عێراق: ڕۆڵێكی سەرەكیمان هەبوو لە ئاگربەستى نێوان لوبنان و ئيسرائيل

هاوڵاتی ئێران زیاتر لەنیو سەدەیە هەوڵی رەوانەكردنی مانگی دەستكرد دەدات بۆ بۆشایی ئاسمان و بەوەش بووە بەنۆیەمین وڵاتی جیهان كە توانیویەتی لەو بوارەدا هەنگاو بنێت. ئەو وڵاتە بەهاوكاریی روسیاو بەڕەوانەكردنی مانگی دەستكردی خەیام بۆ بۆشایی ئاسمان كە تێچووەكەی زیاتر لە 40 ملیۆن دۆلارە جارێكی دیكە بووە مایەی گومانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی و وڵاتێكی زلهێزی وەك ئەمریكا. ناردنی خەیام بۆ بۆشایی ئاسمان كاردانەوەی ئەمریكاو ئیسرائیل و هەندێك وڵاتی لێكەوتەوە ئەو دوو وڵاتە رایانگەیاند: قوڵبوونەوەی پەیوەندی تاران و مۆسكۆ بەتایبەت لەبواری بۆشایی ئاسماندا مەترسیی بۆسەر ئاسایش و سەقامگیریی جیهان دروستدەكات و بەپێی لێدوانی واشنتۆن و تەلئەبیب ، ئەو مانگە دەستكردە بەئامانجی كاری هەواڵگریی و سەربازیی رەوانەی بۆشایی ئاسمان كراوە.     ئێران 66ساڵ ئەزمونی هەیە بۆ رەوانەكردنی مانگی دەستكرد   ئێران لەسەردەمی دەسەڵاتی پاشایەتیدا بۆ یەكەمجار و دوایین جار لەو سەردەمەدا لەساڵی 1966 یەكەم موشەكی رەوانەی بۆشایی ئاسمان كردووە بۆ جێگیركردنی سیستمی جی پی ئێس- بەمەبەستی كارئاسانی لەبواری كەشناسیی وڵات. بۆ دووەمجار لەمێژووی ئێرانداو یەكەمجار لەسەردەمی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێراندا لەساڵی 2004 موشەكێكی بەمەبەستی جێگیركردنی مانگێكی دەستكرد بەناوی سەفیر رەوانەی بۆشایی ئاسمان كرد. ئێران بۆ رەوانەكردنی یەكەم مانگی دەستكردی خۆی سودی لەموشەكی شەهابی سێ وەرگرتوە كە توانای بڕینی زیاتر لە دوو هەزار كیلۆمەتری هەیەو بەیەكێك لەموشەكە مەترسیدارەكان لەدژی ئیسرائیل باس دەكرێت. پێش رەوانەكردنی مانگی دەستكردی سەفیر، ئێران چەند تاقیكردنەوەیەكی دیكەی لەبواری بۆشایی ئاسمان ئەنجامداوە كە بەهەنگاوی گرنگ ئەژمار نەكراون بەڵام ئەو وڵاتە لەبواری بۆشایی ئاسمانیدا سودی لەروسیا و ئیتاڵیا وەرگرتووە. لەساڵی 2010 لەچوراچێوەی مانگی دەستكردی ئێكسپلۆرێر بۆ یەكەمجار ژمارەیەك گیانداری وەك مشك و كیسەڵ رەوانەی بۆشایی ئاسمان كرد كە سەرجەم ئەو گیاندارانە لەناوچوون و ئەو هەنگاوەی ئێران شكستی هێنا. چەند جارێكی دیكە مانگی دەستكردی ئێكسپلۆرێر رەوانەی بۆشایی ئاسمان كرایەوەو تەنانەت دواجار بەهۆی شكستی ئەو بەرنامە زانستییەوە پرۆژەی ئێكسپلۆرێر راگیرا. ساڵی 2011 دەزگای هەواڵگریی چین ئاشكرایكرد جموجۆڵە نائاسیی و خێراكانی ئێران ئاماژەیە كەئەو وڵاتە دەیەوێت بەرنامەكانی تایبەت بەبۆشایی ئاسمان پێشبخات و هەنگاوی خێرا بنێت. ساڵی 2013 ئێران لەهەنگاوێكی نوێدا بەناوی پایۆنێر مەیمونێكی رەوانەی 120 كیلۆمەتری ئاسمان كردو دوای 20 خولەك مەیمونەكە بەسەلامەتی گەڕایەوە . ئێران لەئێستادا خاوەنی دوو ناوەندی بۆشایی ئاسمانییە كەیەكێكیان لەپاریزگای قوم و ئەوی دیكەیان لەسیستان و بلوچستانە كەدەوترێت ئەو دوو ناوەندە یەكیان هاوشێوەی ناوەندی بایكۆنور لەكازاخستان و ئەوی دیكەیان هاوشێوەی وێستگەی كەنەدییە كە لەئەمریكا دروستكراوە. ئێران تائێستا زیاتر لەچوار جار شكستی هێناوە لەڕەوانەكردنی مانگی دەستكرد بۆ خولەگەی زەوی بەڵام ئەو وڵاتە رایگەیاندوە پلانی هەیە تا ساڵی 2030 بە پشتبەستن بەخۆی ژمارەیەك زانای ئێران رەوانەی بۆشایی ئاسمان بكات لە كاتێكدا ناردنی كەشتیی ئاسمانی و رەوانەكردنی زاناكان بۆ بۆشایی ئاسمان تەنها لە توانای ئەمریكا و روسیادایە. ئەمریكا بەبەردەوامیی هۆشداریی دەدات لەبەرنامە و پلانەكانی ئێران بەناوی بۆشایی ئاسمانەوە چونكە واشنتۆن روونیكردووەتەوە كە تاران بەبیانوی زانستییەوە گەشە بەبەرنامە موشەكی و سەربازییەكانی دەدات ئەوەش پێچەوانەی بڕیارنامەی ژمارە 2231ی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەكگرتووەكانە. یەكێك لەكێشە سەرەكی و نێودەوڵەتییەكانی ئێران ئەوەیە كەهەندێك وڵاتی وەك ئیسرائیل و سعودیە بەرنامەی موشەكیی تاران بەهەڕەشە بۆسەر وڵاتەكانیان ناودەبەن و ئەمریكاش جەخت لەوەدەكاتەوە نابێت رێگەبدرێت ئاستی بڕینی مەودای موشەكەكانی ئێران بەرزبكرێتەوە.  تاران رایگەیاندووە توانیویەتی موشەكێكی نوێ تاقیبكاتەوە كەدەگاتە كیشوەری ئەوروپاو لەساڵی 2015شدا موشەكێكی نوێ تاقیكردووە كەتوانای بڕینی زیاتر لە دوو هەزار كیلۆمەتری هەیەو دەتوانرێت كڵاوەی ئەتۆمیی لێببەسترێت.   روسیا خەونی خەیام بۆ ئێران دەهێنێتەدی دوای ئەوەی ئێران رایگەیاند مانگێكی دەستكردی بەناوی خەیام بەمەبەستی رووپێوی رەوانەی بۆشایی ئاسمان كردووە، ئیسرائیل و ئەمریكا دژی ئەو هەنگاوە هاوبەشەی مۆسكۆو تاران وەستانەوە و باڵیۆزخانەی روسیا لەتاران رایگەیاند ئەو مانگە دەستكردە لەلایەن كۆمپانیاكانی وڵاتەكەیانەوەو لەسەر داوای ئێران دروستكراوە. رۆژی سێشەممە (9/8/2022) لەوێستگەی بایكۆنور لەوڵاتی كازاخستانەوە بەموشەكی سایوزی روسی مانگی دەستكردی خەیام رەوانەی بۆشایی ئاسمان كرا. بەوتەی بەپرسانی ئاژانسی بۆشایی ئاسمانی ئێران ئەو مانگە دەستكردە دوای 90 خولەك لە 500 كیلۆمەتریی خولگەی زەوی جێگیر بووەو زانیارییەكانی گواستوەتە بۆ ناوەندی كۆنتڕۆڵی ئاسمانیی وڵاتەكە. بەرپرس و میدیاكانی ئێران لەگەڵ راگەیاندی سەركەوتنی پرۆسەی ناردنی خەیام بۆ بۆشایی ئاسمان، ئاماژەیان بەوە كردووە كەمانگە دەستكردەكە لەلایەن وڵاتەكەوە دروستكراوە بەڵام باڵیۆزخانەی روسیا لەتاران رایگەیاند ئەو مانگە دەستكردە لەسەر داوای ئێران و لەلایەن روسیاوە دروستكراوە. ئەركی خەیام كە 40 ملیۆن دۆلار تێچوەكەیەتی، چاودێریی ئاسمانی ئێرانەو تۆماری ڤیدیۆیی و وێنەیە بەتوانای نزیكیی یەك مەتر لەزەوی واتە ئەو مانگە دەستكردە لەبۆشایی ئاسمانەوە دەتوانێت وێنەیەك تۆمار بكات كە لەنزیكیی یەك مەترەوە دەچركێنرێت. رۆژنامەی هائارتسی ئیسرائیلی لەزاری بەرپرسانی وڵاتەكەیەوە بڵاویكردوەتەوە ناردنی خەیام ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئێران نایەوێت پابەندی رێككەوتنی ئەتۆمیی بێت و پلانی مەترسیداری هەیە بۆ ناوچەكە. لەلایەكی دیكەوە بەرپرسێكی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا كەنەیویستوە ناوی ئاشكرابكرێت بەئاژانسی ئەنادۆڵی توركیا-ی راگەیاندووە؛ ئەو مانگە دەستكردەی ئێران كە روسیا رەوانەی بۆشایی ئاسمانی كردووە بۆ مەبەستی هەواڵگریی و سەربازیی بەكاردەهێنرێت. ئێران لەماوەی 66 ساڵدا 13 مانگی دەستكردی بەموشەكی وڵاتەكەی رەوانەی بۆشایی ئاسمان كردووە كەزۆربەیان لەقۆناغی یەكەمداو هەندێكجاریش لەقۆناغەكانی دیكەدا شكستیان هێناوە.    

