کاکەلاو عەبدوڵا ژمارەیەکی زۆری ڤاکسینە نوێیەکە تائێستا لەلایەن وڵاتە دەوڵەمەندەکانەوە کڕدراون لەکاتێکدا ژمارەیەکی کەم دەمێنێتەوە بۆ وڵاتە تازەپێگەشتووەکان کە لەهەر (١٠) کەسێک نۆ کەس رزگار دەکات لەتووشبوون بەڤایرۆسی کۆرۆنا. بەپێی راپۆرتێکی رێکخراوێکی بەریتانی، چەند وڵاتێکی زلهێز زیاتر لەیەک ملیار دانە ڤاکسینە ئەڵمانی-ئەمریکیەکەیان کڕیوە، کە تەنها لەسەدا ١٤٪ی دانیشتوانی جیهان پێکدەهێنن. لەدووشەممەی رابردوودا کۆمپانیای فایزەری ئەمریکی و بایۆنتێکی ئەڵمانی رایانگەیاند ڤاکیسنەکەیان لەقۆناغی سێ و کۆتاییدایەو لەسەدا ٩٠٪ کاریگەریی هەیە. فایزەر رایگەیاند زیاد لە یەک ملیار دانە دروستدەکەن تاکۆتایی ٢٠٢١ و دابەشکردنیش دەکەوێتە کۆتای ئەمساڵەوە. تا ئێستا دیار نییە نرخی ڤاکسینەکە چەند دەبێت لەبازاڕەکاندا، بەڵام بەپێی ئەو رێکەوتنانەی کراوە لەگەڵ کۆمپانیاکەدا نرخەکەی لەهەر وڵاتێکدا دەگۆڕێت. تائێستا چەند وڵات کڕیویانە؟ بەپێی راپۆرتێکی رێکخراوی (گڵۆباڵ جەستس ناو)ی بەریتانی، تائێستا لەسەدا ٨٠٪ی ڤاکسینەکە لەلایەن حکومەتە زەبەلاحەکانی جیهانەوە کڕدراون کەزیاترە لە یەک ملیار دانە. چەند مامەڵەیەکی گەورە کراوە لەلایەن ئەمریکا، یەکێتی ئەوروپا، بەریتانیا، هەروەها چەند وڵاتێکی ترەوە، ئەمریکا لەمانگی تەمموزی ئەمساڵ رێککەوتنی لەگەڵ فایزەر ئەنجامدا لەحاڵەتی سەرکەوتنی ڤاکسینەکە بەکڕینی (١٠٠) ملیۆن دانەو بژاردەی کڕینی (٥٠٠) ملیۆن دانەی تر. یەکێتی ئەوروپاش، کە پێکهاتووە لە (٢٧) وڵات، کڕینی (٢٠٠) ملیۆن دانەی یەکلاییکردووەتەوە لەگەڵ بژاردەی کڕینی (١٠٠) ملیۆنی تردا، لەکاتێکدا بەریتانیا تائێستا (٤٠) ملیۆنی لەمامەڵەکەدا بۆ خۆی مسۆگەر کردووە. لەشەممەی رابردوودا ئیسرائیل رایگەیاند گرێبەستێکی کردووە لەگەڵ کۆمپانیای فایزەر بۆ کڕینی هەشت ملیۆن دانە بۆ نزیکەی نۆ ملیۆن لەدانیشتوانەکەی. بەهۆی کڕینی پێشوەختەی ئەم وڵاتانەوە، هەلێکی کەم ماوەتەوە بۆ زۆربەی وڵاتەکانی تر کەبتوانن ڤاکسینەکە دەستبخەن. «پێدەچێت لەچەند هەفتەی داهاتوودا فایزەر کۆمەڵێک دانە بخاتە بەردەم وڵاتە تازە پێگەشتووەکان، بەڵام بەئەگەرێکی زۆرەوە ئەم ژمارەیە بەشێکی کەم دەبێت لەوەی بەرهەمدەهێنرێت»، لە راپۆرتەکەدا ئاماژە بەمە کراوە. چەنێک بەرهەم دەهێنرێت؟ ئەم ڤاکسینە ئاماژەیەکی بەرچاوو گرنگە لەشەڕی دژی ڤایرۆسی کۆرۆنا کە تائێستا بووەتە هۆی مردنی زیاتر لە یەک ملیۆن کەس و ئابووری جیهانی داڕووخاندووە. ئەم ڤاکسینە جۆرێکی نوێیە و پێی دەوترێت ڤاکسینی (RNA) کە راهێنان بەسیستەمی بەرگری مرۆڤ دەکات تادژی ڤایرۆسەکە بجەنگێت. ڤاکسینەکە بەشێکی بچوکی کۆدی جیناتی ڤایرۆسەکەی تێدایەو ئەمەش وادەکات بەشێکی ڤایرۆسەکە لەجەستەدا دروست ببێت کە سیستەمی بەرگری وەک تەنێکی دەرەکی دەیناسێتەوەو هێرشی دەکاتەسەر. بەپێی راگەیاندراوی هەردوو کۆمپانیای بەرهەمهێن، تاکۆتایی ساڵی ٢٠٢١ زیاتر لە یەک ملیارو (٣٥) ملیۆن دانە بەرهەمدەهێنن و سەرەتای دەستپێکی دابەشکردنی ڤاکسینەکە دەکەوێتە کۆتایی ساڵەوە لەمانگی کانونی یەکەم. نرخەکەی چەند دەبێت؟ بەپێی وتەی بەرپرسانی کۆمپانیا بەرهەمهێنەکان، نرخی ڤاکسینەکە لەوڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر دەگۆڕێت، بەڵام هەوڵدەدەن نرخەکەی لەخوار «ئاستی ئاسایی مارکێتەکان» دابنێن. «چاوەڕوان دەکەم جیاوازی هەبێت لەنرخدا لەناوچە جیاوازەکانی جیهاندا»، رایان ریچاردسن، بەرپرسی بەشی ستراتیجی کۆمپانیای بایۆنتێک وای وت. چۆنیەتی بەکارهێنانی ڤاکسینەکە بەجۆرێکە دەبێت هەر کەسێک دوو جار بەکاری بهێنێت و ماوەی هەریەکێکیان سێ هەفتە بێت، بەو پێیەش هەموو کەسێک دوو دانەی پێویستە. بەپێی گرێبەستەکەی ئەمریکا کە لەگەڵ فایزەر ئیمزای کردووە، بۆ هەر ڤاکسینێک (١٩.