراوە پلانی بازنەکە (70) وڵات دەگرێتەوە کە روسیاو تورکیا بەگرنگترین پشتیوانی پلانەکەی چین لەناوچەکەدا لەقەڵەم دەدرێن. رێککەوتنەکە تەمەنی دەسەڵات لەئێران درێژ دەکاتەوە.. شارەزایان و شیکەرەوانی سیاسی پێیانوایە دۆخی ئابوریی و سیاسیی ئێستای کۆماری ئیسلامی ئێران خراپەو رەنگە ئەمەش ببێتە هۆی تەقینەوەی ناڕەزایەتییەکان لەو وڵاتە، بۆیە ئەو رێککەوتنەی لەگەڵ چین جۆرێکە لەبەهێزکردنی ئابوریی و پشتیوانێکی بەهێزە بۆ بەرەنگاربوونەوەی سزا سیاسی و ئابورییەکانی ئەمەریکا و ئەمەش وادەکات تەمەنی دەسەڵات لەئێران درێژ بکرێتەوە. ئەوەی لەتێڕوانینی کۆماری ئیسلامی ئێران بۆ ئەنجامدانی ئەو رێککەوتنە بەدیدەکرێت کە نزیکەی (10) ساڵی خایاندووەو مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی مەحمود ئەحمەدی نەژاد، سەرۆک کۆماری پێشووتری ئەو وڵاتە، ئەوەیە کە ئێران بەبەردەوامی نایەوێت بە تەنها رووی سیاسیی و ئابوریی لەڕۆژهەڵات یان رۆژئاوا بێت، چونکە مێژووی دەستپێکردنی قۆناغی واژۆکردنی رێککەوتنە (25) ساڵەکەی لەگەڵ چین دەگەڕێتەوە بۆ دوای رێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) لەساڵی (2015)، کەئەویش بە گەورەترین رێککەوتنێکی ستراتیژیی نێودەوڵەتیی نێوان تاران و رۆژئاوا لەقەڵەمدەدرا، بەڵام دۆخی ناوخۆیی و پێگەی نێودەوڵەتیی ئێران وای لەچینییەکان کرد کە واژۆکردنی ئەو رێککەوتنە لەساڵی (2017) بۆ ئەمساڵ واتە رۆژی (27)ی مارسی (2021) دوابخەن و تەنانەت لەناوخۆی ئێراندا ئاماژە بەوە دەکرا کەچینییەکان دەیانەوێت رێککەوتنەکە لەگەڵ باڵی محافزکار لەحکومەتی داهاتوودا بکەن کەنزیکەی پێنج مانگی داهاتوو لەهەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماریی ئێران یەکلایی دەبێتەوەو پێدەچێت حکومەت بکەوێتە دەست ئەوان، چونکە حکومەتی ئێستا بە ریفۆرمخواز پێناسە دەکرێت. ئەو رێککەوتنە لەناوخۆی ئێراندا ناکۆکییەکانی باڵی محافزکار بەڕێبەرایەتیی عەلی خامنەیی و باڵی ریفۆرمخواز بەپێشەنگیی حەسەن رۆحانی لەحکومەتی وڵاتەکەدا زەق کردەوەو ئەمەش بووە هۆی ئەوەی عەلی لاریجانی وەک نوێنەری خامنەیی لە واژۆکردنی رێککەوتنەکەدا بەشداریی پێبکرێت، تەنانەت هەواڵەکە وا بڵاوکرایەوە کە چین پێشنیاری بەشداریی لاریجانی کردووە، بەڵام محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران هەواڵەکەی رەتکردەوەو رایگەیاند کەئەو جۆرە هەواڵانە لەئاستی پێگەی کۆماری ئیسلامی ئێراندا نییەو هیچ کاتێک چین لەو ئاستەدا دەستوەردان لەکاروباری ناوخۆیی وڵاتەکەدا ناکات و تەنانەت پێشنیاری بەشداریی لاریجانی لەسەر داوای ئەو بووە. ساڵی (2016)ش جین پینگ، سەرۆکی چین چاوی بەعەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران کەوت و خامنەیی لەو دیدارەدا رایگەیاند کە خەڵک و حکومەتی ئێران بەبەردەوامی هەوڵی بەرفراوانکردنی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ چین دەدەن و لەو سۆنگەیەوە رێککەوتنی ستراتیژیی (25) ساڵەی نێوان بەرپرسانی چین و ئێران زۆر دروست و باشە، بۆیە ئەم لێدوانەی خامنەیی ئاماژەیەکی گرنگ بوو بۆ بەئەنجامگەیاندنی رێککەوتنەکە. ناکۆکییەکانی ئەو دوو باڵەی کۆماری ئیسلامی ئێران لەسەر رێککەوتنەکە ئاماژەیە بەگەورەیی و گرنگیی رێککەوتنەکە بۆ دیاریکردنی چارەنووسی ئێران لە رووی نێودەوڵەتیی و نێوخۆییەوە، بۆیە