هاوڵاتی ئێران و ئەمریكا هەردووكیان مەیلی گەڕانەوەیان بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی هەیە بەڵام ئەوانەی زیاتر لەهەموو كەسێك چاوەڕوانی زیندوكردنەوەی ئەو رێككەوتنەن دانیشتوانی ئێرانن كەپێنج ساڵە خراپترین دۆخی ئابورییان لەمێژووی ئەو وڵاتە ئەزموون كردووە. وڵاتی چین رایگەیاندووە كشانەوەو راگرتنی رێككەوتنی ئەتۆمیی لانیكەم زیانی 200 ملیار دۆلاری لەئەمریكاو زیانی 500 ملیار دۆلاری لەئێران داوە. ئەمریكا پێش ئەوەی دەست بەسزا ئابورییەكانی لەدژی ئێران بكات لەساڵی 1979 بەبڕی چوار ملیار دۆلار كاڵای رەوانەی ئێران كردووەو لەبەرامبەردا بڕی نزیكەی سێ ملیار دۆلار كاڵای لەئێرانەوە هاوردە كردووە واتە ئاستی بازرگانیی ئەو دوو وڵاتە لەو سەردەمەدا و 43 ساڵ پێش ئێستا نزیكەی شەش ملیار دۆلار بووە كەبەراورد بەئێستا رەنگە ژمارەیەكی زۆر گەورە بێت. ئاستی بازرگانیی ئێران و ئەوروپاش لەسایەی سزاكانی ئەمریكا بووەتە مایەی خێر بۆ توركیا، بەوتەی بەرپرسانی ژووری بازگانیی ئێران، وڵاتەكەیان لەپێنج مانگی ئەمساڵدا بەبەهای 464 ملیۆن دۆلار كاڵای رەوانەی ئەوروپا كردووە لەكاتێكدا توركیا هەر لەو ماوەیەدا 40 ملیار دۆلار كاڵای هەناردەی ئەوروپا كردووە بەوەش ئەو وڵاتە 87 هێندەی ئێران كاڵای رەوانەی ئەوروپا كردووە. تەنها یەك رۆژ دوای كۆتایی دوایین خولی دانوستانەكانی ڤیەننا-ی پایتەختی نەمسا بۆ گفتوگۆ ئەتۆمییەكان نرخی هەر دۆلارێك لەبازاڕەكانی ئێران لە 32 هەزار تمەنەوە بۆ 31 هەزار دابەزی بۆیە گومانی تێدا نییە رێككەوتنی ئەتۆمیی لانیكەم باری گرانی ئابوریی لەسەر شانی دانیشتوانی ئێران كەمتر دەكاتەوە. ئەگەری زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی دەبێتە هۆی دووبارە دەستپێكردنەوەی یاسای فرۆشی نەوت و غازی ئێران كە پێشتر ساڵانە زیاتر لە 150 ملیار دۆلار داهاتەكەی بووەو هاوكات ئەو وڵاتە دەتوانێت دەستبكاتەوە بەبازرگانیی لەگەڵ ئەوروپاو ئەمریكا و زۆربەی وڵاتانی جیهان. بانكی جیهانی لەنوێترین راپۆرتی خۆیدا ئاشكرای كردووە كە ئێران لەسێ ساڵی رابردوودا زۆرترین هەڵاوسانی ئابوریی لەمێژوی وڵاتەكەیدا تۆمار كردووە ئەگەر گۆڕانكاریی لە داهات و سیاسەتی ئابوریی ئەو وڵاتەدا روونەدات ئەوە بەتەواوەتی لەگەشەی ئابوریی دەوەستێت. ئێران پلانی هەبووە دوای رێككەوتنی ئەتۆمیی لەساڵی 2015 ئاستی هەڵاوسانی ئابوریی وڵاتەكەی بۆ 7% دابەزێنێت بەڵام ئاستی ئێستای هەڵاوسانەكەی دەگاتە 52 بۆ 85 لەسەدا. سزا ئابورییەكانی ئەمریكا لەچەندساڵی رابردوودا وایكردووە بانكی ناوەندیی ئێران نەتوانێت ئاڵوگۆڕی دراو لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی جیهان بكات و هەر ئەوەش وایكردوە بانكی ناوەندی ئەو وڵاتە تالێواری هەڵدێر ببات و بەوتەی بەرپرسانی ئەو بانكە: لەسێ ساڵدا ئاستی هەڵاوسان لە 12% بۆ زیاتر لە 40% بەرزبووەتەوە. دوای ئەوەی ئەمریكا لەساڵی 2018 لەرێككەوتنی ئەتۆمیی كشایەوە زیاتر لە (122) ملیار دۆلاری ئێران لەبانكەكانی جیهان بلۆككراو دوای دوو ساڵ لەهەوڵەكانی تاران تەنها چوار ملیار دۆلار بۆ خەزێنەی ئێران گەڕایەوە كەئەگەر رێككەوتنی ئەتۆمیی جارێكی دیكە بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەو پارەیە ئازاد دەكرێت و ئاهێك بەبەری ئابوریی ئێراندا دەكاتەوە. شەوی دووشەممە (15/8/2022) ئێران بە فەرمی وەڵامی پێشنیارەكانی ئەوروپای دایەوە بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی بەڵام جۆزێپ بۆرێڵ، بەرپرسی سیاسەتەكانی یەكێتی ئەوروپا لەگەڵ ستایشی وەڵامدانەوەكەی تاران، رایگەیاند؛ ناتوانێت ناوەڕۆكی وەڵامەكە ئاشكرابكات و ئەوان تەنها دەیانەوێت لایەنەكان لەیەكتر نزیك بكەنەوە. ئەمیر عەبدوڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران دوای رادەستكردنی وەڵامی وڵاتەكەی بۆ ئەوروپا رایگەیاندووە؛ تاران خوازیاری پابەندبوونی لایەنەكانە بەبەردەوامبونی رێككەوتنی ئەتۆمیی و لەو چوارچێوەیەشدا پێویستە دڵنیایی بدرێت كە جارێكی دیكە هیچ لایەك لە رێككەوتنەكە نەكشێتەوە. بەرپرسانی تاران بەبەردەوامیی جەختیان لەدوو داواكاری كردوە كەیەكێكیان بریتیە لەوەی سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران لەلیستی تیرۆر دەربهێنرێت و داواكاریی دوەمیشیان ئەوەیە چیتر بەئاڵوگۆڕ لەدەسەڵاتەكان لەناوخۆی ئەمریكا تاكلایەنە بڕیار لەكشانەوە لەو رێككەوتنە ئەتۆمییە نەدرێت وەك ئەوەی دۆناڵد ترمپ سەرۆكی پێشوی ئەو وڵاتە لەساڵی 2018 كردی. رۆبەرت مالی، پسپۆڕی ئەمریكی بۆ كاروباری ئێران رایگەیاندوە: كێشەی سەرەكیی ئەوەیە تاران داوای كردووە نابێت ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم چیتر بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران بخاتە ژێر گومانەوە و پاشگەزببێتەوە لەچاودێرییە وردەكانی وێستگە ئەتۆمییەكان. مالی ئاماژەی بۆ ئەوەشكردوە: ئەگەر ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم پاكانە بۆ بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران دەرببڕێت ئەوا ئەمریكا واژۆ لەسەر رێككەوتنەكە دەكات، بەڵام ئێران و ئاژانسی ئەتۆم ناكۆكیان هەیەو ئاژانس پێداگریی دەكات كەئێران وردەكارییەكانی ئەم دواییانەی زیادكردنی پیتاندنی یۆرانیۆمی لە 5% بۆ 60% ئاشكرانەكردووەو رادەستی ئەو ئاژانسەی نەكردووە. ئێران داوای داخستنی سێ دۆسیەی لەئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم كردووە كە بەپێی راپۆرتەكان سێ وێستگەی ئەتۆمیی ئەو وڵاتە یۆرانیۆمی پیتێنراوی نایاسایی و تەشەنەكراوی تێدا بەدی كراوە. ئەو بەرپرسەی ئەمریكا وتوویەتی» تا ئەوكاتەی واشنتۆن و تاران لەسەر هەموو شتەكان رێككنەكەون وەك ئەوە وایە لەسەر هیچ شتێك رێككنەكەوتبن». لەلایەكی دیكەوە: جۆزێپ بۆڕێڵ، بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا رایگەیاندوە: هیچ بڕگەو بابەتێكی دیكە نەماوە بۆ دەقی ئەو رەشنووسەی بەمەبەستی گەڕانەوەی لایەنەكان بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی ئامادەكراوە تەنها ئەوەی ماوەتەوە واژۆكردنی لایەنەكانی بەشداری ناو رێككەوتنی ئەتۆمییەكەی ئێران و (ئەمریكا، روسیا، چین، بەریتانیا، فەرەنسا + ئەڵمانیا)یە.

