كۆمەڵ: سورین لەسەر بڕیاری بایكۆتكردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان

هاوڵاتی سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس ڕۆژی هەینی ڕایگەیاند بانگهێشتی بەڕێوەبەرایەتی تاڵیبانی نەکردووە بۆ کۆبوونەوەیەک کە هەفتەی داهاتوو لەگەڵ نوێنەرانی تایبەتی وڵاتان لە دۆحه ئەنجام دەدرێت. هەفتەی ڕابردوونوێنەرانی وڵاتان لە نەتەوە یەکگرتووەکان جەختیان لەوە کردەوە کە کۆبوونەوەکەی دۆحە  تیشک ناخاتە سەر ئەگەری دانپێدانانی بەڕێوەبەرایەتی تاڵیبان لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە، ئەمەش دوای ئەوەی لێدوانەکانی جێگری سەرۆکی نەتەوە یەکگرتووەکان نیگەرانی و سەرلێشێواوی دروستکرد. وتەبێژی نەتەوە یەکگرتووەکان ستیفان دوجاریک ڕایگەیاند کۆبوونەوەکەی قەتەر لە ڕۆژانی دووشەممە و سێشەممە بە مەبەستی جەختکردنەوەیە لەسەر دووبارە چالاککردنەوەی بەشداریکردنی نێودەوڵەتی لە دەوری ئامانجە هاوبەشەکان و دۆزینەوەی ڕێگایەک بۆ بەردەوام بوون و بەرەوپێشچوون لە... ..ئەفغانستان" . جێگری گۆتێرێس ئەمینا محەمەد هەفتەی ڕابردوو پێشنیاری ئەوەی کرد کە کۆبوونەوەکەی دۆحه " لەوانەیە یارمەتییان بدات بۆ نانی هەنگاوی بچوک و بەرەوپێشچون بۆدۆزینەوەی ڕێگایەک بۆناساندنی تاڵیبان...." تاڵیبان لە مانگی هەشتی ساڵی 2021 دەسەڵاتیان لە ئەفغانستان گرتە دەست دوای ئەوەی ئەمریکا دوای 20 ساڵ سەربازەکانی لەو وڵاتە کشانەوە. لە کانونی یەکەمی ئەمساڵدا، کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان کە لە 193 ئەندام پێکهاتووە ، بڕیاریاندا بۆ جاری دووەم بڕیاری پەسەندکردنی داننان بە بەڕێوبەرایەتی حکومەتی تاڵیبان دواخست  کە لە کاتی پەسەندکردنی بڕیارەکە تاڵیبان دەتوانێت نوێنەرێکی وڵاتەکەی بۆ  باڵیۆزی نەتەوە یەکگرتووەکان لە نیویۆرک بنێرێت. هاوکات ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕۆژی پێنجشەممە بە کۆی دەنگ سەرکۆنەی قەدەغەکردنی کارکردنی ژنانی ئەفغانی کرد کە لە نەتەوە یەکگرتووەکان لە ئەفغانستان کاردەکەن و داوای لە ڕێبەرانی تاڵیبان کرد بە خێرایی سەرکوتکردنی مافەکانی ژنان و کچان پێچەوانە بکەنەوە. لەو بارەیەوە تاڵیبان ده ڵێت ڕێز له مافه کانی ژنان ده گیرێت به گوێره ی لێکدانه وه ی توندی یاسای ئیسلامی وبەرپرسانی تاڵیبان دەڵێن بڕیارەکان لەسەر ژنانی کارمەندانی فریاگوزاری "کێشەیەکی ناوخۆییە."  

هاوڵاتی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەرمینیا ڕۆژی شەممە ڕایگەیاند ئەرمینیا و ئازەربایجان ڕۆژی یەکشەممە خولێکی نوێی وتووێژ لە واشنتۆن ئەنجام دەدەن بۆ هەوڵدان بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانیان. جارێکی دیکە گرژییەکانی نێوان هەردوو وڵات زیادیان کردووە سەبارەت بە ناوچەی ناگۆرنۆ کاراباخ کە ئەو شوێنەیە کە هێزەکانی ئاشتی پارێزی ڕوسیا لە ساڵی 2020دا بڵاوکرایەوە بۆ کۆتایی هێنان بە جەنگ، ئەمەش دووەمین شەڕە کە ئەرمینیا و ئازەربایجان لە دوای ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی 1991ەوە لەسەر ئەو ناوچەیە شەڕیان کردووە. ئەو ناوچە شاخاوییە لە سەر ئاستی نێودەوڵەتیدا وەک بەشێک لە ئازەربایجان دانیپێدانراوە، بەڵام بەشێکی زۆری دانیشتوانەکەی ئەرمەنییە . لە بارەی ئەو کۆبونەوەیە وتەبێژی ئەرمینیا ئانی بادالیان لە لاپەڕەی فەرمی خۆی لە فەیسبووک وتی" لە 30 ی مانگی چوارەوە وەزیری دەرەوەی ئەرمینیا ئارارات میرزۆیان لە واشنتن دی سی دەبێت بە سەردانێکی کارو لەوێ خولی داهاتووی گفتوگۆکان لەسەر ڕێککەوتنی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان بەڕێوەدەچێت،" جێگەیباسە ئازەربایجان ڕۆژی یەکشەممەی ڕابردوو خاڵێکی پشکنینی نوێی لەسەر ڕێگای کاراباخی ڕێڕەوی لاچین دامەزراند، ئەمەش لەلایەن  ئەرمینیاوە بە پێشێلکردنی ئاگربەستی ساڵی 2020 ناودێرکرا. سەرەڕای چەندین ساڵ لە هەوڵی نێوەندگیری نێوانیان، ئەرمینیا و ئازەربایجان هێشتا نەگەیشتوونەتە ڕێککەوتنێکی ئاشتی کە کێشە هەڵپەسێردراوەکان چارەسەر بکات وەک دیاریکردنی سنوورەکان و گەڕاندنەوەی زیندانییەکان.