هەردوو باڵەکە هەوڵدەدەن خۆیان بکەن بەخاوەنی سەرەکیی رێککەوتنە (25) ساڵییەکە لەگەڵ چین و ئەمەش بووەتە هۆی سەرهەڵدانی کۆمەڵێک ناڕەزایەتی ئۆپۆزسیۆن و نەیارانی کۆماری ئیسلامی ئێران و رێککەوتنەکەیان بەداگیرکردنی خاکی ئێران لەلایەن چینەوە وەسف کردووە و تەنانەت نزیکەی پێنج هەزار ئیمزا لەدووتوێی نامەیەک بۆ چین رەوانە کرا، ئەو رێککەوتنەی پەکین لەگەڵ تارانیان بە ناشەرعی و دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێرانیان بەخاکفرۆش ناوهێنا، بەڵام چین هیچ جۆرە کاردانەوەیەکی نەبووە لەبەرامبەر ئەو ناڕەزایەتییانەی ئۆپۆزسیۆن و نەیارانی ئێرانیی دژ بەو رێککەوتنە. چین ئامانجی ئابوریی لەئێران هەیە.. چین ژمارەی دنیشتوانی دەگاتە یەک ملیارو (400) هەزار کەس و ساڵانە بەبڕی چوار ترلیۆن و (700) ملیۆن دۆلار بازرگانیی لەگەڵ وڵاتانی جیهان هەیەو ئێران یەکێکە لەو وڵاتانەی کە بازرگانیی ساڵانەی لەئێستادا لەگەڵ چین دەگاتە (21) ملیار دۆلار، بەڵام ئەم ژمارەیە پێشتر زیاتر بووە لە (27) ملیار دۆلار، بۆیە چین دەیەوێت بەبیانوی رێککەوتنی (25) ساڵە ئاستی بازرگانییەکەی لەگەڵ ئێران بەرزبکاتەوە، یان لانی کەم وەک رابردووی لێبکاتەوە. پێگەو هەڵکەوتەی جوگرافیای ئێران بە بەردەوامی مایەی سەرنجی وڵاتە زلهێزەکانە، چین یەکێکە لەو وڵاتانەی زیاترین گرنگیی بەئێران دەدات، بۆیە ئەگەر سەرنج بدرێتە نەخشەی جیهان و ئەو بازنەیەی چین وەک (یەک بازنە و یەک رێگا) ناوی دەهێنێت، دەردەکەوێت وڵاتی ئێران دەکەوێتە ناوەندی ئەو بازنەیەوە، ئەمەش وا لەچین دەکات بەزۆر داواکاری ئێران رازی بێت و چاوپۆشیی لەدۆخی ناوخۆو نێودەوڵەتیی بکات تەنها لەپێناو بەدەستهێنان و کۆنتڕۆڵکردنی ئەو ناوچە ستراتیژییە، کەئەمەش لەهەڵسوکەتەکانی چەند ساڵی رابردووی چین بەرامبەر ئێران بەدیدەکرێت، چونکە لەساڵی (2017) کەدۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی پێشوی ئەمەریکا بڕیاریدا بەکشانەوە لە رێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) و بەسفر گەیاندنی فرۆشی نەوتی ئێران، تەنها وڵاتێک زیاترین نەوتی لەئێران کڕیوەو رێگەی نەدا ئامانجەکەی ئەمەریکا بەدیبهێنرێت وڵاتی چین بوو، چونکە رۆژانە (480) هەزار بەرمیل نەوتی لەو وڵاتە دەکڕی و لەئێستاشدا سەرەڕای سزاکانی سەر ئێران، وڵاتی چین رۆژانە نزیکەی (850) هەزار بەرمیل نەوت لەئێران دەکرێت. چین لە رووی بازرگانییەوە یەکەم وڵاتە بۆ ئێران، چونکە زیاترین هەناردەو هاوردەی کاڵای هەیە لەگەڵ ئەو وڵاتەداو بەپێی ئامارەکانی گومرگی ئێران لەساڵی (2020) زیاتر لە (25%)ی سەرجەم کاڵاو خۆراکی هەناردەی ئێران رەوانەی چین کراوە، کە بەهاکەی دەگاتە نزیکەی (10) ملیار دۆلار. میدیاکانی ئێران بڵاویانکردووەتەوە بەجێبەجێکردنی رێککەوتنی (25) ساڵە لەگەڵ چین، ئاستی هەناردەی ئێران بۆ ئەو وڵاتە بۆ سێ هێندە بەرزدەبێتەوە، واتە ساڵانە بە بەهای (30) ملیار دۆلار کاڵای ئێرانی رەوانەی چین دەکرێت و لەلایەکی دیکەوە ژووری بازرگانیی هاوبەشی ئێران و چین ئاشکرای کردووە کە ئاستی هەناردەی ئێران بۆ چین لە رابردوودا بەهای (27) ملیار دۆلاری ئەزموون کردووە، بەڵام دۆخی سیاسی و سزاکانی ئەمەریکاو بڵاوبوونەوەی کۆرۆنا هەناردەی کاڵای ئێرانی بۆ چین تا نۆ ملیار دۆلار دابەزاندووە. بەپێی یەکێک لە رێککەوتنەکان ئاستی هەناردەو