هاوڵاتی یونامی نۆزده‌یه‌مین ساڵیادی تەقینەوەی بارەگای نەتەوەیەکگرتووەکان لە بەغدا کردەوە وباپەندیی خۆی بۆ خەڵکی عێراق دووپاتكرده‌وه‌ و ڕایگه‌یاند: عێراق لەم ساڵانەی دواییدا بەدەست چەندین کێشەوە دەناڵێنێت، بەو قەیرانەی ئێستاشەوە، کە زۆر درێژەی کێشا. له‌ راگه‌یه‌ندراوێكدا كه‌ به‌بۆنه‌ی 19ـمین ساڵیادی ته‌قینه‌وه‌ی باره‌گاكه‌یان له‌ به‌غدا بڵاویکردۆته‌وه‌  نێردەی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ هاریکاریی عێراق (یونامی) ڕایگه‌یاندووه‌: 19ـی ئاب، یادەوەرێکی تاڵی هەمیشە زیندووە بۆ تەواوی نەتەوەیەکگرتووەکان، ئاماژه‌شی به‌وه‌کردووه‌: لەم یاد کردنەوەیەدا  یادی ئەوانە دەكاته‌وه‌ کە گیانیان بەختکرد و ئەوانەش کە برینداربوون، هەروەها ئەو خانەوادانەش کە تا ئێستا بەدەست ئاسەواری ئەم کارەساتەوە دەناڵێنن. ئه‌وه‌شی خسته‌روو، هەموو قوربانییەکان کارمەندی نەتەوەیەکگرتووەکان بوون، کە کاریان بۆ هەڵسانەوەی عێراق كردووە، لە ساڵی 2009ـه‌وه‌، و ئەم یاده‌ی  وەک "رۆژی مرۆیی" دەستنیشانکردووە، هەر لە ڕاگەیاندراوەکەیە ئاماژە بەوە دەکات عێراق لەم ساڵانەی دواییدا بەدەست چەندین کێشەوە دەناڵێنێت، بەو قەیرانەی ئێستاشەوە، کە زۆر درێژەی کێشا، بەڵام هیچ لەم قەیرانانه‌  له‌و ئاسته‌ نین كه‌ چاره‌سه‌رنەکرێن و یاخوود بخرێنەپێش بەرژه‌وه‌ندی نیشتیمانییه‌وه‌. جێگای ئاماژه‌یه‌ له‌ ڕۆژی ١٩ی ئابی 2003دا، بارەگای UNAMI لە بەغدا تەقێندرایەوە، بووە هۆی کوژرانی 22 کارمەند بە سێرجیۆ دیمیلیۆ نوێنەری تایبەتی سکرتێری گشتی نەتەوەیەکگرتووەکان، لەگەڵ برینداربوونی 150 كه‌سی دیكه‌.  

هاوڵاتی لەتەمەنی 19 ساڵیدا دەستگیركراو دوای 30 ساڵ و لەتەمەنی 49 ساڵیدا ئازادكرا، بەڵام زیندان خەونەكانی ئەوی بۆ ئازادی لەناو نەبردووە و هێشتا بەگڕو تینەوە داوای ئازادی بۆ كورد دەكات، لەكاتی ئازادبوونیدا دەیان كەس لەخزم و كەسوكارو چالاكوانانی ئامەد چوونە پێشوازی. ئەو ناوی مزگین روناكەو نازناوی «ئایدن»ە، چالاكوان و نووسەرە، دوای ئەوەی 30 ساڵ لەتەمەنی خۆی لەبەندیخانەكانی  توركیا تێپەڕاند ئازاد بوو. ئایدن خەڵكی ئامەدە، لەساڵی 1992و لەتەمەنی نۆزدە ساڵیدا  دەستبەسەركراو دوای 30 ساڵ ئازادكرا،  مزگین ئایدن لەڕۆژی ئازادبوونیدا، ساتەوەختە خۆشەكانی خۆی بەسرودی نەتەوەیی ئەی رەقیب  و بیرەوەریە مێژووییەكانی نەتەوەی كورد بیری خەڵكی كوردستان هێنایەوە. ئەو دەڵێت سمكۆی شكاك و قازی محەمەدو دەیان شۆڕشگێڕی دیكە لەبەر خاتری نەتەوەی كورد گیانیان بەخت كردو گیان بەختكردنی لەڕێگای نەتەوەی كورد بەسەربەرزی ناوبرد. ئایدن دەڵێت كیمیابارانی هەڵەبجەو بینینی وێنەكانی ئەو جینۆسایدە كاریگەری زۆری هەبووە لەسەر ئەوەی بڕیاربدات بۆ ئازادی كوردستان تێبكۆشێت. رایگەیاند: دوای ئەوەی دیمەنەكانی كیمیابارانی هەڵەبجەم بینی زیاتر لەبارەیەوە هەوڵمدا بخوێنمەوەو زانیاری وەربگرم، بۆیە بڕیارمدا بۆ ئازادی گەلەكەم زیاتر تێبكۆشم، بۆیە بەلامەوە گرنگ نەبوو كە كەوتمە زیندان چونكە مرۆڤی ئازاد لەزیندانەكاندایە. بەوتەی ئایدن ئەو لەزیندان تەنیا جەستەی زیندانیكراوبوو، ئەگەرنا ئاگرێك لەناخیدا هەبووەو بەو تینەوە توانیویەتی 30 ساڵی زیندان تێپەڕێنێت. ئایدن لەلایەن دادگای ئاسایشی دەوڵەتی توركیاوە لەئامەد  بەتۆمەتی «ئەندامبوون لەڕێكخستندا سزای ٣٠ ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێنراو 12ی ئەم مانگە لەگرتووخانەی داخراوی ژنان لەگەبزەی ئامەد ئازاد كرا، لەماوەی مانەوەیدا لەزیندان كاری ئەدەبی و كولتووری كردووەو دەیان وتارو شەش كتێبێكی بڵاوكردووەتەوە. ئایدن لەكاتی ئازادكردنیدا وتی: تا ئەوكاتەی یەك كەس لەهاوڕێیانم لەزیندان بێت ئازادی بەدەست نایەت و هیوام ئەوەیە  هەموو زیندانییەكانی كورد ئازاد بكرێن. مزگین دووەم ژنی زیندانییە، كە دوای 30ساڵ لەباكووری كوردستان ئازاد دەكرێت و لەماوەی زیندانیشیدا بەشداری زۆرێك لەچالاكییەكانی مانگرتن لەخواردن كردووەو تووشی چەندین كێشەی تەندروستی بووەتەوە و لەئێستاشدا چارەسەری شێرپەنجەی مەمك وەردەگرێت، جگە لەوە تووشی نەخۆشی گورچیلەش بووە. رۆزا مەتینا هاوڕێی مزگینە، دەڵێت لەوكاتەی لەزیندان بووە خزمەتێكی زۆری بەزمانی كوردی كردووەو زیندانییەكانی فێری زمانی كوردی كردووە.