بەهای تمەن لە بەرامبەر دۆلاردا دابەزینی بەرچاو بەخۆیەوە بینی و پێشبینی دەکرێت لەگەڵ قوڵبونەوەی زیاتری ناکۆکییەکانی نێوان واشنتۆن و تاران، بەهای دۆلار بەرامبەر تمەن بەردەوام بێت لە بەرزبونەوە. ئەمڕۆ شەممە لەگەڵ کردنەوەی بازاڕەکانی دراو لە ئێران بەهای یەک دۆلار لەو وڵاتە گەیشتە زیاتر لە 54 هەزار و 500 تمەن و حکومەتی وڵاتەکەش بەهای یەک دۆلاری بە نزیکەی 42 هەزار تمەن راگەیاندوە. سایتی (ئێقتیساد نیوز) لە ئێران بڵاوی کردوەتەوە؛ بەرزبونەوەی بەهای دۆلار لە کاتێکدایە 20 رۆژە ئەو جۆرە بەرزبونەوەیە روی نەداوە و پێدەچێت بە بڵاوبونەوەی هەواڵی ناکۆکیی و گرژییەکانی نێوان ئێران و ئەمریکا، بەهای تمەن لە بەرامبەر دۆلار زیاتر دابەزێت. لە چەند رۆژی رابردودا سوپای ئێران دەستبەسەرداگرتنی کەشتییەکی لە دەریای عوممان راگەیاند کە هەڵگری نەوتی ئەمریکا بوە و دواتر ئاژانسی رۆیتەرز لە زاری چەند سەرچاوەیەکەوە ئاشکرای کرد ئەمریکا پێنج رۆژ پێش ئەوەی سوپای ئێران دەست بەسەر ئەو کەشتییە نەوتهەڵگرەدا بگرێت، ئەمریکا دەستی بەسەر کەشتییەکی نەوتهەڵگری ئێراندا گرتوە کە لە وڵاتی کوەیتەوە رێکەوتوە. لە لایەکی دیکەوە ئەمریکا رەتی کردوەتەوە بڕیاری دابێت لە ئازادکردنی پارە بلۆککراوەکانی ئێران لە کۆریای باشور و لێدوانی حسێن ئەمیرعەبدوڵڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران سەبارەت بە رێککەوتنی نێوان واشنتۆن و تاران بۆ ئازادکردنی ژمارەیەک هاوڵاتیی (ئەمریکی-ئێران) لە لایەن کۆشکی سپییەوە رەت کراوەتەوە. بڵاوبونەوەی هەواڵی ناکۆکی و گرژیی نێوان واشنتۆن و تاران زیاترین کاریگەریی لە دابەزینی بەهای دراوی تمەن هەیە و بڕیارە دوای دەستبەسەرداگرتنی کەشتییە نەوتهەڵگرەکە لە لایەن سوپاوە، سزاکانی ئەمریکا دژی ئێران توندتر بکرێنەوە.

هاوڵاتی پاسەوانانی کەناراوەکان ئەمڕۆ هەینی تەرمی 41 کۆچبەریان لە کەناراوەکانی تونس دۆزیوەتەوە لە کاتێکدا ژمارەی ئەو کەسانەی لە ئەفریقاوە کۆچدەکەن بۆ گەیشتن بە ئەوروپا ڕوولە زیادبوونە، کاربەدەستێکی باڵا دەڵێت لە ماوەی 10 ڕۆژی ڕابردوودا زیاتر لە 200 کەس خنکاون. کاربەدەستێکی باڵای تونس بە ئاژانسی هەواڵی بی بی سی ڕاگەیاندووە،مردووخانەکانی تونس بۆشاییان نەماوە و لایەنە پەیوەندیدارەکان هەوڵدەدەن ڕێگری لە زیادبوونی هەوڵی پەڕینەوە بکەن. بەشێک لە کەناراوەکانی تونس تەنها نزیکەی ۱۵۰ کیلۆمەتر لە لامپدوسا دوورە کە دوورگەیەکی ئیتاڵیە و زۆرجار کۆچبەران وەک خاڵی سەرەکی  پەڕینەوە بۆ وشکانی بەکاریدێنن. فەوزی مەسعودی، بەرپرسی دادوەری لە شاری بەندەری سفاکس دەڵێت،"ڕۆژی سێشەممە، زیاتر لە 200 مەیت لە ئاوەکان دەرهێنراون، کە ژمارەیان زۆر زیاترە لە توانای نەخۆشخانەکە ، ئەمەش کێشەی تەندروستی دروست کردووە". باسیلەوەشکردووە، "کێشەیەکی زۆرمان هەیە لەگەڵ ژمارەیەکی زۆری لاشەکان کە دەگەنە کەنارەکان چونکە " ئێمە نازانین ئەوان کێن و لە چ کەشتییەکی تێکشکاوەوە هاتوون و ژمارەیان بەردەوام لە زیادبووندایە." هاوکات ئاژانسی کۆچبەری نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند کاتێک ئەو کەسانەی لە کەناراوەکانی لیبیاوە بەڕێکەوتبوون، لە ماوەی هەفتە و نیوی ڕابردوودا نزیکەی 300 کەسیان گیانیان لەدەستداوە و تا ئێستا لەمساڵدا 824 کەس گیانیان لەدەستداوە.  