٥) دۆلار دیاریکراوە، بەوپێیەش ئەمریکا دەبێت یەک ملیار و (٩٥٠) ملیۆن دۆلار بدات بۆ وەدەستخستنی (١٠٠) ملیۆن ڤاکسینەکە کە لەگرێبەستکەدا هاتووە. لەکۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا لەهەینی رابردوو، مۆنسیف سلۆوی راوێژکاری باڵای حکومەتی ئەمریکا لەپرۆگرامی ڤاکسینی کۆرۆنا رایگەیاند ئیدارەی ترەمپ هیوای وایە (٢٠) ملیۆن هاووڵاتی دەرزی ڤاکسینی لێبدرێت لەمانگی کانونی یەکەمی ئەمساڵ و نزیکەی (٢٥) ملیۆن کەسی تر بۆ هەر مانگێک لەمانگەکانی ساڵی نوێ. بەپێی راپۆرتێکی ئاژانسی رۆیتەرز، نرخی ڤاکسینەکە لەخوار (١٩.٥) دۆلارەوە دەبێت بۆ وڵاتە ئەوروپییەکان. بەرپرسێکی باڵای ئەوروپی کە بەشداربووە لەمامەڵەکانی یەکێتی ئەوروپاو کۆمپانیای بەرهەمهێن بە رۆیتەرزی راگەیاندووە نرخی ڤاکسینەکە بۆ وڵاتانی ئەوروپی لەخوار (١٩.٥) دۆلارەوە دەبێت، ئەمەش بەشێکی لەبەرئەوەی یەکێتی ئەوروپاو ئەڵمانیا هاوکاری داراییان تەرخانکردبوو بۆ بەرهمهێنانی ڤاکسینەکە. بەپێی راپۆرتێکی فاینانشڵ تایمز، ئەڵمانیا لەمانگی ئەیلولی ئەمساڵ (٣٧٥) ملیۆن یۆرۆی داوە بە بایۆنتێک لەمیانی بەرهەمهێنانی ڤاکسینەکە. بەرپرسە ئەوروپییەکە ئەوەی ئاشکراکردووە یەکێتی ئەوروپا رێککەوتووە لەسەر نرخێک کە لە (٢٠) دۆلارەوە نزیکترە وەک لە (١٠) دۆلار بۆ هەر دانەیەک، بەبێ ئەوەی نرخە دیاریکراوەکە ئاشکرابکات. کاریگەری ڤاکسینەکە هەردوو کۆمپانیای بەرهەمهێن لە دووشەممەی رابردوودا رایانگەیاند ڤاکسینەکە لەسەدا ٩٠٪ کاریگەری دەبێت و ئەو کەسەی وەریدەگرێت بەڕێژەیەکی بەرچاو بەدوور دەبێت لەڤایرۆسی کۆرۆنا. فایزەر و بایۆنتێک لەهەرسێ قۆناغی دروستکردندا ڤاکسینەکەیان لەسەر (٤٣) هەزار (٥٠٠) کەس تاقیکردووەتەوەو بەڕێژەیەکی بەرچاو سەرکەوتوو بووە، بێ هیچ سەرهەڵدانی کێشەیەکی بەرچاو لەتەندروستی بەشداربوواندا. رێکخراوی تەندروستی جیهانی رێژەی لەسەدا ٥٠٪ی دیاریکردووە بۆ کاریگەربوونی هەر ڤاکسینێک تاقبوڵ بکرێت و بەکاربهێنرێت. فایزەر و بایۆنتێک هێشتا قۆناغی تاقیکاری سێیان تەواو نەکردووە کەکۆتا قۆناغە، بۆیە مەترسی ئەوە هەیە رێژەی کاریگەربوونی دابەزێت، بەڵام زانایان پێیانوایە کاریگەرییەکەی لەکاتی بەکارهێنانیشدا زۆر لەسەروو لەسەدا ٥٠٪ەوە دەبێت، لەکاتێکدا ڤاکسینی ئەنفلەوەنزا تەنها لەسەدا ٤٠-٦٠٪ کاریگەرە. ئوغور شاهین، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری بایۆنتێک لەچاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ رۆژنامەی گاردیانی بەریتانی رایگەیاند ڤاکیسنەکە لەتوانایدا هەیە ڤایرۆسی کۆرۆنا کۆتایی پێبهێنێت کەجیهانی تووشی کارەسات کرد لەساڵی ٢٠٢٠دا. «ئەگەر پرسیارەکە ئەوەبێت کەئایا دەتوانین ئەم پەتا جیهانییە بوەستێنین بەم ڤاکسینە، ئەوا وەڵامەکەم بەڵێ دەبێت، چونکە پێموایە تەنها پارێزگاری لەتووشبوونی نیشانە دیاریش کاریگەرییەکی بەرچاوی دەبێت»، شاهین وای وت. لایەنە نەزانراوەکانی چین؟ ڤاکسینەکە چەند لایەنێکی نەزانراوی هەیە، لەوانە کەنازانرێ ئاخۆ پارێزگاری هەمیشەیی دەبەخشێت یاخود وەک ڤاکسینی ئەنفلەوەنزا دەبێت هەموو ساڵێک بەکاربهێنرێت. هەروەها ئەوەش نازانرێت ئاخۆ ڤاکسینەکە رێگری دەکات لەگرتن و بڵاوکردنەوەی ڤایرۆسەکە یان تەنها ناهێڵێت نەخۆش بکەویت، جگە لەوەی هێشتا دیار نییە ڤاکسینەکە چەنێک تۆکمەیە بۆ گروپە جیاوازەکانی تەمەن. لایەنێکی خراپی ڤاکسینەکە ئەوەیە دەبێت لەپلەی گەرمی ناقس ٨٠ (-٨٠) هەڵبگیرێت، کەئەمەش کارێکی سەختە لەکاتی دابەشکردن و گواستنەوەی بەرهەمەکە، هەروەها هەڵگرتنیشی لەچەند وڵاتێکی تازەپێگەشتوودا. ئایا ڤاکسینی تر هەیە وەک ئەمە مژدەبەخش بێت؟ نزیکەی (١٦) ڤاکسین هەن لەجیهاندا کەقۆناغی باشیان بڕیوە و چەند ڤاکسینێک لەوانە لە قۆناغی کۆتاییدان و بڕیارە بەمزووانە داتاکانیان بخەنەڕوو. چوارشەممەی رابردوو روسیا رایگەیاند ڤاکسینی سپەتنیک-٥ لەقۆناغی دووەمدا لەسەدا ٩٢٪ کاریگەری هەبووە کە لەسەر (١٦) هەزار کەس تاقیکراوەتەوەو بەمزووانەش قۆناغی سێ دەستپێدەکات بەبەشداری (٤٠) هەزار کەس لە (٢٩) کیلینیکی پزیشکی لەسەرتاسەری مۆسکۆ. ڤاکسینە روسییەکە جۆرێکی ستانداردەو پێویستی بەوە نییە لەپلەی گەرمی زۆر نزمدا هەڵبگیرێت، ڤاکسینەکە جۆرێکی مردوو یان بێهیزکراوی ڤایرۆسی کۆرۆنای تێدایەو دەکرێتە جەستەوە تادواتر سیستەمی بەرگری بیناسێتەوەو بەئاسانی رووبەڕووی بوەستێتەوە. ڤاکسینەکەی کۆمپانیای مۆدێرنای ئەمریکیش لەقۆناغی کۆتاییدایەو بڕیارە بەمزووانە داتاکانی لەسەر ڤاکسینەکە بخاتەڕوو کە لەهەمان جۆری ڤاکسیەنەکەی فایزەرو بایۆنتێکە. هەروەها ڤاکسینەکەی زانکۆی ئۆکسفۆردی بەریتانی بەهەماهەنگی لەگەڵ کۆمپانیای ئەسترازینکا هیوابەخشەو بڕیارە لەچەند هەفتەی داهاتوودا داتاکانیان ئاشکرا بکەن
هاوڵاتى بڵاوبوونەوەی هەواڵەکانی ئاماژەکانی سەرکەوتنی جۆو بایدن لەئەمەریکا بووەمایەی خۆشحاڵیی بەرپەرسانی حکومەتی ئێران بەتایبەت ئەوانەی سەر بەمیانڕەوەکانن و نزیکن لەباڵی ریفۆرمخواز، چونکە ئەوان چاوەڕوانن بەهاتنی بایدن، (250) ملیار دۆلار قەرەبووی زیانی کشانەوە لە رێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) وەگرن و هاوکات زیاتر لە (40) ملیار دۆلاری بلۆککراوی ئێران بگەڕێننەوە خەزێنەی وڵاتەکەیان، لەکاتێکدا هەندێک شارەزای ئابوریی ئاشکرایان کردووە زیاتر لە (150) ملیار دۆلاری ئێران لەبانکەکانی جیهاندا بلۆک کراوە. بەوپێیە ئێران بەتەمایە بەهاتنی بایدن (390) ملیار دۆلاری دەستبکەوێت، کەئەمەش زیاتر بەخەونێکی بەدینەهاتوو لەقەڵەمدەدرێت و هاوکات بەرپرسانی ئێران جەختیان کردووەتەوە تا چارەنووسی تا زیانی (250) ملیار دۆلاری وڵاتەکەیان لە رێککەوتنی ئەتۆمیدا روون نەبێتەوە ئامادەنین دانوستان لەگەڵ جۆو بایدن سەرۆکی نوێی ئەمەریکا بکەن و بڵاوبوونەوەی ئەو هەواڵەش بەهای هەر دۆلارێکی لەناوخۆی ئێراندا جارێکی دیکە بۆ (28)هەزار تمەن بەرزکردەوە، کە پێشتر بەهۆی سەرکەوتنی بایدنەوە بەهای هەر دۆلارێک بۆ (22) هەزار تمەن دابەزیبوو. وڵاتان بەهۆی ئەمەریکاوە قەرزەکانی ئێران نادەنەوە (40) ملیار دۆلار داهاتی هەناردەی کاڵاو کارەباو غازو نەوتی ئێران لەلایەن ژمارەیەک وڵاتەوە بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاوە بلۆک کراوەو تەنها وڵاتی عێراق وەڵامی ئەرێنیی بۆ گەڕاندنەوەی قەرزەکانی لەبەرامبەر کاڵادا بۆ ئێران هەبووە. پێگەی ئەلیکرۆنیی راگەیاندنی سەرۆک کۆماری ئێران رایگەیاندووە لەدوایین کۆبوونەی کابینەی حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە کە لەگەڵ تیمی هاوئاهەنگیی دارایی بووە، پێداگریی کردووە کە لەزووترین کاتدا هەوڵی گەڕاندنەوەی (40) ملیار دۆلاری وڵاتەکەی بدەن کە «چین بە (20) ملیار دۆلار، هندستان (7) ملیار دۆلار، کۆریای باشور(8.5) ملیار دۆلار، عێراق (4) بۆ (5) ملیار دۆلار، ژاپۆن (1.5) ملیار دۆلار» زۆرترین پارەی ئێران قەرزارن