هاوڵاتی توركیا بەدرێژایی شەڕی ناوخۆی سوریا پشتیوانیی لەگروپە ئۆپۆزسیۆنە چەكدارە جیهادی و ناجیهادییەكان كردووە تاوەكو رژێمی بەشار ئەسەد بڕوخێنن و رژێمێكی نزیك لەخۆی لەسوریا دەسەڵات بگرێتەدەست. بۆ ئەوەش هاوكاریی لۆجستی، راگەیاندن، دیپلۆماسی و پێدانی چەك و پارەی بەگروپە چەكدارەكانی دژ بەڕژێمی سوریا خستبووە ریزبەندی سەرەوەی بەرنامەكانی حكومەتەكەی. بەرپرسە جۆراوجۆرەكانی ئەنقەرە بەبەردەوامی لێدوانی ئاگرینیان دەداو هەڕەشەیان دەكردو هەر جۆرە نزیكبونەوەو رێككەوتنێكیان لەگەڵ رژێمی بەشار ئەسەد بەتاوان دەناساند. شەپۆلی رووداوەكانی بەهاری عەرەبی كاریگەریی بەجۆرێك دروستكردبوو، كەتوركیاو وڵاتانی سعودیەو ئیمارات و قەتەرو تەنانەت ئەمریكاو رۆژئاوا چاوەڕێیان دەكرد لەماوەیەكی كەمدا رژێمی سوریاش وەك تونس و میسرو لیبیا بڕوخێت و رژێمێكی نزیك لەخۆیان لەسوریا دروست بكەن. بۆ ئەوەش دەستیان بەپڕچەككردن و یارمەتیدانی گروپە چەكدارەكانی دژ بەڕژێمەكەی ئەسەد كرد. سی ئای ئەی ئەمریكی و وڵاتانی رۆژئاوایی هاوكاریی چەك و پارەیان بەزیاتر لە ١٧ گروپی چەكداری ناوخۆی سوریا دەكرد. بۆ زیاتر كاریگەربوونی گوشارەكان لەسەر رژێمی ئەسەد گۆڕەپانی سوریا بەسەر دوو بەرەی شەڕی سەرەكی دا دابەشكرا، باكوور تاوەكو ناوەڕاستی سوریا بۆ توركیاو ناوەڕاست تاوەكو باشووری سوریایش بۆ سعودیەو ئیمارات دانرابوو، كە هەریەكەیان شەڕی ئەو ناوچانە لەدژی رژێمی ئەسەد بەڕێوەببەن. لەدوای تێپەڕبوونی زیاتر لە دوو ساڵ و بێئەنجامبوونی شەڕی گروپە چەكدارەكان و هاتنە ناوەوەی گروپە جیهادییە ئیسلامییە توندڕەوەكانی وەك بەرەی نووسرە (باڵی قاعیدە لەسوریا) و داعش و جەیشی ئیسلام و چەندین گروپی تر، ئەمریكا وردە وردە دەستبەرداری چەكدارەكانی دژ بەڕژێمی سوریا بوو، سعودیەو ئیمارایتیش لەبەری ناوەڕاست و باشوورەوە دۆخەكەیان لەسنوورێكدا راگرت و كشانەوە، بەڵام توركیا بەوپەڕی پێداگرییەوە كوانوی شەڕی گەرم دەكردو ئەو ناوچانەی بەتوركیا درابوون بەگشتی و بەبەراورد لەگەڵ ناوچەكانی تردا زۆرترین زیان و كاولكارییان بەركەوت. توركیا وەك رژێمی ئەسەد ئەوپەڕی توندوتیژیی بەكاردەهێناو پێكەوە شارو خاك و گوندو هاووڵاتییانی سوریایان كردە سوتەمەنی، بۆ هیچیان گرنگ نەبوو كاولكاری و زیانی مرۆیی بەكوێ دەگات. توركیا بەناوی جۆراوجۆرەوە راهێنان و بانگەوازی ئیسلامییەوە گروپەكانی سوریای بەتەواوەتی خستە ژێر كۆنترۆڵی خۆی. لەدرعا، حەما، حومس، حەلەب و داریا مامەڵەی پێوەكردن و فرۆشتنی بەڕووسیاو رژێمی ئەسەدو پاشەكشەی پێكردن بەرەو ئیدلب، ئەوەش تەنها بۆ ئەوەی باب و عەفرین و ناوچەكانی تری رۆژئاوای كوردستان داگیربكات. هاوكات لەگەڵ گۆڕەپانی شەڕو بەكارهێنانی ئەوپەڕی توندوتیژی، لەكۆبوونەوەكانی جنێڤ و ئاستانا و سۆچی بەبەردەوامی كاری مامەڵەكردن بووە بەئۆپۆزسیۆنەوە و لەوەشدا سەركەوتوبوو، چونكە ئۆپۆزسیۆن ئیتر پارەو چەك، ئۆتێل و دیپلۆماسی، موچە و پلانی سیاسیان و ئامانج و خواستەكانیان لەلایەن توركیاوە دیاری دەكرا. گەرچی ئەوەی پێی دەوترێت ئۆپۆزسیۆن یەكجۆر و یەك شێوە نین، بەڵام لەئەنجامدا لەقاڵبی سیاسەتی توركیدان. حكومەتی ئەنقەرەش كاری بۆ ئەوە كردووە، هەركەس و گروپێك لەناو ئۆپۆزسیۆندا لەگەڵ سیاسەتەكانی نەبێت تیرۆریان بكات، یان بەدەستی گروپە نەیارەكانی تر بیانكوژێت، كەدیارترین و كاریگەرترین پاكتاوكاری، كەزیانی گەورەی لەبناغەی سوپای ئازاددا، كوشتنی حوسێن هەرموش یەكێك لەسەركردە زۆر كاریگەرو دیارەكانی ئەو سوپایە بوو لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە.  هەروەها ژمارەیەك چالاكوان و رۆژنامەنووسی سوریاش لەتوركیا بەدەست گرپە چەكدارەكان كوژران. جگە لەوانەش هەر گروپێكی چەكدار لەپلانی توركیا دەرچووبێت، بەگروپی تری چەكدار هێرشی كردووەتەسەری و لەماوەكانی رابردودا سەدان هێرش و پێكدادان لەنێوان گروپە چەكدارەكانی بەناو ئۆپۆزسیۆنی سوریا لەخاكی سوریادا روویانداوە. توركیا لەدوای نزیكەی ١١ ساڵ لەشەڕ و ململانێ و كاولكاری لەسوریا ئیدی هیچ كارتێكی گرنگی بۆ بەدیهێنانی خواستەكانی، كە لەناوبردنی دەستكەوتەكانی كوردو رۆژئاوای كوردستانە، بەدەستەوە نەماوە. تەنانەت لەمدواییەدا ئەمریكاو روسیا رێگایان لەئۆپراسیۆنێكی تری سەربازیی توركیا گرت بۆ سەر رۆژئاوای كوردستان. توركیا بۆ ئەوەی رێگە لەشۆڕشی كوردو مافەكانی كورد بگرێت، ئامادەیە ئەمجارە راستەوخۆ گروپە چەكدارەكان بباتەوە ژێر باڵی ئەسەدو دیمەشق. مەولود چاوشئۆغڵو وەزیری دەرەوەی توركیا چەند رۆژ لەوەوپێش رایگەیاند، بۆ رێگریكردن لەپارچەكردنی سوریاو بۆ لەناوبردنی پەیەدە و یەپەگە پێویستی بەوە هەیە، كە دەوڵەتێكی ناوەندیی بەهێز لەسوریا دروستبكرێت و ئەوەش بە بەشداریی هەموو گروپەكان دەبێت.  چاوشئۆغڵو راشیگەیاندبوو، ئەنقەرە كار بۆ ئەوەدەكات ئۆپۆزسیۆن و گروپە چەكدارەكان لەگەڵ رژێمی دیمەشق رێبكەون تاوەكو سوریایەكی بەهێز دروستبكرێت. ئەو قسانەی وەزیری دەرەوەی توركیا لەلایەن چەند گروپێكی ئۆپۆزسیۆنەوە ناڕەزایەتیی لێكەوتووەتەوە، بەڵام ناڕەزایەتییەكان زۆر لەوە كەمترن، كە رێگە لەپلانی توركی بۆ رێككەوتن لەگەڵ رژێمی سوریا بگرن، چونكە توركیا پلانی ستراتیژیی ئەوەیە، كە رێگانەدات كورد لەباكوری سوریا ببێتە خاوەن قەوارە، كیان و دەستكەوت و دانپیادانانی نێودەوڵەتی. توركیا بۆ ئەو پلانەی هەموو كارت و گوشارە سەربازی و سیاسی و ئابووری و راگەیاندنەكانی خۆی بەكارهێناوە و بەكاریشیان دەهێنێت، بۆیە ئێستا بۆ دژایەتیكردنی كورد دەست بەدامێنی ئەو رژێمەیە، كە ١١ ساڵ كاری بۆ رووخاندنی كردو ئامادەیە ئۆپۆزسیۆن تەسلیم بەڕژێمی سوریا بكاتەوە، بەس بەو مەرجەی كورد لەسوریا پاكتاوبكرێت. ئەوە پلانی ستراتیژیی و گەورەی توركیایەو بۆ ئەوەش ئامادەیە لەدەرگای هەموو شەیتانێك بدات.