هاوڵاتی وەزارەتی بەرگریی ئەمەریکا (پێنتاگۆن)، راپۆرتی تایبەت بە "دەستدرێژی سێکسی"ی لە ساڵی 2022دا بڵاوکردەوە. بە گوێرەی راپۆرتەکە، لە ماوەی ساڵی 2022دا، هەشت هەزار و 942 حاڵەتی "دەستدرێژی سێکسی" لەناو سوپای ئەمەریکادا تۆمار کراون. بەمپێیەش لەناو سوپادا لەلایەن سەرباز، کارمەندی مەدەنی و ئەندامانی سوپای بیانییەوە هەشت هەزار و 942 حاڵەتی دەستدرێژی بۆسەرسەربازانی ئەمریکی ئەنجامدراون. لەکۆی ئەو حاڵەتانەش پێنج هەزار و ٩٤١یان بە فەرماندەیی و هێزەکانی بەرگریی راگەیەندراون، سێ هەزار و یەک حاڵەتیشیان تا ئێستا بەنهێنی ماونەتەوە بەڵام وەک حاڵەتەکانی وەرگرتنی چارەسەری پزیشکی و دەروونی تۆمار کراون. حەوت هەزار و ٩٥٨ حاڵەتیان لەلایەن سەرباز، ٤٤یان لەلایەن کارمەندانی مەدەنی وەزارەت، ٦٩٨یان لەلایەن کارمەندانی مەدەنی دیکە، ١٤یان لەلایەن کارمەندانی گرێبەست، ٤١یان لەلایەن سەربازانی بیانییەوە ئەنجامدراون و ١٨٧ حاڵەتیشیان ئەنجامدەرەکانیان نادیارە. لە کۆی ئەو هەشت هەزار و ٩٤٢ حاڵەتەی کە تۆمار کراون، دادگا لە بارەی سێ هەزار و ٩٢٨ حاڵەتییانەوە گەیشتووەتە ئەنجام، لەو ژمارەیەش سێ هەزار و ١٨٨ حاڵەتیان لەلایەن فەرماندەیی پەیوەندیدارەوە لێکۆڵینەوەیان لێکراوە

هاوڵاتی پەرلەمانی بەریتانیا بە زۆرینەی دەنگ پڕۆژەیاسایەکی تایبەت بە کۆچبەرانی پەسند کرد. بەگوێرەی پڕۆژەیاساکە، هەر کۆچبەرێک لە رێگەی نۆکەندی ئینگلیزەوە خۆی بگەیێنێتە بەریتانیا، بێبەش دەبێت لە وەرگرتنی مافی پەنابەرێتی.  رۆژی چوارشەممە 26ی نیسانی 2023 پەرلەمانی بەریتانیا بە 289 دەنگی بەڵێ و 230 دەنگی نەخێر، پڕۆژەیاسایەکی تایبەت بە کۆچبەرانی پەسند کرد. ئاژانسی پەنابەرانی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان ئاماژەی بەوەکردووە، دەرکردنی ئەو پڕۆژەیاسایە پێشێلکردنێکی ئاشکرای یاسا نێودەوڵەتییەکانە.  پلانی ناردنی کۆچبەران بۆ رواندا و پڕۆژەیاسای کۆچی نایاسایی بەشێکن لە سیاسەتی سەرۆکوەزیرانی بەریتانیا، بۆ وەستاندنی ئەو کۆچبەرانەی لە رێگەی نۆکەندی ئینگلیزەوە خۆیان دەگەیێننە بەریتانیا.  ئامارەکانی حکومەتی بەریتانیا ئاشکرایان کردووە، تەنیا ئەمساڵ نزیکەی 3000 کۆچبەر لە نۆکەندی ئینگلیزەوە بە نایاسایی چوونەتە بەریتانیا، پێشبینیش دەکرێت تاوەکو کۆتایی ساڵ ژمارەی کۆچبەرانی نایاسایی بۆ بەریتانیا بگاتە 80 هەزار کەس. لەلایەکی دیکەشەوە، دەربارەی یاسای ناردنی کۆچبەران بۆ رواندا لە حوزەیرانی ساڵی رابردوودا، لە دوا ساتەکاندا دادگەی ئەوروپا بۆ مافەکانی مرۆڤ جێبەجێکردنی بڕیارەکەی هەڵپەسارد.    