و دەبێت بانکی ناوەندی و وەزارەتی دەرەوە هەماهەنگیی پێویست بکەن بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پارانە. پێگەی رۆحانی روونیکردووەتەوە: رۆژانە بڕی قەرزەکانی عێراق زیاد دەکات، چونکە هەناردەکردنی غازو کارەبای ئێران بۆ ئەو وڵاتە بەردەوامە، بەڵام تەنها بەرپرسانی بەغدا بەڵێنیان داوە کەقەرزی وڵاتەکەیان بەسیستمی کاڵا لەبەرامبەر هاوردەکردنی کارەباو غاز لەئێران بدەنەوە، چونکە بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاوە، بەغدا ناتوانێت ئاڵوگۆڕی دراوو پارە لەگەڵ تاران بکات. فرۆشی نەوت خەمی سەرەکیی ئێران (50%)ی بودجەی ئێران لەڕێگەی فرۆشتنی نەوتەوە دابیندەکرێت و پێشتر داهاتی ساڵانەی گەیشتووەتە (108) ملیار دۆلار، بەڵام لەساڵی (2012) بەهۆی بەرنامە ئەتۆمییەکەوە سزا بەسەر کەرتی نەوت و غازی ئێراندا سەپاو ساڵی (2017) بەهۆی کشانەوەی واشنتۆن لەڕێککەوتنی ئەتۆمیی لەسەر دەستی دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمەریکا، داهاتی نەوتی ئێران بووەتە (8) ملیار دۆلار لەساڵێکداو ئەو وڵاتەی خستە لێواری هەرەسهێنانی ئابورییەوە، بۆیە دوای سەرکەوتنی بایدن زۆربەی بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی لەنوێترین لێدوانەکانیاندا گەڕانەوە بۆ بازاڕی جیهانیی نەوت بەخەمی سەرەکیی وڵاتەکەیان دەزانن. ئاژانسی هەواڵی کاری ئێران (ئیلنا) بڵاویکردووەتەوە؛ لەگەڵ دەستبەکاربوونی بایدن وەک سەرۆکی ئەمەریکا، ئێران هەوڵدەدات بەهەر جۆرێک بووە رۆژانە تا نزیکەی دوو ملیۆن بەرمیل نەوت رەوانەی بازاڕەکانی جیهان بکات، چونکە بایدن دەیەوێت لەچوارچێوەی پاراستنی ژینگەی وڵاتەکەیدا رێگەنەدات ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەئەمەریکا زیاد بکات و هاوکات رێگەش لە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بگرێت، بۆیە بۆ ئەم مەبەستە رەنگە لەسەر بنەمای گەڕانەوە بۆ رێککەوتنی ئەتۆمیی رێگە بەئێران بدات ئاستی هەناردەی نەوتی وڵاتەکەی بۆ نزیکەی دوو ملیۆن بەرمیل لەڕۆژێکدا بەرزبکاتەوە. بەرپرسانی ئێران جەختیان لەوە کردەووەتە، ئەگەر تەنانەت نرخی نەوت بۆ (20) دۆلار دابەزێت کە لەو کاتەدا سعودیەو عێراق قازانج لەنەوتەکەیان ناکەن، ئێران سوورە لەسەر بەرزکردنەوەی ئاستی هەناردەکردنی نەوت بۆ بازاڕەکانی جیهان، بۆیە بایدن دەتوانێت ئاسانکاریی بۆ ئەو مەبەستە بکات. بایدن‌و بەرنامەی ئەتۆمی و موشەکیی ئێران ئەرۆن کیاک یەکێک لە راوێژکارەکانی جۆو بایدن بە رۆژنامەی (جیرۆسەلیم پۆست)ی ئیسرائیلی راگەیاندووە؛ سیاسەتەکانی ترەمپ بووەتە هۆی ئەوەی رێژەی یۆرانیۆمی پیتێنراوی ئێران بۆ (10) هێندەی رابردوو بەرزببێتەوە، کە ئەمەش مەترسییەکی گەورەیە بۆ تەلئەبیب و هاوپەیمانەکانی ئەمەریکا لەناوچەکەداو دەتوانێ ببێتە هەڕەشەیەکی راستەقینە بۆ تێکچوونی دۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆیە بایدن هەموو هەوڵەکانی دەخاتەگەڕ بۆ ئەوەی بەرنامەی موشەکیی و ئەتۆمیی ئێران تاساڵی (2025) بەتەواوەتی سنوردار بکات و رێگە لەگەشەکردنی بگرێت، تەنانەت ئەگەر بەگەڕانەوەی واشنتۆن بێت بۆ رێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1). بایدن وەک ئۆباما نییە پێگەی (ناشناڵ نیوز) نووسیویەتی لەسیاسەتی دەرەوەدا جۆو بایدن وەک باراک ئۆباما، سەرۆکی پێشووتری ئەمەریکا نییە، چونکە رای گشتیی ئەمەریکا دژی شەڕی ئەفغانستان و عێراق بوو، بەڵام بایدنی سەر بەدیموکراتەکان پشتیوانی لەو جەنگە کردو تەنانەت هانی جۆرج بۆشی، سەر