هاوڵاتی دوای ئەوەی زۆرینەی زۆری میدیا بیانییە جیهانییەكان و میدیای كوردیش وێنەو هەواڵی چەند بەردێكیان بڵاوكردەوە بەناوی (بەردەكانی برسێتی) كە گوایە بەهۆی وشكەساڵییەوە لەسنوری چیك-ئەڵمانیا دەركەوتوون و باسیان لەوەكردووە هەركەسێك ئەم بەردانەی بینی "بگری" ئەویش وەك ئاماژەیەك بۆ كەمبوونەوەی ئاو و برسێتی و قاتوتڕی، دەركەوت چیرۆكی دەركەوتنی بەردەكان كۆنن و هی ئێستا نین. پێگەی (arstechnica) تایبەت بەكاروباری زانستی و هونەری رایگەیاندووە، كە بڵاوكردنەوەی ئەو وێنانە دووبارە بڵاوكردنەوەی بابەتێكە كە لەساڵی 2018 بڵاوكراوەتەوە ئەوكاتەی باس لەوشكەساڵی كیشوەری ئەوروپا كراوەو ئاماژە بەو بەردانە كراوە. پێگەكە ئەوەشی بڵاوكردۆتەوە بەڵام بەردەكان ڕاستەقینەن و بوونیان هەیەو بەرواری ساڵانی 1417و 1473ی لەسەرە بەڵام بەهۆكاری لەنگەرگرتنی كەشتییەكان تێكچوون، هەروەها چەندین بەرواری دیكەی وەك  1707و 1746و 1790 و 1893 ی لەسەر دەبینرێت. جێگای ئاماژەیە نوسینەكانی سەر ئەو بەردانە وەك سەرچاوەی لێكۆڵینەوە لەمێژووی وشكەساڵی وڵاتی چیك لەنێوان ساڵانی 1090 بۆ 2012 سودیان لێوەرگیراوە.  