هاوردە لەگەڵ چین دەبێت هاوشان بێت، واتە ئەگەر ئاستی هەناردە لەئێرانەوە بۆ چین گەیشتە (30) ملیار دۆلار، دەبێت لەبەرامبەردا ئێران ئاستی هاوردەو کڕینی کاڵا لەچینەوە بگەیەنێتە (30) ملیار. چین شەڕی ئەمەریکا بەئێران دەکات.. لەکاتی قوڵبوونەوەی ململانێی نێوان پەکین و واشنتۆن، مایک پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی پێشوی ئەمەریکا وتی» ئەگەر ئێمە چین نەگۆڕین ئەوا ئەو هەموومان دەگۆڕێت، بۆیە پێویستە بەرەنگاری ببینەوە» ئەمە بە یەکێک لەدێڕە سەرنجڕاکێشەکانی بەرپرسێکی ئەمەریکی لە دوو دەیەی رابردوودا دژی چین لەقەڵەمدەدرێت، بۆیە ئەمەریکا بەهەموو شێویەک دەیەوێت بەرەنگاری چین ببێتەوەو هەمو کارتێکی فشاری سیاسی و ئابوریی بەکاردەهێنێت. جەنگی ئابوریی نێوان چین و ئەمەریکا لەسەردەمی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی پێشوی ئەمەریکا لەساڵی (2017) دەستیپێکردو ساڵی (2018 و 2019) گەیشتە لوتکەی خۆی و کار گەیشتە ئەوەی ئەمەریکا سێ کەشتیگەلی ئەتۆمی و فڕۆکەهەڵگری رەوانەی باشوری دەریای چین لەزەریای هێمن بکات، چونکە چین خۆی بەخاوەنی ئەو بەشە لەئاوی زەریاکە دەزانێ و ئەو ئاوانە بەڕێڕەوێکی نێودەوڵەتیی بازرگانیی لەقەڵەمدەدرێت و بەپێی ئامارەکان سێ ترلیۆن بازرگانیی هەموو جیهان لەو ئاوانەوە دەگوازرێتەوە، بۆیە چین لەبەرامبەر رێگرییە ئابورییەکانی ئەمەریکا دەیەوێت بەخێراترکردنی دروستکردنی (یەک بازنە و یەک رێگا) کەئێران دەکەوێتە ناوەندی ئەو بازنەیەوە ململانێی ئابورییەکانی دژی ئەمەریکا بەهێزتر بکات و ئێران وەک کارتێکی فشار بۆ زیادکردنی دەسەڵاتەکانی لەدەریای باشوری چین بەکاربهێنێت. چین نەوتی ئێرانی دەوێت.. بەپێی هەندێک راپۆرت کە لەڕێککەوتنی چین و ئێران بڵاوبووەتەوە، چین بەبێ گوێدانە سزاکانی ئەمەریکا لەسەر ئێران نەوتی ئەو وڵاتە بە (32%) کەمتر لەنرخی جیهانی دەکڕێت و دەتوانێت پێدانی پارەی نەوتەکە بەئێران تا دوو ساڵ دوابخات، ئەمەش بەو واتایە دێت چین چیتر گوێ بەسزاکانی ئەمەریکا لەدژی ئێران نادات، بەڵام نەوتی ئێران بەیەک لەسەر سێی نرخی جیهانی دەکرێت، کەئەمەش بەوەرچەرخانێکی سیاسیی چین وەسف دەکرێت. لەلایەکی دیکەوە وەزیری دەرەوەی ئێران رەتیکردوەتەوە کەنەوتی وڵاتەکەی بەدابەزاندنی (32%) نرخەکەی رادەستی هیچ وڵاتێک تەنانەت چین بکرێت. رێککەوتنێکی نهێنی و نادیار.. ئەگەرچی رێککەوتنی (25) ساڵەی نێوان چین و ئێران واژۆ کراوە، بەڵام بەپێی دەستورو یاسای چین نابێت هیچ بەڵگەنامەیەکی هاوکاریی نێودەوڵەتیی وڵاتەکەی بڵاوبکرێتەوە و لەهەمان کاتێشدا بەپێی یاساو دەستوری ئێران هەر بەڵگەنامەیەکی رێککەوتنی حکومەت کە پەیوەندیی بەدارایی و ئابورییەوە هەبوو، پێویست بەبڵاوکردنەوە ناکات و حکومەت ناچار نییە ئەو بەڵگانە بڵاوبکاتەوە، بۆیە هەردوو یاسای ئەو دو وڵاتە بووەتە هۆی ئەوەی وردەکارییەکانی ئەو رێککەوتنە بەنهێنی و نادیاریی بمێننەوەو ئەو زانیارییانەی کە بڵاوکراونەتەوە، بەشێکی زۆری زانیارییەکانی ناوەندی ئابوریی جیهانی کیل Kiel Institute for the World Economy (IfW Kiel) لەوڵاتی ئەڵمانیایەو تەنها شتێک کە لە رێککەوتنەکەدا زۆر روونە چین دەیەوێت جەمسەرێکی بەهێز بێت لەناوچەکەداو لەو چوارچێوەیەشدا پێویستی بەچەند وڵاتێکی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەت ئێران هەیە.