بەکۆمارییەکان و سەرۆکی ئەوکاتی وڵاتەکەی دەدا کەهێزی سەربازیی زیاتر رەوانەی عێراق بکات و تائێستا بڕوای بەدەستوەردانی راستەوخۆی وڵاتەکەی لەو وڵاتانەو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیەو تەنانەت بۆ رێگریی لەباڵادەستبوونی ئێران دڵنیایی دەداتە وڵاتانی عەرەبی کەنداو بەتایبەت ئیمارات و سعودیەو هەر لەسەر ئەو بنەمایە دانوستانی ئاشکرا لەگەڵ بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی ئێران دەکات، لەکاتێکدا ئۆباما بەنهێنی دانوستانی لەگەڵ تاران کردو هیچ دڵنیاییەکی نەدایە وڵاتانی عەرەبی. بایدن و ترەمپ لەچەقی ململانێکانی ئێران بەچاوخشاندنێک بە رۆژنامەو میدیاکانی ئێران لەکاتی بانگەشەی هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی ئەمەریکا، دەردەکەوێت کە دوو لایەنی سەرەکی کۆماری ئیسلامی ئێران واتە باڵی محافزکارو ریفۆرمخواز بەبەردەوامیی رووماڵی ئەو هەڵمەتانەو هەڵبژاردنەکانی ئەمریکایان دەکردو لەگەڵ دەرکەوتنی ئاماژەکانی سەرکەوتنی بایدن دۆلار لەئێران دابەزینی بەخۆیەوە دەبینی و لەگەڵ ناڕەزایەتی ترەمپ لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکانیش دۆلار لەئێران دووبارە بەرز بووەوە، بۆیە هەڵبژاردنەکانی ئەمەریکا گەورەترین کاریگەریی لەسەر سیاسەت و ئابوریی ئێران هەیە، چونکە هەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماریی لەو وڵاتەش نزیکەی هەشت مانگی ماوەو سەرکەوتنی دیموکرات یان کۆماریی لەئەمەریکا کاریگەریی لەسەر پێگەی محافزکارو ریفۆرمخواز لەئێران هەیە. رۆژنامەی (ئارمانێ میللی) کە سەر بەحکومەتی ئێرانەو نزیکە لە ریفۆرمخوازانەوە، سەبارەت بەهەڵبژاردنەکانی داهاتووی سەرۆک کۆماریی لەوڵاتەکەی نووسیویەتی: محافزکاران لەئێستاوە پۆستە وەزارییەکانیان لەحکومەتی داهاتوودا دابەش کردووەو دەیانەوێت بەبەشداریی کەمی خەڵک، هاوشێوەی هەڵبژاردنەکانی ئەمساڵی پەرلەمان سەرکەوتن بەدەستبهێنن، ئەوان تەنها مەحمودی ئەحمەدی نەژادیان هەیە کە لەمێژوودا بووبێتە سەرۆک کۆمارو دواتر پاساوو بیانویان بۆ هێنایەوە، کەئەو لەمحافزکاران نییە، بۆیە هەموو هەوڵێک دەدەن سوود لەهەموو ئامرازێک ببینن بۆ ئەوەی کلیلی حکومەت وەربگرن، بەڵام ترەمپ لەقەی لە بەختی محافزکاران دا، چونکە ئەوان بەتەما بوون بەسەرکەوتنی ترەمپ خەڵکی ئێران بێهیوا ببێت و لەهەڵبژاردنەکانی داهاتوودا کەمترین ئاستی بەشداریی هەبێت، بۆ ئەوە براوەی بەشداریی کەمی خەڵک لەهەڵبژاردنەکاندا بن. هاوکات رۆژنامەی (شەرق)ی ئێران کەنزیک لە ریفۆرمخوازانە، دوای سەرکەوتنی بایدن لەسەر وتاری خۆیدا نووسیبوی: لەئێستاد ئاماژەکانی گەڕانەوەی ریفۆرمخوازان بۆ گۆڕەپانی سیاسەت و هەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماریی لەئێراندا بەرچاوەو گومان دەکرێت پشتیوانیی لەکاندیدبوونی محەمەد جەواد زەریف بکەن بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆک کۆماریی لەئێران، چونکە سەرکەوتنی جۆو بایدن هیوای بۆ گەڕانەوەی ئەمەریکا بۆ رێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) گەڕاندووەتەوەو ئەمە وادەکات بوار بۆ ریفۆرمخوازان خۆش ببێت کەحکومەتێکی ئەهلی گفتوگۆودانوستان لەداهاتووی ئێراندا پێکبهێنن و بۆ ئەم مەبەستەش پیاوی ژمارە یەکی دیپلۆماسیی ئێران باشترین بژاردەیە بۆ پۆستی سەرۆک کۆماریی بەپشتیوانیی ریفۆرمخوازان. محافزکارانی ئێران لەدیموکراتەکان تووڕەن رۆژنامەی (جەوان) سەر بەمحافزکاران سەبارەت بەسەرکەوتنی بایدن لەهەڵبژاردنەکانی