سەركۆ جەمال ساڵانێكی زۆرە سەرهەڵگرتن لە نیشتمان و راكردن لەم دۆخە نالەبارەی لە هەرێمی كوردستاندا هەیە بووەتە دیاردە، دیارترین و كاریگەرترین هۆكار رەوكردنە لە دەست ئەو نادادیەی دەسەڵاتدارانی هەرێم دروستیانكردووە، بەپێی ئامارێك لە ماوەی 8 ساڵی رابردوودا زیاتر لە 670 هەزار كەس لە عێراقەوە بەرەو ئەوروپا كۆچیان كردووە، كە زیاتر لە نیوەیان خەڵكی هەرێمی كوردستانن، هاوكات زیاتر لە 300 هاوڵاتیش گیانیان لەدەستداوەو 225 كەسی تریش بێسەروشوێن بوون. رۆژی 10 -8-2022 هەواڵی ژێرئاوكەوتنی یەختێكی دیكە لەدەریای ئیجە جارێكی دیكە خەڵكی كوردستان راچەڵەكان، كە زیاتر لە 80 كەسی تێدابووە و بەنیازبوون بەرەو ئیتاڵیا بڕۆن، بەڵام تائێستا بەوتەی دەزگای لوتكە تەرمی 29 یان دۆزراوەتەوە و بەشێك لەبێسەروشوێنەكانیش كوردن. حسێن حەمەساڵح نوێنەری دەزگای لوتكە لەیۆنان بە هاوڵاتی وت:» لەگەڵ باڵیۆزخانەی عێراق لەیۆنان قسەمان كردووە، دواین زانیاری ئەوەیە كە بەشێك لەسەرنشینەكان كوردن، ئەو كەسانەی ڕزگاربوون دەڵێن نزیكەی 80 سەرنشینی تێدابووە یەختەكە، بەڵام تائێستا توانراوە تەنها 29 كەسیان ڕزگار بكرێن». نوێنەری دەزگای لوتكە لە یۆنان وتیشی:» 51 كەسیان بێسەرو شوێنن، بەپێی زانیارییە سەرەتاییەكان ئەو 51 كەسە ژمارەیەكیان كوردن». دەشتی جەمال سكرتێری فیدراسیۆنی سەرانسەری پەنابەرانی عێراق بەهاوڵاتی وت:» ئەو یەختەی 10ی ئەم مانگە هەواڵی ژێرئاوكەوتنی بڵاوبوەوە بەشێك لەسەرنشینەكانی كوردن، بەڵام نازانرێت چەند كەس بوون، لەسۆراخی ئەوەداین ناسنامەیان ئاشكرابكەین و دواتر بڵاویبكەینەوە تا كەسوكاریان بتوانن تەرمەكانیان وەربگرنەوە». دەشتی جەمال، دەڵێت: تائێستا 170 هاوڵاتی هەرێمی كوردستان لەڕێگەی گەیشتن بەوڵاتانی ئەوروپا بێسەروشوێنن، و وتیشی: «ساڵی رابردوو لەڕێگەی گەیشتن بەوڵاتانی ئەوروپا 32 هاوڵاتی هەرێم گیانیان لەدەستداوە». هەر سەبارەت بەڕووداوی ژێرئاوكەوتنی یەختەكەی یۆنان بەكر عەلی سەرۆكی كۆمەڵەی پەنابەرە گەڕاوەكانی ئەوروپا بەهاوڵاتی وت:» ئەو یەختەی لەچەند رۆژی رابردوود ژێر ئاو كەوت سێ بەشی سەرنشینانی كوردن، دەشڵێت زۆربەی ئەوانەی ڕزگاریان بووە خەڵكی دەڤەری ڕاپەڕینن، و 64 كەس بێسەروشوێنن». سەرۆكی كۆمەڵەی پەنابەرە گەڕاوەكانی ئەوروپا دەڵێت: «یەختەكە تێكشكاوە، هۆكارەكەشی بۆ شەپۆلی دەریاو هۆكاری سەرەكیشی خراپی یەختەكە بووە، لەباشووری دورگەی ڕۆدوس توشی ئەو ڕوداوە بوەو 93 سەرنشینی تێدابوە كە پێكهاتون لە(كورد، ئەفغانی‌و ئێرانی)».  بەوتەی بەكری عەلی «دوو كەس لەسەرنشینانی یەختەكە براونەتە دورگەیەك بەناوی (كارپاسۆس) بەگومانی ئەوەی ئەوانە قاچاخچین‌و هەوڵیانداوە سەرنشینانی یەختەكە بگەیەننە ئیتاڵیا».  سەرۆكی كۆمەڵەی پەنابەرە گەڕاوەكان ئاماژەی بەوەشدا: «یەختەكە لەدورگەیەكی توركیا سەرنشینەكانی هەڵگرتووەو ئەوانەی ڕزگاركراون سەرجەمیان پیاون‌و كوردانی ناو یەختەكەش سەرجەمیان خەڵكی هەرێمی كوردستانن‌و بەشێكیشیان خەڵكی دەڤەری ڕاپەڕینن». سەبارەت بەدۆخی پەنابەران لەیۆنان حسێن حەمەساڵح نوێنەری دەزگای لوتكە لەو وڵاتە ئەوەی ئاشكراكرد: «دۆخی كەمپەكانی یۆنان زۆر باش نییە، تەنها ئەوەیە كەسێك وەك پەنابەر خۆی بناسێنێت و داوای مانەوە بكات شوێنی پێدەدەن، ئەویش كاتێك بگاتە ناو شارەكان، ئەگەرنا سنورەكانی یۆنان لەڕووی وشكانییەوە بە دیوار و كامێرا كۆنترۆڵكراوە و لەدەریاشدا بەهێزی دەریایی چاودێری دەكرێت». لەبارەی بەهۆكاری زیاتربوونی ڕووداوەكانی خنكان نوێنەری دەزگای لوتكە لەیۆنان دەڵێت:»هۆكار ئەوەیە رێگا وشكانیەكان زیاتر كۆنترۆڵكراون و كۆچبەران رێگای ئاوی بەكاردەهێنن، ئەو یەختانەش زیاتر لەتوانای خۆی خەڵكی تێدەكرێت و زۆركات لەنیوەی ڕێگا بزوێنەرەكەی لەكاردەكەوێت بەوهۆیەوە زۆرجار  ئەگەر هێزی دەریاوانی فریای سەرنشینەكانی نەكەوێت ڕووداوی ناخۆش ڕوودەدات». بەپێی  ئاماری دەزگای لوتكە كە دەست هاوڵاتی كەوتووە، لەماوەی هەشت ساڵی رابردوودا 672 هەزار و 119 كەس  كەس لە عێراقەوە بەرەو ئەوروپا كۆچیان كردووە و داوای مافی پەنابەرییان كردووە، لەو ژمارەیەش زیاتر لە نیوەیان خەڵكی هەرێمی كوردستانن. بەپێی ئامارەكە لەساڵی 2015 كە بەشێك وەك ساڵی لێشاوی كۆچكرن ناویدەبەن بەهۆی كردنەوەی رێگای نێوان توركیا بۆ یۆنان و لەوێشەوە بۆ وڵاتانی دیكەی ئەوروپا، دەردەكەوێت زۆرترین هاوڵاتی عێراقی كۆچیان كردووە و داوای پەنابەرییان لەوڵاتانی ئەوروپا كردووە، ژمارەی ئەوانەی لەو ساڵەدا كۆچیان كردووە 186 هەزار و 422 كەس بووە، لەو ژمارەیەش 25 كەسیان گیانیان لەدەستداوە و حەوت كەسیش بێسەروشوێن بوون. لەساڵی 2016 دا 160 هەزار و 717 كەس لەعێراقەوە بەرەو وڵاتانی ئەوروپا رۆشتوون و داوای مافی پەنابەرییان كردووە، لەو ژمارەیە 78 كەسیان گیانیان لەدەستداوە و 54 كەسیش بێسەروشوێن بوون، لەساڵی 2017 شدا 92 هەزار و 691 كەس لەعێراقەوە كۆچیان كردووە و 29 كەسیان گیانیان لەدەستداوە و 67 یش بێسەروشوێنن. لەساڵی 2018 دا 69 هەزار و 203 كەس لەعێراقەوە بەرەو وڵاتانی ئەوروپا كۆچیان كردووە و داوای مافی پەنابەرییان كردووە، لەو ژمارەیە لەڕێگادا 54 كەس گیانیان لەدەستداوە، 25 كەسیش بێسەروشوێن بوون، بەڵام لەساڵی 2019دا ئامارەكە كەمتربوەتەوە بۆ 53 هەزار و 240 كەس، لەو ژمارەیە 47 كەس گیانیان لەدەستداوە، 10 كەسیش بێسەروشوێن بوون. لەساڵی 2020 بەهۆی بڵاوبوونەوەی كۆرۆنا و توندبوونەوەی سنوورەكان ژماریەكی كەتر كۆچیان كردووە، لەو ساڵەدا 34 هەزار هاوڵاتی عێراقی توانیویانە خۆیان بگەیەننە وڵاتانی ئەوروپا بەڕێگای نایاسایی و داوای مافی پەنابەرییان كردووە، لەو ژمارەیەش 18 كەسیان لەڕێگادا گیانیانلەدەستداوە و 17 كەسیش بێسەروشوێنن، لەساڵی 2021 لەگەڵ كەمێك ئاسایی بوونەوەی رێوشوێنەكانی كۆرۆنا دیسان ئاماری كۆچكردن لەعێراق بەرزبووەتەوە، لەو ساڵەدا 55 هەزار كە لە عێراقەوە كۆچیان بەرەو وڵاتانی ئەوروپا كردووە و داوای پەنابەرییان كردووە، 46 كەسیان لەو ڕێگایە گیانیان لەدەستداوە، 40 كەسیش بێسەروشوێن بوون. دەشتی جەمال سكرتێری فیدراسیۆنی سەرتاسەری پەنابەرانی عێراق دەڵێت:»لە ١/١/٢٠٢٢ تاوەكو ٢/٦/٢٠٢٢ ئەو پەنابەرانەی لەسنورە وشكانی و ئاوییەكانی توركیا دەستگیركراون بریتین لە  ١٠٠ هەزارو ٩٧٤ پەنابەر، بەڵام لە ٣/٦/٢٠٢٢ تاوەكو  ٤/٨/٢٠٢٢ ڕیژەكە گەیشتە ١٦٣٩٧١ پەنابەر واتا لەماوەی تەنها دوومانگدا  ٦٢  هەزارو ٩٩٧ پەنابەر دەستگیركراون. ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:» لە ١/١/٢٠٢٢ تاوەكو ٢/٦/٢٠٢٢ ژمارەی ئەو پەنابەرە عیراقیانەی بە هەرێمی كوردستانیشەوە لەسنورە وشكانی و ئاوییەكانی توركیا دەستگیركراون بریتین لەیەك هەزارو ٧٣٧ پەنابەر بەڵام دوای دوومانگ ڕێژەكە بەرزبوویەوە و  لە ٣/٦/٢٠٢٢ تا ٤/٨/٢٠٢٢ گەیشتە  سێ هەزار پەنابەر، واتا یەك هەزارو ٢٦٣ پەنابەر زیادی كردووە». وتیشی:»لە ١/١/٢٠٢٢ تاوەكو ٢/٦/٢٠٢٢ ژمارەی ئەو پەنابەرانەی گیانیان لەدەستداوە لەسنورە ووشكانی و ئاوییەكانی توركیا بریتین لە  ٢٠٠  پەنابەر وە لە ٣/٦/٢٠٢٢ تاوەكو  ٤/٨/٢٠٢٢ بەرزبوویەوە بۆ ٢٥٤  پەنابەر، واتا لەماوەی دوومانگدا  ٥٤  پەنابەر گیانیانلەدەستداوە. لە 21/12/2021 لەنۆكەندی ئینگلیز یەختێكی كۆچبەران نوقوومبوو كە نیوەیان خەڵكی هەرێمی كوردستان و پاش مانگێك تەرمەكان دۆزرایەوە و گەڕێندرانەوە بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵام هێشتا تەرمی هەشت كەسیان نەدۆزراوەتەوە، واتە لەو ڕووداوەدا كە زیاتر لە 30 كەس لەیەختەكەدا بوون 15 یان كوردبوون. جێگر محەمەد كە یەكێك بوو لەو كەسانەی لەڕووداوەكەی 21/12/2021 لەنۆكەندی ئینگلیز یەختەكەیان ژێرئاوكەوت و هاوسەرەكەشی لەگەڵدابوو ئەوان خەڵكی سنووری ئیدارەی راپەڕین بوون، باوكی جێگر بەهاوڵاتی وت:»كوڕ و بوكەكەم لەو ڕووداوەدا بێسەروشوێن بوون، دەمەوێت بەمردوویی بێت یاخود زیندوویی بۆمان بگەڕێننەوە». كۆی گشتی ئەو عێراقیانەی لەماوەی هەشت ساڵی رابردوودا بەرەو ئەوروپا رۆیشتوون و داوای مافی پەنابەرییان كردووە، 672 هەزار و 119 كەسە، 316 كەسیان گیانیان لەدەستداوە، 225 كەسیش بێسەروشوێن بوون، لەو ژمارەیەش بەوتەی سكرتێری فیدراسیۆنی سەرتاسەری پەنابەرانی عێراق 170 یان خەڵكی هەرێمی كوردستانن، هاوكات لەكۆی 46 هاوڵاتی عێراقی كە ساڵی رابردوو لەڕێگای گەیشتن بەوڵاتانی ئەوروپا گیانیان لەدەستداوە 32 یان خەڵكی هەرێمی كوردستانن ئەمەش دەریدەخات زۆرترین هاوڵاتی هەرێمی كوردستان كۆچ دەكەن و رێگای نایاسایی بۆ گەیشتن بەوڵاتانی ئەوروپا بەكاردەهێنن و بەوهۆیەشەوە زۆرترین هاوڵاتی هەرێم گیان لەدەست دەدەن یاخود بێسەروشوێن دەبن. هەرچەندە ساڵی 2021 كاتێك لێشاوی كۆچی هاوڵاتیانی عێراق و هەرێمی كوردستان بەرەو بیلاروسیا و لەوێشەوە بۆ وڵاتانی دیكەی ئەوروپا دەستیپێكرد، پەرلەمانی كوردستان لیژنەیەكی ناردە پۆڵەندا تا لەنزیكەوە لەدۆخی كۆچبەرانی كورد ئاگاداربێت، بەڵام سەرەڕای ئەوەی لیژنەكە چوونە ئەو وڵاتە و راپۆرتیان ئامادەكرد تا پەرلەمانی كوردستان لەوبارەیەوە كۆبونەوەی لەسەر بكات، بەڵام كۆبوونەوەكە هەر نەكرا. رێبوار بابكەیی، سەرۆكی لیژنی پەیوەندییەكان‌و رەوەندی كوردستانی لە پەرلەمانی كوردستان لەوبارەیەوە بەهاوڵاتی وت:»لەماوەی رابردوودا راپۆڕتێكی وردمان لەسەر كۆچی گەنجان ئامادەكردووەو تێیدا هۆكارو چارەسەرەكانی ئەو دیاردەیەمان دەستنیشانكردووەو داوامانكردووە یەكێك لە كۆبونەوەكانی داهاتوی پەرلەمان تایبەت بكرێت بە كۆچی گەنجان.» خراپی دۆخی ژیانی هاوڵاتیان و نەبوونی دەرفەتی كار و نادادی دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان و بێئومێدی و نەبوونی ئاسۆیەك بۆ ژیانێكی باشتر، هۆكاری سەرەكی سەرهەڵگرتن و جێهێشتنی نیشتمانە. 