هاوڵاتى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا بڕیاریدا سزا به‌سه‌ر که‌رتى پیشه‌سازیى به‌رگرى تورکیا (SSB) دا بسه‌پێنێت، به‌هۆى کڕینى سیستمى موشه‌کى به‌رگرى S400 له روسیا. به‌پێى راسپارده‌یه‌ک که له تۆمارى فیدڕاڵى ئه‌مریکادا بڵاوکراوه‌ته‌وه، ئه‌نتۆنى بلینکن، وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا گه‌یشتوه‌ته ئه‌و ئه‌نجامه‌ى که ده‌سه‌ڵاتى پیشه‌سازى به‌رگرى تورکیا "مامه‌ڵه‌یه‌کى گه‌وره‌ی" له‌گه‌ڵ لایه‌نى روسیادا کردوه بۆ کڕینى سیستمى موشه‌کى به‌رگرى S400. هه‌روه‌ها به‌پێى ئه‌و راسپارده‌یه، سزاکان ده‌سته‌ى پیشه‌سازى سه‌ربازیى تورکیا و ئیسماعیل ده‌میر سه‌رۆکى ده‌زگاکه‌ى گرتوه‌ته‌وه، هاوکات سێ لێپرسراوى دیکه‌ى تورکیاش که په‌یوه‌ندییان به ئیسماعیل ده‌میره‌وه هه‌یه سزادراون. هاوکات رێگه به مامه‌ڵه‌ى هاوڵاتیانى ئه‌مریکا له‌گه‌ڵ که‌سانه‌ى که سزا خراوه‌ته سه‌ریان نادرێت و ئه‌و که‌سانه‌ى له لیسته‌که‌دان سه‌رمایه‌کانیان له ئه‌مریکا بلۆک ده‌کرێت و رێگه‌ى گه‌شتکردنیان بۆ ئه‌مریکا پێنادرێت. حکومه‌تى تورکیا واژۆى کڕینى سیستیمى به‌رگرى موشه‌کى S-400 کرد، مانگى ته‌موزى 2019ش به چه‌ند قۆناغێک ده‌ستیکرد به گواستنه‌وه‌ى سیستمه‌که بۆ خاکى تورکیا و ئه‌وه‌ش کاردانه‌وه‌ى ویلایه‌ته یه‌کگرتووه‌کانى ئه‌مریکاى لێکه‌وته‌وه‌و ده‌یان وا1ژۆى ئه‌ندامانى کۆنگرێس کۆکرایه‌وه بۆ سزادانى ئه‌نقه‌ره. له‌ماوه‌ى رابردوشدا، به‌رپرسانى ئه‌مریکا جه‌ختیان له‌سه‌ر ئه‌وه کردوه‌ته‌وه، حکومه‌تى تورکیا له‌پرۆگرامى فڕۆکه‌ى جه‌نگى F-35 ده‌رده‌که‌ن وه‌ک هه‌نگاوێکى سه‌ره‌تایى بۆ سزادانى ئه‌و وڵاته له‌به‌رامبه‌ر کڕینى سیستمى به‌رگرى موشه‌کى روسی.
هاوڵاتى نرخى نه‌وتى خاو له بازاره‌کانى جیهاندا به‌رزبووه‌ته‌وه‌و به‌رمیلێک زیاتره له64 دۆلار. ئه‌مڕۆ هه‌ینى 2ى نیسانى 2021 نرخى به‌رمیلێک نه‌وتى برنت له ئێستادا به 64 دۆلار و 67 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه ده‌کرێت. هه‌روه‌ها به‌رمیلێک نه‌وتى خاوى ئه‌مه‌ریکى(ته‌کساس) به 61 دۆلار و 29 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه ده‌کرێت.
هاوڵاتی كۆمه‌ڵه‌ی مافی مرۆڤی كوردستان لەراپۆرتێکدا ئاماژە بەوە دەکات لەماوەی مانگێکدا لە رۆژهەڵاتی کوردستان ٤٦ چالاکوان لەلایەن هێزە ئەمنییەکانی ئێرانەوە دەستگیر کراون‌و ٦ کۆڵبەر کوژراون‌و ٢٢ کەسیش خۆیان کوشتوە. كۆمه‌ڵه‌ی مافی مرۆڤی كوردستان بڵاویكرده‌وه، له مانگی ئاداردا هه‌ڵمه‌تی گرتن و ده‌ستبه‌سه‌ركردنی چالاكوانانی كورد له رۆژهه‌ڵاتی كوردستان به‌رده‌وام بووه‌و له‌و مانگه‌دا 46 چالاكوان ده‌ستبه‌سه‌ر كراون. به‌م پێیه له‌سه‌رەتای ئه‌مساڵه‌وه 201 چالاكوانی سیاسی و مه‌ده‌نی كورد له لایه‌ن هێزه ئه‌منییه‌كانی ئێرانه‌وه ده‌ستبه‌سه‌ركراون. هه‌ر به پێی راپۆرته‌كه‌دا، مانگی رابردوو دوو كه‌س له رۆژهه‌ڵات له سێداره‌دراون و به‌مه‌ش له سه‌رتای ئه‌مساڵه‌وه هه‌شت هاوڵاتی كورد ئه‌و سزایه‌یان به‌سه‌ردا جێبه‌جێ كراوه. له‌به‌شێكی تری راپۆرته‌كه‌دا باس له‌وه‌كراوه، كه له مانگی ئاداری ئه‌مساڵ شه‌ش كۆڵبه‌رو كاسبكاری كورد كوژراون و 11 كۆڵبه‌ر و كاسبكاریش برینداربوون. له‌سه‌رەتای ئه‌مساڵه‌وه 15 كۆڵبه‌رو كاسبكار له رۆژهه‌ڵات كوژراون و 33 كه‌سی تریش برینداربوون. كۆمه‌ڵه‌ی مافی مرۆڤی كوردستان ئاماژه‌ی به‌وه‌شكردووه، له مانگی رابردوودا حه‌وت ژن و 15 پیاو خۆیان كوشتووه و به‌هۆی ته‌قینه‌وه‌ی مینیشه‌وه كه‌سێك كوژراوه و كه‌سێكی تریش بریندار بووه.