ئەمەریکا نووسیویەتی: تا ئێستاش کەسانێک لەئێران هەن کەهەر شەپۆلێکی سیاسیی ئەمەریکا دەیانجوڵێنێت و باسی مانگی هەنگوینی نێوان تاران و واشنتۆن دەکەن، بەڵام ئەگەر لەمێژووی (40) ساڵ و تەنانەت پێشتری پەیوەندییەکانی نێوان ئەمەریکا و ئێران بڕوانین، بۆمان دەردەکەوێت گەورەترین سزاو رووداوە ناخۆشەکان لەسەردەمی ئیدارەی دیموکراتەکاندا بەسەر ئێراندا سەپێنراوەو دیموکراتەکان دەستێکی پۆڵایینن لەدەستکێشێکی قوماشدا. لەسەردەمی جیمی کارتەر، بیل کلینتۆن، باراک ئۆباما کە سەرۆکە دیموکراتەکانی ئەمەریکا بوون، هەناردەی نەوتی ئێران بۆ ئەمەریکا قەدەغە کراو دواتر بازرگانیی لەگەڵ ئێران هەڵوەشێنرایەوەو لەدوایین پێشهاتدا ئۆباما سوودی لە بلۆککردنی پارەکانی ئێران کردو دواتر شەپۆلێک سزای بەسەر تاراندا سەپاند بۆ ئەوەی ئێران ناچار بە رێککەوتنی ئەتۆمیی بکات. هاوکات رۆژنامەی (کەیهان) کە سەر بەتوندڕەوەکانی محافزکارانە، نووسیویەتی: دوژمنایەتی ئەمەریکا لەدژی ئێران لەسەردەمی ترەمپدا دەستیپێنەکردووە تا لەسەردەمی بایدندا کۆتایی پێبێت، بەڵام بەرپرسانی ئێران کەپێشتر دەیانوت رێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) بەهۆی کشانەوەی ئەمەریکاوە هیچ دەستکەوتێکی نەبووە، ئێستاو لەگەڵ سەرکەوتنی جۆو بایدن وەک سەرۆکی کۆشکی سپی، پەیام و لێدوانی پێچەوانەی رابردوو بڵاودەکەنەوەو تەنانەت حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری ئێران و محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەو ئیسحاق جیهانگیریی، جێگری یەکەمی سەرۆک کۆمارو عەلی رەبیعی، وتەبێژی حکومەت کە بەرپرسانی دیاری وڵات و حکومەتی کۆماری ئیسلامی ئێرانن، هاتنی بایدنیان بەئەرێنی وەسف کردووەو هیوایان لەسەر داهاتووی پەیوەندییەکانی تاران و واشنتۆن لەسەر دەستی بایدن هەڵچنیوە کەزۆر جێگەی گومانە. بایدن و پیاوی دیپلۆماسیی ئێران میدیاکانی ئێران تۆمارێکی ڤیدیۆییان بڵاوکردووەتەوە، کەتێیدا محەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران کە بەپیاوی یەکەمی دیپلۆماسیی ئێران دەناسرێت، دەڵێت: لەو سەردەمەی لەبارەگای سەرەکی رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان لەئەمەریکا کارم کردووە، پەیوەندییم لەگەڵ چەند سیناتۆرێکی ئەمەریکی هەبوو، جۆو بایدن یەکێک لەو سیناتۆرانە بوو کە پەیوەندیی باشم هەبوو لەگەڵی، بەڵام ئەو ئێستا بەشێکە لەحوکمڕانیی وڵاتەکەی. ئەم وتانەی زەریف بووە هۆی لێکدانەوەی جیاوازی میدیاو رۆژنامە و شارەزا سیاسییەکانی ناوخۆی ئێران و چەند ئەگەرێکیان بۆ خۆکاندیدکردنی جەواد زەریف لەهەڵبژاردنی داهاتووی سەرۆک کۆماری ئێران خستووەتەڕوو، چونکە ئەگەرچی زەریف خۆی بەباڵی میانڕەو دەزانێت، بەڵام بەبەردەوامی لەلایەن ریفۆرمخوازانەوە بەرگریی لێکراوەو ئەمە وایکردووە ریفۆرمخوازان کەپێشتر بەهۆی شکستیان لەهەڵبژادنەکانی ئەمساڵی پەرلەمانی وڵاتەکەیان هیچ هەوڵێکیان بۆ بەشداریی لەهەڵبژادنەکانی سەرۆک کۆماریی ساڵی (2021) نەدەدا، بەسەرکەوتنی بایدن لەئەمەریکا کەوتوونەتە خۆیان و دەیانەوێت پشتیوانیی لەکاندیدێک بکەن کەتوانای گفتوگۆو دیپلۆماسیی زۆری هەبێت، بۆ ئەوەی رێککەوتن لەگەڵ واشنتۆن بکات و بۆ ئەم مەبەستەش جەواد زەریف وەک کۆنەدۆست و هاوڕێی بایدن باشترین بژاردەیە بۆ ریفۆرمخوازان. چەند ئاماژەیەکی دیکە هەیە کەدەردەکەوێت زەریف بەئەگەری بەهێز ببێتە کاندیدی بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆک کۆماریی لەهەڵبژاردنەکانی داهاتوودا، چونکە ئەو