واشنتۆن بە مەرج پارە بلۆککراوەکانی ئێران لە کۆریای باشور ئازاد دەکات و تاران رایدەگەیەنێت ئەو پارانە دەگوازرێنەوە. دەنگی ئەمریکا (VOA)  بڵاوی کردەوە واشنتۆن بڕیاری داوە ئێران بۆ دابینکردنی ئەو پێداویستییانەی پەیوەندیی بە بوارە مرۆییەکانەوە هەیە سود لە حەوت ملیارد دۆلارەکەی لە کۆریای باشور وەرگرێت. مەرجەکانی ئەمریکا بریتین لەوەی کە ئەو پارانە نابێت راستەوخۆ رەوانەی ئەژمارەکانی کۆماری ئیسلامی بکرێن و دەبێت بۆ مەبەستی کڕینی خۆراک و دەرمان و پێداویستییە سەرەکی و مرۆییەکانی دانیشتوانیی ئێران بەکاربهێنرێن. لە لایەکی دیکەوە پێگەی (نورنیوز) سەر بە ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی کۆماری ئیسلامی ئێران بڵاوی کردوەتەوە؛ پارە بلۆککراوەکانی ئێران لە ژمارەیەک بانکی کۆریای باشور ئازاد دەکرێن و دەگوازرێنەوە بۆ چەند ئەژمارێکی دیکەی بانکی لە دەرەوەی کۆریای باشور. بڵاوبونەوەی ئەو هەواڵە لە کاتێکدا دوو مانگ پێش ئێستا سایتی (ئەلعەربیە)ی سعودیە لە زاری سەرچاوەکانیەوە بڵاوی کردەوە کە ئەمریکا دەیەوێت لە بەرامبەر ئازادکردنی (سیامەک نەمازی، عیماد شەرقی، موراد تەهباز) بڕی 10 ملیارد دۆلار لە پارە بلۆککراوەکانی ئێران لە وڵاتانی عێراق،ژاپۆن و کۆریای باشور بە مەرج ئازاد بکات. پیشتر جۆن کێربی، وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی ئەمریکا رایگەیاندبو لێدوانی بەرپرسانی ئێران لەسەر رێککەوتن لەگەڵ واشنتۆن بۆ ئازادکردنی سێ هاوڵاتیی ئەمریکی-ئێرانی راست نییە . وتەکانی کێربی دوای لێدوانی حسێن ئەمیرعەبدوڵڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران هات کە رایگەیاندبو؛ پێشکەوتنی باش بۆ ئازادکردنی زیندانییەکانی ئەمریکا لە ئێران هەیە و تاران و واشنتۆن گەیشتونەتە رێککەوتنێکی ناڕاستەوخۆ. بەهۆی سزاکانی ئەمریکا زیاتر لە 100 ملیار دۆلار لە داراییەکانی ئێران لە جیهاندا بلۆک کراوە کە زیاتر لە 30 ملیارد دۆلاری لە عێراق و کۆریای باشور و چین بلۆک کراوە.

دەستەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی کۆنگرێسی ئەمریکا گەڵالەکردنی یاسای ژینا ئەمینی پەسند دەکات و دەبێت سەرۆکی ئەمریکا پابەندی ئەو یاسایە بێت بۆ سزادانی زیاتری ئێران. ئەمڕۆ چوارشەممە دەستەی دەستەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریکا (کۆنگرێس) بە کۆی دەنگی نوێنەرانی دیموکراتەکان و کۆمارییەکان گەڵالەی یاسایەکی بە ناوی مەهسا(ژینا ئەمینی) پەسند کرد و دواتر لە ئەنجومەنی نوێنەران دەخرێتەوە دەنگدانی گشتییەوە. دارێڵ ئیسا، نوێنەری کۆمارییەکان لە کۆنگرێس کە سەرپەرشتیی دانیشتنەکەی ئەمڕۆی ئەو دەستەیەی کرد رایگەیاند؛ ئەمریکا دەبێت سود لە هەمو تواناکانی خۆی وەرگرێت بۆ ئەوەی کۆماری ئیسلامی ئێران ناچار بکات دەستبەرداری ئازاردانی ستەمکارانەی هاوڵاتییانی ببێت. بە پێی یاساکە دەبێت سەرۆک کۆماری ئەمریکا دوای 90 رۆژ لە پەسندکردنی یاسای ژینا، ساڵانە دەستنیشانی بکات چ بەرپرس و دامەزراوەیەکی کۆماری ئیسلامی ئێران سزا بدرێن و ئەوانەشی کە سزادانیان لە لایەن سەرۆکی ئەمریکا رەت دەکرێتەوە دەبێت رونکردنەوەی لەسەر بدرێت. لە کاتی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکانی دوای مەرگی ژینا، بەرپرسانی ئەمریکا پڕۆسەی زیندوکردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1-یان راگرت و رایانگەیاند؛ سەرنجی واشنتۆن لەسەر پشتیوانیی لە ناڕەزایەتییەکان دەبێت و سزاکان دژی تاران توندتر دەبێتەوە.   

ئۆکرانیا رایگەیاند؛ بەهۆی بەشداریی ئێران لە هێرشەکانی روسیا دژی وڵاتەکەی سزای ئابوریی درێژخایەن بەسەر تاراندا دەسەپێنێت. وەزارەتی داریی و ئابوریی ئۆکرانیا رایگەیاند؛ پلانێکی 50 ساڵەی ئابورییان دژی ئێران ئامادە کردوە و ئەو پلانە بە پەسندکردنی ئەنجومەنی ئاسایش و بەرگریی نیشتیمانی دەخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە. وەزارەتەکە ئاماژەی بەوە کردوە؛ جگە لەو سزایانی هاوپەیمانانی ئۆکرانیا دژی تاران دەیسەپێنن، وڵاتەکەی ژمارەیەک سزای درێژماوەی دیکەی دژی ئابوریی ئێران ئامادە کردوە کە بە زوتین کات دەخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە. وەزارەتی داریی و ئابوریی ئۆکرانیا رونی کردوەتەوە کە ئەو سزا ئابورییانە دژی ئێران بۆ ماوەی 50 ساڵ بەردەوام دەبێت. تاران تۆمەتبارە بە هاوکاریی مۆسکۆ لە جەنگی دژی ئۆکرانیا و زۆرترین فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لە لایەن ئێرانەوە بە ئامانجی هاوکاریی سوپای روسیا رادەستی ئەو وڵاتە کراوە. پێشتر سەرچاوەیەک لە وەزارەتی بەرگریی ئیسرائیل رایگەیاندبو زیاتر لە هەزار و 700 فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی ئێران رادەستی روسیا کراوە و بڕیاربوە موشەکی ئێرانی رادەستی روسیا بکرێت بەڵام بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی بڕیاری رادەستکردنی موشەک بە مۆسکۆ-یان راگرتوە.