هاوڵاتی نووسینگەی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، دوای ئەوەی لە ئەنجامی ڕووداوێکی هاتووچۆ لە وڵاتی کرواتیا چوار پەنابەری کوردی ڕۆژئاوای کوردستان گیانیان لە دەستدا، سەرەخۆشی لەبنەماڵەکانیان دەکەن و لەسەر ئەرکی مەسرور بارزانی تەرمەکانیان دەگەڕێندرێتەوە رۆژئاوای کوردستان. نووسینگەی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەراگەیەنراوێکدا ئاماژەی بەوەشکردوە، "بە داخەوە لە ئەنجامی ڕووداوێکی هاتووچۆ لە وڵاتی کرواتیا ، چوار پەنابەری کوردی ڕۆژئاوای کوردستان ، گیانیان لە دەستدا و چەند پەنابەرێکی دیکەش برینداربوون". ئەوەش هاتوە، "وێڕای پرسە و سەرەخۆشیمان لە بنەماڵە و کەسوکاریان و هیوای چاکبوونەوەی خێراش بۆ بریندارەکان ، لە سەر ڕاسپاردە و ئەرکی ڕێزدار مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان ، تەرمی ئەو چوار پەنابەرە دەگەڕێنڕێتەوە هەرێمی کوردستان و دواتر دەنێردرێنەوە ڕۆژئاوای کوردستان و لە زێدی خۆیان بە خاک دەسپێردرێن".
هاوڵاتی سه‌رۆكی زانكۆی سلێمانی ڕایگه‌یاند به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه دووباره په‌تای كۆرۆنا ته‌شه‌نه‌ی سه‌ندووه پشكنین بۆ سه‌رجه‌م مامۆستا و خوێندكارانی زانكۆی سلێمانی ئه‌نجام ده‌دات. ڕه‌زا حه‌سه‌ن سه‌رۆكی زانكۆی سلێمانی ئه‌مڕۆ دووشه‌ممه 29-3-2021 له كۆنفرانسێكی ڕۆژنامه‌وانیدا ڕایگه‌یاند: له‌سه‌ر پێشنیاری وه‌زیری خوێندنی باڵا و به هاوكاری به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ته‌ندروستی سلێمانی پشكنین بۆ سه‌رجه‌م مامۆستا و خوێندكارانی زانكۆی سلێمانی ده‌كرێت. وتیشی: به‌هۆی ده‌وام و هه‌روه‌ها بوونی ژماره‌یه‌كی زۆری خوێندكاران له به‌شه ناوخۆیی و هۆڵه‌كانی خوێندن، بڕیار درا پشكنین بۆ سه‌رجه‌م مامۆستا و خوێندكاران بكرێت. سه‌رۆكی زانكۆی سلێمانی سوپاسی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ته‌ندروستی سلێمانی كرد بۆ ناردنی چه‌ند تیمێكی پزیشكی بۆ پشكنینی مامۆستا و خوێندكاران.
هاوڵاتی جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق، ناوەڕۆكی كۆبونەوەی ئەمڕۆی لیژنەی دارایی و حكومەتی عێراقی ئاشكراكرد و رایگەیاند:" حكومەت داكۆكی لە دابەزاندنی بەهای دینار بەرامبەر بەدۆلاری ئەمریكی دەكات". كەمێك لەمەوبەر، بەشیر حەداد، جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند لەكۆبونەوەی ئەمڕۆی لیژنەی دارایی و حكومەتدا، باس لە بەهای دۆلار كرا و زۆرینە بەوە رازی بون نرخی دۆلار وەك خۆی بمێنێتەوە و "حكومەتیش داكۆكی لەسەر ئەوە كرد، كە بەهای دینار بەرامبەر بەدۆلار جێگیردەكرێت و گۆڕانكاری تێدا ئەنجام نادرێت". ناوبراو راشیگەیاند:"رێكەوتنی هەرێم و عێراق ئاساییە و هەموو دەستكاریكردنێكی دەقی رێكەوتنەكە رەتدەكەینەوە، لەكۆبونەوەكەی ئەمڕۆشدا باس لەو رێكەوتنە نەكرا، بەڵكو چاوەڕواندەكرێت سبەی یەكشەممە تەنها دەنگی لەسەر بدرێت، تا ئێستاش پشكی هەرێم كێشەی نییە و چەند كێشەیەكی دیكەی نێوان لایەنەكان بونەتە هۆكاری دواكەوتنی دەنگدان لەسەر پرۆژەیاساكە". حەداد ئەوەشی خستەروو ئەگەری هەیە ئەمڕۆ وەفدی باڵای حكومەتی هەرێم سەردانی بەغدا بكات و تا جێگیركردنی تەواوەتی و پەسەندكردنی پرۆژەیاسای بودجە لە بەغدا بمێنێتەوە. هاوكات بەشیر حەداد ئاماژەی بەوەشكرد، دواخستنی زیاتر بودجە لە بایەخ و پێگەی پەرلەمان كەمدەكاتەوە، بۆیە هیوادارین سبەی یەكشەممە سەرجەم لایەنەكان كۆكبن لەسەرئەوەی دەنگی لەسەر بدرێت و چیتر دوانەكەوێت.