هاوڵاتی له‌لێدوانێکی ڕۆژنامه‌نوسیدا به‌رپرسێکی وەزاره‌تی ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردن و شارەوانییەکان جێبەجێکردنی درێژترین پردی لە عێراقدا ڕاگەیاند، هاوکات ئاماژەی بە گرنگی تەواوبوونیشی کرد، بۆ ئاسانکاری هاتووچۆی بازرگانی و دانیشتوانی ناوچەکان بەتایبەتی لە کاتی دروستبوونی لافاودا.  حسێن جاسم، بەڕێوەبەری گشتیی بەشی ڕێگاوبان و پردەکان لە وه‌زاره‌تی ئاوەدانکردنەوە ئه‌مڕۆ چوار شه‌ممه‌ بە ئاژانسی هەواڵی عێراقی ڕاگەیاندووه‌، "بەڕێوەبەرایەتییەکە مانگێک لەمەوبەر دەستیکردووە بە جێبەجێکردنی درێژترین پرد لە عێراق بە دووری 3 کم لە پارێزگا دیالە".ئاماژەی بەوەدا کە "پردەکە بە دەریاچەی حەمرین دا تێپه‌ڕده‌بێت و جێگەی ئه‌و ڕێگاکە دەگرێتەوە کە لە ماوەی ساڵانی پێشوودا بە ئاوی لافاو تێکچووه‌. "  ئاماژەی بەوەشکرد، "چارەسەرێکی ریشەیی دانراوه‌ له‌ئەگەری بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی دەریاچەکە"، ئاماژەی بەوەشکردووە، "دیزاینێک ئامادەکراوە بۆ گۆڕینی رێگاکە بۆ پردێک بە درێژایی ٣ کیلۆمەتر، بە ئامانجی ئه‌وه‌ی له‌کاتی لافاودا ئاو کاریگه‌ری بۆ سه‌ری نه‌بێت".   ئه‌و به‌رپرسه‌ لە درێژەی قسەکانیدا وتی، "رێگاکە بەدەروازەی مونزرییە دەبەسترێتەوە لەگەڵ ئێران، و بە یەکێک لە رێگا گرنگەکان دادەنرێت"، روونیکردەوە کە "ئەم رێگایە دوای شەپۆلی لافاو لە ساڵی 2017 و پاشهاتەکانی پچڕاوە".  جەختیشی لەوە کردەوە، "رێگای ئیمام وەیس بەدیلێکە بۆ ئەم ڕێگایە، بەڵام کاتێکی زیاتری دەوێت، بەو پێیەی مەودای 75 کم زیاترە لە ڕێگای ده‌ریاچه‌که‌"، ئاماژەی بەوەشدا کە "گەڕانەوەی ڕێگای ده‌ریاچه‌که‌ مەوداکە بە شێوەیەکی بەرچاو که‌متر ده‌کاته‌وه‌ و جوڵه‌ی بازرگانی و جووڵەی هاتوچۆی دانیشتوان ئاسانتر ده‌کات" .  

هاوڵاتی وابڕیارە ئەمڕۆ لەباڵەخانەی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق و لەسەر داوای مستەفا کازمی سەرۆکوەزیران لایەنە سیاسییە ناکۆکەکانی عێراق کۆببنەوە و بەدوای دەروازەیەک بۆ چارەسەری دۆخی وڵاتدا بگەڕێن. کۆبوونەوەکەی ئەمڕۆش لەدوای ئەو ڕاگەیەندراوەوە دێت کە نووسینگەی سەرۆکوەزیرانی عێراق دوێنێ بڵاویکردەوەو تیایدا مستەفا کازمی، سەرۆکوەزیرانی عێراق ڕایگەیاندبوو "لە سۆنگەی بەرپرسیاریێتیی نیشتمانیی هاوبەش کە هەموو عێراقییەکان لەسەر بنەمای پاراستنی یەکێتیی عێراق و ئاسایش و سەقامگیرییەکەی کۆدەکاتەوە، داوا لە برایان لە هێزە سیاسییە نیشتمانییەکان دەکەم، چوارشەممە لە کۆشکی حکومەت لە کۆبوونەوەیەکی نیشتمانی بەشداربن بۆ ئەوەی دەست بە دیالۆگێکی جیدی بکەن، ئەوەش لەپێناو دۆزینەوەی چارەسەر بۆ قەیرانی سیاسیی ئێستا." هەروەها وتبووی "داوا لە هەموو لایەنە نیشتمانییەکان دەکەم ئاڵۆزیی جەماوەریی و میدیایی رابگرن، دەرفەتی پێویست بدەن بۆ خستنەڕووی پێشنیازی گونجاو و گفتوگۆی نیشتمانی. بەرژەوەندیی عێراق لەوەدایە زمانی دیالۆگ سەربخرێت، دەرفەتی ئاشتیی نیشتمانیی بدرێت و رێگە لە ناکۆکییەکان بگیرێت." جێگای ئاماژەیە تا ئێستا زۆرینەی لایەنەکان ڕەزامەندییان نواندووە بۆ ئەو کۆبوونەوەیە.

هاوڵاتی لە کۆبوونەوەی هەفتانەی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق وەزیری دارایی عێراق دەستی لەکارکێشایەوەو مستەفا کازمی سەرۆکوەزیرانیش پەسندی کردووە. ئاژانسی فەرمی هەواڵی عێراقی بڵاویکردەوە لە کۆبوونەوەکەی ئەمڕۆ سێشەممە 16ی ئابی 2022 ى ئەنجوومەنی وەزیراندا، عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق دەستلەکارکێشانەوەی خۆی پێشکەشکردووەو مستەفا کازمی، سەرۆکوەزیرانی عێراقیش دەستلەکارکێشانەوەکەی پەسندکردووە. هاوکات مسته‌فا كازمی، سه‌رۆكوه‌زیرانی عێراق، (ئیحسان عەبدولجەبار) وه‌زیری نه‌وتی عێراقی بۆ به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری وه‌زاره‌تی دارایی بە وەکالەت، راسپارد. جێگای ئاماژەیە لەماوەی دوو ساڵی دەستبەکاربوونی عەلی عەللاوی وەکو وەزیری دارایی بڕیاری دابەزاندنی بەهای دیناری عێراقی داو بووبە جێگای ناڕەزایی هاوڵاتیان. عەلی عەللاوی پێشتر لە مانگی شووباتی 2022دا لەلایەن پەرلەمانی عێراقەوە بانگهێشت کرا بۆ پرساندنی سەبارەت بە گرانیی نرخی کەلوپەل و خۆراک لە عێراق، بەڵام بانگهێشتنامەکەی رەتکردەوە بەهۆی ئەوەی لەسەر داوای موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدر بوو؛ حاکم زاملی، جێگری یەکەمی ئەوکاتی سەرۆکی پەرلەمانی عێراق هەڕەشەی قەدەخەی گەشتکردن و لێسەندنەوەی متمانەی لە وەزیری دارایی عێراق کرد، بۆیە دواتر عەللاوی چووە ژێر باری بانگهێشتنامەکە.

هاوڵاتی بەرپرسێکی کۆمپانیای نەوتی عێراق ئاشکرای دەکات دوای ئەوەی رێکخراوی ئۆپیک، عێراق بە زیادکردنی بەرھەمھێنانی نەوت پابەنددەکات، وڵاتەکەی بۆ مانگی داھاتوو ئاستی بەرھەمھێنانی نەوت لە رۆژێکدا بۆ سەروو چوار ملیۆن و ٦٠٠ ھەزار بەرمیل بەرزدەکاتەوە. لەلێدوانێکی ڕۆژنامەنوسیدا عەلا یاسری بەڕێوەبەری گشتی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" رایگەیاند، عێراق پابەندە بەبڕیاری رێکخراوی ئۆپیک و ھاوپەیمانەکانی لەبارەی زیادکردنی بەرھەمھێنانی نەوت بۆ سێ ملیۆن و ٨٠٠ ھەزار بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا، بەڵام ئەو زیادکردنە کاریگەریی لەسەر یەدەگی ستراتیژیی نەوتی خاو نابێت. عەلا یاسری وتیشی، مانگی داھاتوو ئاستی بەرھەمھێنانی نەوتی رۆژانەی عێراق بە تێکڕا بۆ چوار ملیۆن و ٦٦٣ ھەزار بەرمیل بەرزدەبێتەوە، راشیگەیاند، مانگی رابردوو زیاتر لە ١٠٢ ملیۆن و ٣٨٥ ھەزار و ٤٩ بەرمیل نەوتیان بەرھەمھێناوە و داھاتەکەشی ١٠ ملیار و ٥٤١ ملیۆن و ٥٩٤ ھەزار و ٢٥٨ دۆلار بووە. جێگای ئاماژەیە عێراق دەیەوێت تا کۆتایی ساڵی ٢٠٢٧ بەھاوکاری لەگەڵ ئەو کۆمپانیا بیانیانەی لە عێراق کاردەکەن بەرھەمھێنانی نەوت بگەیەنێتە ھەشت ملیۆن بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا. بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتیش لەبازاڕەکانی جیهاندا داهاتی نەوتی عێراق زیادبووە ئەمەش وایکردووە کورتهێنانی بودجەی پێپڕبکاتەوە. ڕێکخراوی ئۆپێک، لە مانگی رابردوودا، هەناردەی نەوتی خۆی رۆژانە بە نزیکەی 216 هەزار بەرمیل زیاد کرد، بەمەش هەناردەی رۆژانەی ئۆپێک بۆ 28 ملیۆن و 896 هەزار بەرمیل زیاد بوو. ئەمەش بە زیادکردنی هەناردەی حەوت وڵاتی ئەندامی ئۆپێک بەدیهات، کە عێراق یەکێکیانە.  