هاوڵاتی وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، ئەنتۆنی بلینکن رایگەیاند، لایەنەکانی سوودان ئاگربەستێکی ٧٢ کاتژمێرییان راگەیاندووە. ئەنتۆنی بلینکن لە راگەیەندراوێکدا لەبارەی پێکدادانەکانی سوودانەوە نووسیوویەتی: "دوای دانوستانێکی چڕوپڕ بۆ ماوەی ٢٤ کاتژمێر، سوپای سوودان و هێزەکانی پشتیوانی خێرا گەیشتنە رێککەوتن بۆ ئەوەی بۆ ماوەی ٧٢ کاتژمێر ئاگربەست لەسەرتاسەری وڵات رابگەیەنن". لە راگەیەندراوەکەدا کە دوێنێ بڵاو کراوەتەوە، ئاماژەی بەوەیش دراوە، ئاگربەستەکە لە نیوەشەوی ٢٤ لەسەر ٢٥ی نیسانەوە دەستی پێ دەکات. لە راگەیەندراوەکەدا پشتیوانی تەواوی ئەمریکا خراوەتە روو بۆ کارکردنی تەواوەتی بە ئاگربەستەکە بە درێژایی ماوەی ئەو ٧٢ کاتژمێرە و تیایدا هاتووە: "بۆ کۆتایی هێنان بە پێکدادانەکان، ئەمریکا لەگەڵ هاوبەشە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکانی و بە هەماهەنگی لەگەڵ هاوبەشە مەدەنییە سوودانییەکان پێکەوە کار دەکات و رۆڵی یارمەتیدەر دەگێڕێت بۆ چاودێریکردنی پرۆسەی ئاگربەستەکە". لای خۆیشیەوە هێزەکانی پشتیوانی خێرا لە هەژماری فەرمیی خۆی لە تویتەر ئاماژەی بەوە داوە کە بە نێوەندگیری ئەمریکا و بەمەبەستی دروستکردنی رێڕەوی مرۆیی بۆ گواستنەوەی هاووڵاتییانی مەدەنی لە ناوچەکانی پێکدادانەکان و نێردە دیپلۆماتییەکان بە ئاگربەستەکە رازی بووە. هاوکات، ئەنتۆنیۆ گۆتێرێز، سکرتێری گشتیی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان، لە کۆبوونەوەیەکی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکاندا رایگەیاند، سوودان لە لێواری لەنێوچووندایە و "تووندوتیژییەکانی سوودان مەترسی کەوتنەوەی کارەساتێکی گەورەی لێدەکرێت، کە لەوانەیە هەموو ناوچەکە بگرێتەوە". گۆتێرێز گوتیشی، "پێویستە ئەوەی لەتواناماندایە بیکەین بۆ ئەوەی سوودان لەو دۆخە رزگار بکەین". چاوەڕواندەکرێت، ئەمڕۆ سێشەممە، ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان، بەتایبەت لەسەر دۆخی سوودان کۆببێتەوە. بەگوێرەی نەتەوەیەکگرتووەکان، تائێستا زیاتر لە 427 کەس کوژراون و 3700 کەسی دیکەش بریندار بوون و تائێستا وڵاتان زیاتر لە 4 هەزار هاووڵاتی خۆیان لە سوودان بردووەتە دەرەوە.

هاوڵاتی راوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی ئەمەریکا رەتیدەکاتەوە پلانیان بۆ رەوانەکردنی هێز بۆ سوودان هەبێت و دەڵێت، داخستنی باڵیۆزخانەکەیان لە خەرتوومی پایتەخت 'کاتییە'. ئەمڕۆ دووشەممە لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا،جەیک سۆلیڤان، راوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی ئەمەریکا ڕایگەیاند ،ئەمریکا لە پلانیدا نییە سوپا بنێرێت بۆ سۆدان و داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمەریکا لە خەرتوومی پایتەختی سوودان 'کاتییە' و وەکو خۆی دەڵێت، هەر کاتێک دۆخی ئەمنی ئەو وڵاتە ئاسایی بووەوە، دەرگای باڵیۆزخانەیەکان دەکەنەوە و درێژە بە کارەکانیان دەدەن. وتیشی، "لەوانەیە گرژی و ئاڵۆزییەکانی سوودان لەماوەی چەند رۆژی داهاتوودا زیاتر پەرەبسێنن" ئەو ڕاوێژکارە ،سەلامەتی هاووڵاتییانی مەدەنی  و بیانی لە سوودان دەخاتە ئەستووی 'هێزە شەڕکەرەکانی' ئەو وڵاتە و بە پێویستی دەزانێت هەردوو لایەن کۆتایی بەو جەنگە بهێنن. هەروەها ڕاوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی ئەمەریکا لەبارەی 'هێنانەدەرەوەی هاووڵاتییە ئەمەریکییەکان' لە سوودان رایگەیاند، ئامرازی چاودێریکردنیان لەو وڵاتە بڵاوەپێکردووە بەمەبەستی پالپشتیکردنی هاووڵاتییە ئەمەریکییەکان لە گەڕاندنەوەیان لە ڕێگەی وشکانییەوە بۆ زێدی خۆیان .  باسی لەوەشکرد، "پێمانوایە رێگەکە بە کراوەیی لە بەردەم ئەمەریکییەکان دەمێنێتەوە بۆ ئەوەی بوورتسوودان بەجێبهێڵن". هاوکات، ئەمڕۆ دووشەممە، شەڕە نێوخۆییەکەی سوودان پێی نایە رۆژی دەیەمەوە وسەرەتای سەرهەڵدانی ئەو جەنگە بۆ رۆژی شەممە 15ـی نیسانی 2023، دەگەڕێتەوە و بەگوێرەی داتاکانی رێکخراوی تەندروستیی جیهانی، تا ئێستا جەنگی نێوخۆیی سوودان، 413 کەس کوژراون و سێ هەزار و 55 کەسی دیکەش بریندارن. بەگوێرەی هەمان سەرچاوە، تا ئێستا نۆ منداڵ بەهۆی جەنگە نێوخۆییەکەی سوودانەوە گیانیان لەدەستداوە.  