لەگەڵ سەرکەوتنی بایدن دەستی بەپەیام و تویت بۆ وڵاتانی دراوسێ بەتایبەت سعودیە کردو لەهەفتەیەکدا دوو پەیامی ئاراستەی سعودیە کردو لەتویتێکدا نووسیی: ترەمپ (70) رۆژی دیکە دەڕوات، بەڵام ئێمە دەمێنینەوەو گرەوکردن لەسەر بیانییەکان بۆ دابینکردنی ئاسایش قومارێکی گونجاو نییە، بۆیە دەستی دۆستایەتیمان بۆ دانوستان و گفوتگۆ بەرەو دراوسێکانمان رادەکێشین. تویتەکانی زەریف دوای سەرکەوتنی بایدن، ئاماژەیە بەوەی پێداگریی لەگفتوگۆ لەگەڵ سعودیە دەکات، چونکە دۆناڵد ترەمپ ئەو وڵاتەی هاندا بەکڕینی چەک بەمەبەستی دوژمنایەتیی کۆماری ئیسلامی ئێران. هەموو ئەم پەیام و ئاماژانە دەریدەخەن زەریف دەیەوێت وەک سەرۆک کۆمار بەردەوام بێت لەحوکمڕانیی وڵاتەکەی، بۆیە بایدن بووەتە مایەی خێرو کردنەوەی گرێی بەختی ئەو بۆ هەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماریی داهاتوی ئێران و تەنانەت حەسەن رۆحانی کە لەکۆتایی دوو خولی سەرۆک کۆمارییەکەیدا هەوڵدەدات جارێکی دیکە رێککەوتنی ئەتۆمیی زیندوو بکاتەوە، چونکە بەڵێنی رێککەوتنی ئەتۆمیی دوو خول رۆحانیی لەپۆستەکەیدا هێشتەوەو لەئێستادا بەهۆی شکستی ئەو رێککەوتنەوە ئاستی خۆشەویستی و پێگەی سیاسیی لەلای خەڵک و بەرپرسانی ئێران دابەزیوە، بۆیە وتوویەتی» لەگەڵ گۆڕانکاریی ئیدارەی ئەمەریکا هیچ هەل و دەرفەتێک بۆ دانوستان و گفتوگۆ لەدەستنادەین بۆ ئەوەی دۆخی ئابوریی وڵاتەکەمان ببوژێنینەوە
هاوڵاتى بڕیارده‌رى لیژنه‌ى دارایى له په‌رله‌مانى عێراق روونکردنه‌وه له‌باره‌ى ناردنى پاره بۆ هه‌رێم ده‌دات و رایگه‌یاند:" به وته‌ى بریکارى وه‌زاره‌تى دارایی، حکومه‌تى عێراق 320 ملیار دیناره‌که بۆ مانگى تشرینى یه‌که‌م ده‌نێرێت". ئه‌مڕۆ سێشه‌ممه 17ى تشرینى دووه‌مى 2020، ئه‌حمه‌د سه‌فار بڕیارده‌رى لیژنه‌ى دارایى له په‌رله‌مانى عێراق له میانى کۆنگره‌یه‌کى ڕۆژنامه‌وانیدا رایگه‌یاند:" کۆبوونه‌وه‌یه‌کمان له‌گه‌ڵ حکومه‌تى عێراق کردووه که بریکارى وه‌زاره‌تى داراییشى تێدابووه، ئاماژه‌ى به‌وه کردووه، بڕیارى حکومه‌ته که 320 ملیار دیناره‌که بۆ مانگى تشرینى یه‌که‌م ده‌نێرن". هه‌روه‌ها ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد بۆ مانگه‌کانى 11 و 12 ده‌بێت به‌پێى یاساى قه‌رز ڕێککه‌وتنى نوێى له‌سه‌ر بکرێت. پرۆژه‌یاساى قه‌رزى بۆ کورتهێنانى بودجه له 12ى ئه مانگه‌دا په‌سه‌ند کراو به‌پێى وته‌ى ئه‌و په‌رله‌مانتاره کورد مافى خۆیه‌تى بۆ مانگێکى دیکه 320 ملیار دینارى مانگى 10ى بۆ ره‌وانه بکرێت.
تره‌مپ: ڤاکسینه‌کانى ئه‌مریکا له‌سه‌دا 95 کاریگه‌ریان هه‌یه و کۆتایى به‌تاعونه چینییه‌که ده‌هێنێت
هاوڵاتى سه‌رۆکى ویلایه‌ته یه‌کگرتووه‌کانى ئه‌مریکا رایگه‌یاند، دۆزینه‌وه‌ى ڤاکسینه‌کى نوێ، که له 95% کاریگه‌رى هه‌یه شتێکى گرنگه، ده‌شڵێت، "تکایه ئه‌م دۆزینه‌وانه‌تان (ڤاکسینه‌کانى مۆدێرنا و فایزه‌ر) له‌بیربێت." دۆناڵد تره‌مپ کاندیدى کۆمارییه‌کان تویتێکى بڵاوکرده‌وه و تیایدا هاتووه، "له‌مکاته‌دا له‌لایه‌ن کۆمپانیاى مۆدێرناوه ڤاکسینێکى نوێ راگه‌یه‌نرا و 95% کاریگه‌رى هه‌یه، که ئه‌مه‌ش بۆ مێژونووسان شتێکى گرنگه." هه‌روه‌ها نوسیویه‌تى:"ئه‌م دۆزینه‌وانه‌تان (ڤاکسینه‌کانى مۆدێرنا و فایزه‌ر) له‌بیربێت، که کۆتایى به تاعونه چینییه‌که ده‌هێنێت." ئه‌مڕۆ، کۆمپانیاى مۆدێرناى ئه‌مریکى رایگه‌یاندبوو، ڤاکسینه‌که‌یان به رێژه‌ى نزیکه‌ى 95% کاریگه‌ریى نیشانداوه و به‌شێوه‌یه‌کى فه‌رمى له چه‌ند هه‌فته‌ى داهاتوودا چاوه‌ڕێى په‌سه‌ندکردنى ده‌که‌ن. رۆژى 9ى ئه‌م مانگه‌ش، کۆمپانیاکانى فایزه‌ر و بایۆنتێک رایانگه‌یاندبوو، ئه‌و ڤاکسینه‌ى بۆ ڤایرۆسى کۆرۆنا په‌ره‌یان پێداوه، 90% رێگرى له بڵاوبوونه‌وه‌ى ڤایرۆسى کۆرۆنا ده‌کات.