هاوڵاتى به‌رمیلێک نه‌وتى خاوى برێنت له بازاڕه‌کانى جیهاندا گه‌یشته‌وه 64 دۆلار. ئه‌مڕۆ شه‌ممه پێش داخستنى بازارى نه‌وت، به‌رمیلێک نرخى نه‌وتى خاوى برێنت به 64 دۆلارو 38 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه ده‌کرێت. هه‌روه‌ها به‌رمیلێک نه‌وتى خاوى ئه‌مریکا(ته‌کساس) به 60 دۆلارو 81 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه ده‌کرێت.
هاوڵاتى نرخى نه‌وتى خاو له بازاره‌کانی جیهاندا جارێکى دیکه به‌رزده‌بێته‌وه‌و به‌رمیلێک نه‌وتى برێنت نزیکه له 63 دۆلار. ئه‌مڕۆ هه‌ینى 26 ى ئازارى2021 به‌رمیلێک نه‌وتى برنت به 62 دۆلار و 91 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه ده‌کرێت، له کاتێکدا دوێنێ له دوا داخستندا به 61 دۆلارو 94 سه‌نت بوو. هه‌روه‌ها به‌رمیلێک نه‌وتى خاوى ئه‌مریکا(ته‌کساس) به 59 دۆلار و 52 سه‌نته، به‌ڵام دوێنێ له دوا داخستندا به 58 دۆلار و 55 سه‌نت بوو.
.jpg)
هاوڵاتى سه‌رۆکى ویلایه‌ته یه‌کگرتوه‌کانى ئه‌مریکا، پلانێکى نوێى وڵاته‌که‌ى بۆ هه‌ڵمه‌تى پێدانى ڤاکسین راگه‌یاند و ئاشکرایکرد، تا 100 رۆژى دیکه دوو سه‌د ملیۆن که‌س ڤاکسینى کۆرۆنا وه‌رده‌گرن. ئه‌مڕۆ پێنجشه‌ممه 25ى ئازارى 2021، جۆ بایدن سه‌رۆکى ئه‌مریکا له کۆنگره‌یه‌کى رۆژنامه‌وانیدا رایگه‌یاند، ئیداره‌ى کۆشکى سپى تواناى کوتانى دوو سه‌د ملیۆن هاوڵاتى ئه‌مریکى هه‌یه به ڤاکسینى کۆرۆنا له ماوه‌ى سه‌د رۆژدا. هه‌روه‌ها راشیگه‌یاند:" ئه‌مریکا دواى قه‌یرانى کۆرۆنا به‌ره‌و باشتر هه‌نگاو ده‌نێت ئه‌و قه‌یرانه تێده‌په‌ڕێنێت، گه‌شه‌ى ئابوریش به 6% زیاد ده‌کات". هاوکات، بایدن ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه دواى تێپه‌ڕبونى قه‌یرانى کۆرۆنا تیشک ده‌خه‌نه سه‌ر ئه‌و کێشه درێژخایه‌نانه‌ى که روبه‌روى ئه‌مریکا بونه‌ته‌وه وه‌ک پرسى کۆچکردن و کۆنترۆڵکردنى چه‌ک له وڵاتـدا. سه‌رۆکى ئه‌مریکا ئاشکراشیکرد، له پلاندایه دوباره به‌شدارى له کێبڕکێکانى هه‌ڵبژاردنى سه‌رۆکایه‌تى ئه‌مریکا له ساڵى 2024 بکاته‌وه.
هاوڵاتى نرخى نه‌وتى خاو له‌بازاره‌کانى جیهاندا داده‌به‌زێت و به‌رمیلێک نه‌وتى خاو له سه‌رو 63 دۆلاره‌وه‌یه. ئه‌مڕۆ پێنجشه‌ممه 25ى ئازارى 2021، به‌رمیلێک نه‌وتى خاوى برێنت به 63 دۆلارو 56 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه ده‌کرێت. هه‌روه‌ها به‌رمیلێک نه‌وتى خاوى ئه‌مریکا(ته‌کساس) به 60 دۆلارو 49 سه‌نت مامه‌ڵه‌ى پێوه ده‌کرێت.