هاوڵاتی سبەینێ بەرپرسە باڵاکانی سەربازی و هەواڵگری تورکیا، سوریا، ئێران و روسیا لە مۆسکۆ کۆدەبنەوە و پرسی سەرەکی کۆبونەوەکە پرۆسەی لێکنزیککردنەوەی ئەنقەرە و دیمەشق دەبێت و تورکیاش چاوی لەوەیە لەدژی کورد ئەو وڵاتانە یەک بخات. خولوسی ئاکاری وەزیری بەرگری تورکیا رایگەیاند، سبەینێ وەزیرانی بەرگری تورکیا، روسیا، سوریا و ئێران و سەرۆکی دەزگا هەواڵگرییەکانی هەر چوار وڵات لە مۆسکۆی پایتەختی روسیا کۆدەبنەوە. ئاکار لە کۆنفڕانسێکی رۆژنامەنووسیدا وتی، " لە کۆبونەوەکاندا ئێرانیش بە شێوەیەکی چالاک بەشداری دەکات و باسی پرسی 'تیرۆر' و گەڕاندنەوەی ئاوارە سوریەکان لە تورکیاوە و بۆ سەر زێدی خۆیان دەکرێت." ساڵی رابردوو بە نێوەندگیری روسیا، تورکیا هەوڵیدا دوای ١١ ساڵ لە ناکۆکی و دوژمنایەتیکردن لەگەڵ رژێمی سوریا ئاشت ببێتەوە، بەڵام مەرجی یەکەمی دیمەشق ئەوەیە کە پێویستە تورکیا هێزەکانی لە سوریا بکێشێتەوە و دەست لە پشتگیریکردنی گروپە چەکدارەکانی سوریا هەڵبگرێت کە ١١ ساڵە لەدژی رژێم شەڕ دەکەن. ئەم چاوپێکەوتنانە لە کاتێکدایە کە هەڵبژاردنەکانی ١٤ی ئایاری تورکیا نزیک دەبنەوە و بەگوێرەی سەرچاوەکانی هەواڵ، بەشار ئەسەد چاوەڕێی هەڵبژاردنەکان دەکات کە ئەگەری شکستی ئەردۆغان لە ئارادایە و نایەوێت لەگەڵیدا دانوستان بکات.