هاوڵاتی کارگێڕى ئەنجوومەنى جێبەجێکردنى یەکگرتووى ئیسلامى کوردستان ئاشکرای ده‌کات، له‌سه‌ردانه‌که‌ی هادى عامرى بۆ لای یه‌کگرتووی ئیسلامی، عامری پێی وتوون  'ئەوپەڕی هەوڵ دەدات لەگەڵ موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدر کۆببێتەوە بە مەبەستی چارەسەرکردنی ئەو قەیرانەی وڵاتی گرتووەتەوە؛ ئاماژەی بەوەش کردووە، کۆبوونەوەی پەرلەمان لە دەرەوەی ناوچەی سەوز بە دوور نازانن.'  عوسمان کاروانى، کارگێڕى ئەنجوومەنى جێبەجێکردنى یەکگرتووى ئیسلامى کوردستان له‌لێدوانێکیدا بۆ که‌ناڵی ڕووداو رایگەیاندووه‌: لە سەردانەکەیدا بۆ لاى یه‌کگرتوو، هادی عامری باسی لە ئەنجامدانى کۆنگرەیەکى دیالۆگى نیشتیمانیى کردووە بە بەشدارى سەرجەم لایەنەکان، هه‌روه‌ها وتووشیەتی، 'هەموو هەوڵێک دەدات لەگەڵ موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدر کۆببێتەوە بە مەبەستی چارەسەرکردنی دۆخی ئێستای وڵات. عوسمان کاوانى کە بەشدار بووە لە کۆبوونەوەى عامرى و سەلاحەدین بەهادین، ئەمیندارى یەکگرتووى ئیسلامى کوردستان وتیشى: هادى عامرى باسی لە کۆبوونەوەى پەرلەمان کرد و وتی، 'ئەگەر رێگرى بەردەوام بێت بۆ ئەنجامدانى لە بەغدا، لە شوێنێکى دیکە کۆبوونەوە دەکرێت.'  هادى عامرى رۆژی یەکشەممە 14ـى ئابی 2022، سەردانى هەرێمى کوردستانى کرد و لە هەولێر بە جیا لەگەڵ سەرۆک مەسعود بارزانی و مەسرور بارزانی، سەرۆکى حکومەتى هەرێمى کوردستان کۆبووەوە و دواتریش لەگەڵ عەلی باپیر، سەرۆکی کۆمەڵى دادگەرى کۆبووەوە؛ دواتر چووە سلێمانى و لەگەڵ یەکێتیى نیشتیمانیى کوردستان و یەکگرتووى ئیسلامى و نەوەى نوێ کۆبووەوە.  

هاوڵاتى وه‌ک وەڵامێکی ناڕاستەوخۆ بۆ داواکارییەکی موقتەدا سەدر سه‌باره‌ت به‌ خۆپیشاندانی ملیۆنی له‌ ڕۆژی شەممەی داھاتوو، چوارچێوەی ھەماھەنگیش رایدەگەیەنێت دەتوانن ھاوشێوەی رەوتی سەدر ھەڵسوکەوت بکەن بەڵام نایانەوێت ئاڵۆزییەکان فراونتر ببن. له‌ڕاگه‌یه‌ندراوێکدا چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان (که‌ له‌لایه‌ن مالیکی و عامری و خه‌زعه‌لی)یه‌وه‌ سه‌رۆکایه‌تی ده‌کرێت لە راگەیەندراوێکدا ڕایگه‌یاندووه‌، ئەوانەی لەسەر داوای چوارچێوەی ھەماھەنگی خۆپیشاندان دەکەن بۆ پشتیوانیکردن لەیاسا و دژی ئەوانەی یاسا پێشێل دەکەن، تەنیا بەشێکی زۆر کەمی لایەنگرانی چوارچێوەی ھەماھەنگین. هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: دەتوانن ھاوشێوەی رەوتی سەدر ھەڵسوکەوت بکەن بۆ زیاتر شێواندنی رەوشی نەخوازراوی ئێستای عێراق و خۆپیشاندانی دوو ملیۆنی بکەن نەک یه‌ک ملیۆنی، بەڵام پابەندن بە رێزگرتن لەدەستوور و یاسا و نایانەوێت کێشە و ئاڵۆزییەکان زیاتر فراوان ببێت، لەو باوەڕشدان وڵات بە خۆسەپاندن و زمانی ھەڕەشە بەڕێوەنابرێت. جێگای ئاماژه‌یه‌ شه‌وی ڕابووردوو ساڵح محەممەد عێراقی، وەزیری موقتەدا سەدر رۆژی خۆپێشاندانی ملیۆنی دیاریکرد و ڕایگەیاند: ئێوارەی رۆژی شەممەی داهاتوو، کاتژمێر 5، خۆپیشاندانی ملیۆنی لەگۆڕەپانی تەحریر دەستپێدەکات و بەرەو گۆڕەپانی ئاهەنگەکان دەڕۆین.

هاوڵاتی لەڕاگەیەندراوێکدا هەسەدە دەستگیركردنی شانەیەكی سیخوڕی و کوژرانی سیخوڕێکیان لە حەسەكە ڕاگەیاند. بەپێی ڕاگەیەندراوەکە ناوەندی هێزەكانی سوریای دیموكرات – هەسەدە ئاشکرایکردووە، دوێنی لە ئۆپەراسیۆنێكدا لە شارۆچکەی تل براک کە 42 کیلۆمەتر لەشاری حەسەکەی ڕۆژئاوای کوردستانەوە دوورە، شانەیەکی سیخوڕییان دەستگیرکردووە کە لەبەرژەوەندیی دەزگای هەواڵگریی تورکیا کاریانکردووە. هەسەدە ئەوەی خستۆتە ڕوو شانەکە لە سێ کەس پێکهاتبوون کە بۆ هەواڵگری تورک کاریان کردووە و زانیاریان لەبارەی کارمەندانی خۆبەڕێوەبەری و کۆمەڵگەی مەدەنی و سەربازی و کارمەندانی خزمەتگوزاری بۆ میت گواستوەتەوە و دەستیان لە شەهیدکردنی زۆرێک لە هەڤاڵان و فەرماندەکانماندا هەیە لە تل بوڕاق و قامیشلو. ئاماژە بەوەشکراوە لەو ئۆپەراسیۆنەدا ئەندامێکی شانەکە بەناوی “عەزیز محەمەد” خۆی بەدەستەوە نەدا و هەر بۆیە هێزەکانی هەسەدە ناچار بوون وەڵامی بدەنەوە و لە ئەنجامدا کوژرا دوو سیخوڕی تریش دەستگیرکران. جێگای ئاماژەیە لە مانگی ڕابردووشدا هێزەکانی سوریای دیموکرات ئۆپەراسیۆنی (سوێند)یان بۆ دەستگیركردنی “سیخوڕو بەکرێگیراوانی”ی تۆڕەهەواڵگرییەکانی تورکیا دەستپێکردووە.

هاوڵاتی وه‌زیری دارایی عێراق ئاشکرای ده‌کات دابه‌شکردنی موچه‌ له‌عێراقدا به‌رده‌وام ده‌بێت و دۆخی سیاسی هیچ کاریگه‌رییه‌کی له‌سه‌ر موچه‌ نییه‌، ئاماژه‌به‌وه‌شده‌کات ئه‌مساڵ ئه‌گه‌ر بودجه‌ نه‌بێت حکومه‌ت ناچار ده‌بێت به‌پێی بودجه‌ی ساڵی ڕابووردوو خه‌رجی خۆی به‌ڕێوه‌ ببات. له‌لێدوانێکی بۆ ته‌له‌فزیۆنی فه‌رمی عێراق، عه‌لی عه‌لاوی وه‌زیری دارایی عێراق ڕایگه‌یاند:"ئەو دەنگۆیانە رەتدەكه‌ینەوە كە گوایە موچە پەكخرابێت یان كاریگەری لەسەر هه‌بووبێت بەهۆی قەیرانی سیاسیی ئێستاوە." عه‌لاوی ئاماژه‌ی به‌وه‌شكرد، "ده‌وڵه‌ت به‌هۆی نه‌بوونی بودجه‌وه‌ ناوه‌ستێت، چونكه‌ بودجه‌یه‌كی تر هه‌یه‌، كه‌ بودجه‌ی 2021یه‌، كه‌ له‌ڕێگه‌وه‌ ده‌توانێت خه‌رجییه‌كان به‌ بڕه‌یه‌ك له‌ نێوان 100-120 ترلیۆن دیناردا دابین بكات". وه‌زیری دارایی وتیشی:"لە ئەگەری هاتنە ناوەوەی ساڵی 2023 بەبێ بودجە یان یاسایەکی هاوشێوەی یاسای پاڵپشتی بەپەلە بۆ ئاسایشی خۆراک و گەشەپێدان، حکومەت ناچار دەبێت بەپێی بودجەی 2021 خەرج بکات". جەختیشیكردەوە "لە غیابی بودجەدا حكومەت ناتوانێت بەرەو پرۆژە و وەبەرهێنانی نوێ پێشبكەوێت، چونكە بەهۆی بڕگەكانی خەرجكردنی بودجەی ساڵی رابردووەوە سنووردار دەكرێت".