هاوڵاتى رێکخراوى ته‌ندروستى جیهانى رایگه‌یاند، جۆرى گۆڕاوى کۆرۆنا که له‌به‌ریتانیا سه‌ریهه‌ڵدا و مه‌ترسیدارترین شێوه‌ى گۆڕاوه گه‌یشتۆته حه‌وت وڵاتى دیکه‌ى جیهان. ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه 24ى ئازارى 2021 له‌راگه‌یه‌نراوێکدا رێکخراوى ته‌ندروستى جیهانى ئاشکرایکرد، جۆرى گۆڕاوى کۆرۆنا که له‌به‌ریتانیا سه‌ریهه‌ڵدا پێیده‌وترێت ("VOC 202012/01)، مه‌ترسیدارترین شێوه‌ى گۆڕاوى کۆرۆنایه و له‌ماوه‌ى ته‌نها هه‌فته‌یه‌کدا گه‌یشتۆته حه‌وت وڵاتى دیکه‌ى جیهان، به‌وه‌ش کۆى ئه‌و وڵاتانه‌ى که ئه‌و جۆره نوێیه‌ى تێدا بڵاوبوه‌ته‌وه بوبه 125 وڵات. هه‌روه‌ها له‌باره‌ى شێوه گۆڕاوه‌کانى دیکه‌ى کۆرۆنا، رێکخراوه‌که رایگه‌یاندوه، شێوه‌ى گۆڕاوى ئه‌فریقاى باشور (501 Y.V2) له 75 وڵاتى جیهان بڵاوبوه‌ته‌وه له‌کاتێکدا پێش هه‌فته‌یه‌ک ته‌نها له 64 وڵات بڵاوبوبوه‌وه. کۆرۆنا گۆراوه‌که‌ى به‌ریتانیاى به مه‌ترسیدارترین جۆرى په‌تاى کۆرۆنا ناساندووه به‌راورد به جۆره‌کانى دیکه‌ى ڤایرۆسه‌که له وڵاتانى دیکه‌دا.
هاوڵاتى گیرخواردنى که‌شتییه بازرگانیه‌که‌ى نۆکه‌ندى سوێس و ڕێگه‌گرتنى سه‌دان که‌شتى بازرگانى دیکه، نرخى نه‌وتى له بازاڕه‌کانى جیهاندا به ڕێژه‌ى له‌سه‌دا سێ به‌رزکردووه‌ته‌وه. به‌هۆى گرتنى نۆکه‌ندى سوێسه‌وه له‌لایه‌ن که‌شتییه‌کى گه‌وره‌ى بازرگانییه‌وه که درێژییه‌که‌ى 400 مه‌تر ده‌بێت، نرخى نه‌وتى برێنت به ڕێژه‌ى له‌سه‌دا 19.3% به‌رزبوویه‌وه و گه‌یشته 62 دۆلارو 73 سه‌نت، پاش ئه‌وه‌ى ڕۆژى دواتر نرخه‌که‌ى 60 دۆلارو 50 سه‌نت بووه. نۆکه‌ندى سوێس له وڵاتى میسر به شا ڕێگاى نه‌وت و بازرگانى جیهان داده‌نرێت، له دوینێ کاتژمێر هه‌شتى ئێواره‌وه داخراوه و سه‌دان که‌شتى مۆڵیان خواردووه، له کاتێکدا ساڵانه 19 هه‌زار که‌شتى گه‌وره‌ى بازرگانى پیایدا تێده‌په‌ڕن و ساڵانه ئه‌م ئاسته‌نگیانه دووباره ده‌بنه‌وه. که‌شتییه گیرخواردووه‌که‌ى نۆکه‌ندى سوێس 220 هه‌زار تۆنه، درێژیه‌که‌ى 400 مه‌تره و پانیه‌که‌ى 59 مه‌تره، سه‌دان کۆنتێنه‌ر له چینه‌وه بۆ ڕۆتردامى هۆڵه‌ندا هه‌ڵده‌گرێت و خاوه‌ندارێتیه‌که‌ى بۆ کۆمپانیاى ئێڤه‌رگرینى تایوانى ده‌گه‌ڕێته‌وه که له په‌نه‌ماوه به‌ڕێکه‌وتبوو. ده‌سه‌ڵاتدارانى نۆکه‌ندى سوێس هۆکارى گیرخواردنى که‌شتیه‌که‌یان بۆ خۆڵ بارینێکى زۆر و ڕه‌شه‌بایه‌کى به‌هێز گه‌ڕانده‌وه که ڕێڕه‌وى که‌شتیه‌که‌ى گۆڕیوه و که‌شتیه‌که‌ى سوڕاندووه، له کاتێکدا پانى نۆکه‌نده‌که له‌و شوێنه‌دا که‌متر له 150 مه‌تره. سه‌ره‌ڕاى هه‌وڵه‌کان بۆ ڕزگارکردنى که‌شتییه‌که‌و ڕاستکردنه‌وه‌ى ئاڕاسته‌که‌ی، به‌ڵام شاره‌زایانى دۆخه‌که پێیانوایه هه‌وڵه‌کان چه‌ند ڕۆژێکیان پێده‌چێت تا ده‌توانرێت که‌شتیه‌که ڕێک بکرێته‌وه، به‌ڵام بۆ هاتووچۆى که‌شتییه بچووکه‌کان، نۆکه‌نده‌که نه‌گیراوه و جووڵه‌ى ئاسایى خۆیان به‌رده‌وامه.