هاوڵاتی بەهۆی پێکدادانی کتوپڕی سودان لە نێوان سوپا و هێزەکانی پشتیوانی خێرا (RSF) هەزاران هاوڵاتی بیانی لەنێویاندا دیپلۆماتکاران و کارمەندانی فریاگوزاری لەو ناوچەیە گیریان خواردووە و وڵاتان کاردەکەن بۆ گواستنەوەی هاوڵاتییەکانیان . ئاژانسی هەواڵی ڕۆیتەرز بڵاویکردۆتەوە پێدەچێت گواستنەوەی زۆربەی ئەو هاوڵاتییە بیانیانە لە ڕێگەی بەندەری سودانەوە بێت لەسەر دەریای سوور، کە ڕاستەوخۆ دەکەوێتە نزیکەی 650 کیلۆمەتر (400 میل) لە باکوری خۆرهەڵاتی خەرتوم. ئەمە دۆخی هەندێک لە چۆڵکردنەکانە: ئەمریکا: هێزە تایبەتەکانی ئەمەریکا ڕۆژی شەممە هەموو کارمەندانی حکومەتی ئەمەریکا و یاوەرو خێزانەکانیان لەگەڵ چەند دیپلۆماتێکی وڵاتانی دیکەیان لە باڵوێزخانەکەیان بە بەکارهێنانی هەلیکۆپتەرێک و لە کاتی گواستنەوەکەدا هیچ جۆرە هێرشێک نەکرایە سەریان. هەروەها باڵیۆزخانەکە ئۆپەراسیۆنەکانی بە گشتی ڕاگرتووە  بەهۆی مەترسییە ئەمنییەکانەوە، بەڵام کارمەندە ناوخۆییەکانی باڵوێزخانەکە ماونەتەوە. هاوکات واشنتۆن پلانی نییە هەماهەنگی بکات بۆ چۆڵکردنی هاوڵاتیانی دیکەی ئەمەریکا لە سودان، بەڵام بەدوای بژاردەکاندا دەگەڕێت بۆ ئەوەی یارمەتییان بدات کە وڵاتەکە جێبهێڵن. بەریتانیا سەرۆک وەزیری بەریتانیا ڕیشی سوناک ڕۆژی یەکشەممە ڕایگەیاند هێزە چەکدارەکانی بەریتانیا لە ئۆپراسیۆنێکی تایبەتدا هەموو کارمەندانی دیپلۆماسی و خێزانەکانیان لە سودان گواستۆتەوە. وتیشی حکومەت بەدوای هەموو ڕێگایەکدا دەگەڕێت بۆ کۆتایی هێنان بە خوێنڕشتن و دڵنیابوون لە سەلامەتی هاوڵاتیانی بەریتانیا کە هێشتا لە وڵاتەکەدان. فەڕەنسا وەزارەتی دەرەوەی فەڕەنسا ڕۆژی یەکشەممە ڕایگەیاند دەستی کردووە بە گواستنەوەی دیپلۆماتکاران و هاوڵاتیانی خۆی لە سودان. بەڵام سوپای سودان  و RSF هەریەکەیان ئەوی دیکەیان تۆمەتبار کرد بە هێرشکردنە سەر کاروانێکی فەڕەنسی. سوپا دەڵێت RSF تەقەی لە کاروانەکە کردووە و هاوڵاتییەکی فەڕەنسی بریندار کردووە. هاوکات ڕێکخراوی RSF ڕایگەیاند لە کاتی گواستنەوەی هاوڵاتییەکاندا   لەلایەن فڕۆکەی سوپای سودانەوە  هێرشی کراوەتەسەر و بووەتە هۆی برینداربوونی هاوڵاتییەکی فەڕەنسی و کاروانەکە گەڕاونەتەوە بۆ ناو باڵوێزخانەکە. وەزارەتی دەرەوەی فەڕەنسا هیچ لێدوانێکی لەسەر هێرشەکە یان برینداربوون نەداوە. ڕوسیا: باڵیۆزی مۆسکۆ لە خەرتوم بە میدیاکانی  ڕوسیای ڕاگەیاندوە لە کۆی نزیکەی 300 ڕووسی لە سودان 140کەسیان دەیانەوێت ئەو وڵاتە جێبهێڵن ،  وتیشی پلانی گواستنەوەی ئەو هاوڵاتییانە دانراوە بەڵام  هێشتا مەحاڵە جێبەجێ بکرێت چونکە ناچاردەبن بەسەر هێڵەکانی پێشەوەی شەڕدا تێبپەڕن. باسیلەوەشکرد، نزیکەی 15 کەس کە لەنێویاندا ژنێک و منداڵێک هەیە  لە کڵێسایەکی ئۆرتۆدۆکسی ڕوسیا گیریان خواردووە کە نزیکە لە ناوەندی شەڕی قورس لە خەرتوم. میسر: میسر داوای لە هاوڵاتیانی کرد لە دەرەوەی خەرتومن سەردانی کونسوڵخانەکانی بەندەری سودان و وادی هەڵفا لە باکوری وڵاتەکە بکەن بۆ ئامادەکاری بۆ گواستنەوەیان و داوای لە هاوڵاتیانی کرد کەلە ناوەندی  خەرتوم دەمێننەوە  خۆیان لە ماڵەکانیاندا بشارنەوە هەتا بارودۆخەکە باشتر دەبێت. ڕاشیگەیاندووە پێویستە پرۆسەیەکی " وردی و سەلامەت و ڕێکخراو" هەبێت بۆ ئەوەی 10 هەزار هاوڵاتی میسر لە سودانەوە بگەنە ماڵەکانیان. ئەو وڵاتە دەشڵێت  یەکێک لە دیپلۆماتکارەکانی بەهۆی تەقەکردنەوە بریندار بووە، بەبێ ئەوەی وردەکاری زیاتر بدات. سعودیە و کوەیت:  سعودیە ڕۆژی شەممە 91 سعودی و نزیکەی 66 هاوڵاتی وڵاتی دیکەی  بە کەشتی دەریایی لە بەندەری سودانەوە گواستەوە بۆ  جەدە لە دەریای سوور. هاوکات کوەیتیش  دەڵێت هەموو ئەو هاوڵاتییانەی کە ویستویانە  بگەڕێنەوە ماڵەوە گەیشتوونەتە جەددە. ئیتاڵیا: وەزیری دەرەوەی ئیتاڵیا ڕایگەیاند نزیکەی 140 هاوڵاتی ئیتاڵی لە سودانەوە گواستراونەتەوە، لەگەڵ نزیکەی 60 کەس بۆ وڵاتانی دیکە وەک  سویسرا و ڤاتیکان و وڵاتانی دیکەی ئەوروپا. وڵاتانی دیکە: ئەردەن دەڵێت چوار فڕۆکەی سەربازی ناردووە بۆ گواستنەوەی نزیکەی 260 هاوڵاتی. کۆریای باشوور ڕۆژی هەینی ڕایگەیاند فڕۆکەیەکی سەربازی دەنێرێت بۆ گواستنەوەی 25 هاوڵاتی خۆی لە سودان. کەنەدا ڕایگەیاند ئۆپەراسیۆنەکانی لە سودان ڕاگرتووە و دیپلۆماتکارانی کەنەدا بە شێوەیەکی کاتی لە شوێنێکی پارێزراو لە دەرەوەی سودان کار دەکەن بەبێ ئەوەی هیچ لێدوانێک لەسەر هەوڵەکانی چۆڵکردن بدات. سویدیش مۆڵەتی داوە  بۆ ناردنی هێز بۆ یارمەتیدان و چۆڵکردنی کارمەندانی باڵیۆزخانەکە و خێزانەکانیان. هەروەها هۆڵەندا ڕایگەیاند کە بەشداری لە هەوڵەکان دەکات بۆ چۆڵکردنی هاوڵاتیانی لەو وڵاتە  هاوکات سەرچاوەیەک لە وڵاتی ئەفریقا ڕایگەیاندووە لە جیبوتی، کە چەندین هەوڵی چۆڵکردنی تێدایە، فڕۆکەکان لە ئیتاڵیا و بەریتانیا و کەنەداوە چاوەڕێی گڵۆپی سەوز دەکەن بۆ ئەوەی بفڕن بۆ خەرتوم.    