هاوڵاتى سەرۆکی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، دكتۆر کەمال مەزهەر خواستی ئەوەی هەبوو لەرێگەی پشتڕاستکردنەوەی روداوە مێژوییەکان لەنێوان سەدان گێڕانەوە و سەرچاوەی جیاوازەوە گەلانی ناوچەکە پێکەوە ئاشتەوان و کێشەیان لەگەڵ یەکتردا نیە، بەڵکو ئەوەی بووەتەهۆی زیادبوونی توندوتیژییەکان بریتییە لە سیاسەتی هەڵەی حکومەتەکانن. نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان لەرێوڕەسمی ماڵئاوایکردن لە تەرمی دكتۆر کەمال مەزهەر ئاماژەی بەوەشکرد، دكتۆر کەمال لەرێگەی لێکۆڵینەوە و پشتڕاستکردنەوەی رووداوە مێژوییەکان جەختی لەوەکردوەتەوە گەلانی ناوچەکە پێکەوە ئاشتەوان و کێشەیان لەگەڵ یەکتردا نیە، بەڵکو ئەوەی بووەتەهۆی زیادبوونی توندوتیژییەکان بریتییە لە سیاسەتی هەڵەی حکومەتەکان، بۆیە بەرهەمەکانی ناوبراو سەرچاوەیەکی گرنگن بۆ زانینی راستی روداوەکان و سود لێوەرگرتنیان بۆ داهاتوو. ئاماژەی بەوەشکرد، نوسەر و رۆشنبیرانی کورد بەدرێژایی شۆڕشەکانی کوردستان رۆڵیان لەپاراستنی مێژووی کوردا هەبووە و د.کەمال مەزهەریش زانایەک بوو لەبواری مێژووی کوردستان و لەو بوارەدا ناوێکی درەوشاوەیە. سەرۆکی هەرێمی کوردستان ئەوەشی خستەڕو، دكتۆر کەمال یەکێک بووە لەلێکۆڵەرە دیارەکانی میژووی کورد و کەرکوک و ناوبراو مێژووی کەرکوکی بەبەڵگەوە رونکردوەتەوە. دوای ئەوەی رۆژی 16ی ئەم مانگە، دكتۆر كه‌مال مه‌زهه‌ر مێژونوسی به‌ناوبانگی كورد له ته‌مه‌نی 84 ساڵیدا له وڵاتی ئه‌ڵمانیا كۆچی دواییكرد، شەوی رابردوو تەرمی ناوبراو لەرێگەی فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی هەولێرەوە گەڕێندرایەوە هەرێمی کوردستان و بڕیارە ئەمڕۆ چوارشەممە لەشاری سلێمانی بەخاک بسپێردرێت.
هاوڵاتى وه‌زاره‌تى ده‌روه‌ى ئه‌مه‌ریکا بڵاویکرده‌وه، رزگارکردنى خاکى عێراق و سوریا له داعش وه‌رچه‌رخانێکى گرنگ بوو له شه‌ڕى روبه‌روبونه‌وه‌ى ئه‌و رێکخراوه‌دا که هێزه‌کانى سوریاى دیموکرات و هێزه‌کانى پێشمه‌رگه و سوپاى عێراق رۆڵى به‌رچاویان تێیدا هه‌بووه. ئه‌مرۆ سێشه‌ممه 23ى ئازارى 2021، وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا له به‌یاننامه‌یه‌کیدا له دووه‌مین ساڵیادى تێکشکاندنى داعش له عێراق و سوریا رایگه‌یاند:"رزگارکردنى خاکى عێراق و سوریا له رێکخراوى چه‌کدارى داعش وه‌رچه‌رخانێکى گرنگ بو له شه‌ڕى روبه‌روبونه‌وه‌ى ئه‌و رێکخراوه ، هاوپه‌یمانى نێوده‌وڵه‌تیش سوره له‌سه‌ر خاپور کردنى پێگه‌کانیان له عێراق و سوریا و هه‌وڵه‌کانى بۆ له‌ناوبردنى به‌رده‌وامه". هه‌روه‌ها ئاماژه به‌وه‌شکراوه که ئه‌مریکا به توندى پابه‌نده به هاوپه‌یمانى نێوده‌وڵه‌تى وهه‌وڵى شکستى هه‌میشه‌یى داعش ده‌دات. هاوکات، ستایشى هێزه‌کانى سوریاى دیموکرات(هه‌سه‌ده) و پێشمه‌رگه ده‌کات و تێیدا هاتووه: " واشنتن ستایشى ئازایه‌تى و قوربانیدانى هێزه ئه‌منییه‌کانى عێراق و هێزه‌کانى سوریاى دیموکرات و هێزه‌کانى پێشمه‌رگه‌دا ده‌کات".
.png)