هاوڵاتی وەزیرانی کشتوکاڵی گروپی حەوت لە بەیاننامەیەکدا ڕۆژی یەکشەممە ڕایانگەیاند هێزە ئابوورییەکانی گروپی حەوت (G7)  داوای "درێژکردنەوەی جێبەجێکردنی تەواو و فراوانکردنی" ڕێککەوتنی هەناردەکردنی دانەوێڵەی ئۆکرانیا لە دەریای ڕەشەوە دەکەن. ئەو ڕێکەوتنە بۆ هەناردەکانی دانەوێڵە لە دەریای ڕەشەوە  لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکان و تورکیاوە لە مانگی حەوتی ساڵی ڕابردوو لە ئەستەنبوڵ واژۆ کرا و ڕێگە بە ئۆکرانیا دەدات زیاتر لە 27 ملیۆن تۆن دانەوێڵە لە چەند بەندەرێکی دەریای ڕەشەوە هەناردە بکات. ڕوسیا کە لە مانگی شوباتی ساڵی 2022 دا هێرشی بۆ سەر ئۆکرانیا دەستپیکرد، جەختی لەوە کردۆتەوە ب کە ڕێگە نادات ڕێککەوتنەکە لە دوای 18 ی مانگی پێنجی ئەمساڵ بەردەوام بێت، چونکە لیستی داواکارییەکانی بۆ ئاسانکاری هەناردەکردنی دانەوێڵە و پیتێنەری وڵاتەکەی جێبەجێ نەکراون. لەم بارەیەوە وەزیرانی کشتوکاڵی کۆمەڵەی حەوت لە بەیاننامەیەکدا دوای کۆبوونەوەیەکی دوو ڕۆژی لە میازاکی ژاپۆن ڕایانگەیاند " ئێمە بە توندی پشتیوانی لە درێژکردنەوە و جێبەجێکردنی تەواوی ڕێکەوتنی دانەوێڵەی دەریای ڕەش دەکەین."  لە بەیاننامەکەدا هاتووە " ئێمە سەرکۆنەی هەوڵەکانی ڕوسیا دەکەین بۆ بەکارهێنانی خۆراک وەک ئامرازێک بۆدروستکردنی  ناسەقامگیری و دووپاتی پابەندبوونی خۆمان دەکەینەوە بۆ پێشکەشکردنی هاوکاری و پشتیوانیکردنی ئەو کەسانەی کە زۆرترین زیانیان بەرکەوتووە بەهۆی ئەو فشارانەی ڕوسیا بە بەکارهێنانی خۆراک دروستی دەکات ." لە بەیاننامەکەدا باسلەوەشکراوە  کە ئەندامانی کۆمەڵەی حەوت "ئامادەن" بۆ پشتیوانیکردنی چاکبوونەوە و بنیاتنانەوەی ئۆکرانیا، لەوانە بە دابینکردنی شارەزایی لەبنیاتنانەوەی ژێرخانی کشتوکاڵی. هاوکات بڕیارە، وەزیری دەرەوەی ڕوسیا سێرگی لاڤرۆڤ لەم هەفتەیەدا لەگەڵ سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس لە نیویۆرک گفتوگۆ لەسەر ڕێککەوتنی هەناردەکردنی دانەوێڵەی دەریای ڕەشی ئۆکرانیا بکات .  

هاوڵاتی وەک ناڕەزایەتی بەرامبەر بە خراپی بارودۆخی ژیانیان و کەمی کرێی هەفتانەیان، کرێکارانی هێڵی ئاسنین لە سەرانسەری ئەڵمانیا مانگرتنیان بۆ ماوەی چەندین کاتژمێر راگەیاند و بەوەش خزمەتگوزاری گواستنەوەی شەمەندەفەر پەکیکەوت. مانگرتنەکە کە لەلایەن کۆمەڵەی هێڵی ئاسنی ئەڵمانیاوە ڕێکخرابوو، کاتژمێر 3:00ی بەیانی بە کاتی ناوخۆی ئەڵمانیا تاوەکو  کاتژمێر 11:00ی پێشنیوەڕۆی دوێنێ هەینی کۆتاییهات، بەڵام پێشبینیدەکرێت کاریگەری لەسەر خزمەتگوزاری شەمەندەفەر لەسەر ئاستی ئەو وڵاتە هەبێت. سەندیکای هێڵی ئاسنینی ئەڵمانیا بڵاویکردەوە، نزیکەی 22 هەزار و 500 کارمەندی کۆمپانیایەک لە "دۆیچە بان" بەشدارییان لە مانگرتنەکەدا کردووە، ئەمەش کاریگەری نەرێنی لەسەر خزمەتگوزاری کۆمپانیای دەوڵەتی و 49 کۆمپانیای تری هێڵی ئاسنین هەبوە. سەندیکاکە کە بە ناوی 230 هەزار کارمەندەوە دانوستان دەکات، هەوڵدەدات موچە بە ڕێژەی 12% یان لانی کەم 650 یۆرۆ (715 دۆلار) بۆ موچەی مانگانە زیاد بکات، هەروەها کۆمپانیای دۆیچە بان پێشنیاری زیادکردنی 5%ی و پارەدانی یەکجارەکی کردوە کە دەکاتە دوو هەزار و 500 یۆرۆ. مانگرتنی کرێکارانی هێڵی ئاسن هاوکات بو لەگەڵ مانگرتن لە چوار فڕۆکەخانەی ئەڵمانیا، دۆسڵدۆرف، هامبۆرگ، کۆڵن بۆن و شتوتگارت و دوای ئەوە دێت کە نزیکەی 700 گەشتی هەڵکشان بەهۆی مانگرتنی سێ فڕۆکەخانەی یەکەمی ئەڵمانی ڕۆژی پێنجشەممە هەڵوەشایەوە.