شاناز حه‌سه‌ن بەپێی بەدواداچوونێکی هاوڵاتی و تووێژینەوەیەکی زانستی دەرکەوتووە زیادەڕۆیی ژمارەیەک لەبەنزینخانەکان بووەتە هۆی مەترسی بۆسەر ژیانی هاووڵاتیان بەهۆی زیادەڕۆییەکانیانەوە، پسپۆڕانی ژینگەش دەڵێن «بەرتیل» وەرگیراوە بۆ ئەوەی سەرپێچی بکەن. له‌ناو شارى سلێمانى چه‌ندین به‌نزینخانه هه‌ن که رێگه‌پێدراو نین و ئه‌ندامێکى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌کات وه‌ک لایه‌نێکى چاودێریى ده‌یانده‌نه داواکارى گشتى. که‌ریم عه‌لى، ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى، ئاماژه به‌وه ده‌دات زۆر به‌نزینخانه له‌ناو شارى سلێمانیدا هه‌یه مۆڵه‌تى کردنه‌وه‌یان به‌ته‌واوى رێگه‌پێدراو نیه، یاخود له‌نزیک ماڵ و سه‌رچاوه‌ى ئاوه‌وه کراونه‌ته‌وه‌و له‌هه‌وڵى ئه‌وه‌دان وه‌ک لایه‌نى چاودێرىکردن بیانده‌نه داواکارى گشتى. ناوبراو له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت «پێدانى مۆڵه‌تى به‌نزینخانه‌کان، پێویستى به‌مۆڵه‌تى زۆر شوێنى ئیدارى هه‌یه وه‌ک شاره‌وانى و ژینگه‌و ئاوى ژێرزه‌وى و زۆر لایه‌نى دیکه، که هه‌موویان پێکه‌وه مۆڵه‌ته‌که بۆ کردنه‌وه‌ى به‌نزینخانه‌که تۆمارده‌که‌ن». هه‌رکه‌سێک یان بازرگانێک له‌کاتى کردنه‌وه‌ى به‌نزینخانه‌یه‌ک پێویستى به‌وه‌رگرتنى مۆڵه‌ته، ئه‌و مۆڵه‌ته پێویسته له‌هه‌ژده شوێنى ئیدارى ناو پارێزگاکان وه‌ربگرێت، هه‌ریه‌ک له‌و شوێنانه‌ش وه‌ک شاره‌وانى و ژینگه و ئاوى ژێرزه‌وى و سووته‌مه‌نى، که هه‌ریه‌که‌یان رێنمایى تایبه‌ت به‌خۆیان هه‌یه. که‌ریم عه‌لى وتى «به‌داخه‌وه له‌ناو شارى سلێمانى هه‌ندێک له‌لایه‌نه‌کان ره‌چاوى ئه‌وه ناکه‌ن بۆ دروستکردنى به‌نزینخانه‌کان و ته‌نانه‌ت هه‌ندێکیان مۆڵه‌تى کردنه‌وه‌شیان نیه له‌ناو سلێمانیدا». ئه‌ندامى لیژنه‌ى وزه له‌ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌کرد تائێستا زیاتر له شه‌ش ناوى به‌نزینخانه‌یان لایه که هه‌ریه‌که‌ى به‌هۆکارێک سه‌رپێچیان کردووه‌و وتى»به‌نزینخانه هه‌یه مۆڵه‌ته‌که‌ى بۆ دانانى یه‌ک په‌مپى به‌نزین و په‌مپێکى گاز له‌و شوێنه وه‌رگرتووه، دواتر وێستگه‌یه‌کى سووته‌مه‌نى ته‌واوى تێدا کردووەته‌وه«. که‌ریم عه‌لى وتی «ئێمه تائێستا زۆرجار لایه‌نى په‌یوه‌ندیدارمان ئاگادارکردووەته‌وه‌و ئێستاش له‌هه‌وڵداین به‌شێک له‌و به‌نزینخانانه له‌ڕێگه‌ى سکاڵاوه ببەینه لاى داواکارى گشتى». وتیشی «ئه‌وانه‌ى ئێمه سکاڵایان له‌باره‌وه ده‌جوڵێنین جۆراوجۆرن، هه‌یانه مۆڵه‌تیان نیه، یان رێنمایى ئاوى پێشێلکردووه‌و یان ژینگه یاخود شاره‌وانى ره‌زامه‌ندى نه‌داوه، یان له‌نزیک ماڵانن و پێشێلى رێنماییه جۆراوجۆره‌کان کراوه«. له‌کۆتایى ساڵى 2018وه پێدانى مۆڵه‌تى به‌نزینخانه به‌فه‌رمانى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران راگیراوه، بەڵام هیچ ریگرییەک نەکراوە لەسەر ئەو زیادەڕۆییانەی کە هەندێک لەنزینخانەکان دەیکەن. هه‌ڤاڵ ئه‌بوبه‌کر، پارێزگارى سلێمانى به‌هاوڵاتى وت «ئێمه یه‌که‌م شوێن که پرسى پێده‌که‌ین شاره‌وانییه، که ئه‌وان زانییان به‌پێى ماسته‌رپلان ئه‌و زه‌ویه ده‌شێت ببێت به به‌نزینخانه ئه‌وکات ره‌زامه‌ندیى لایه‌نه‌کانى دیکه وه‌رده‌گرێت که (18) شوێنه و ئه‌وکات ده‌توانێت ره‌زامه‌ندیى مۆڵه‌تى به‌نزینخانه وه‌ربگرێت». وتیشی «ئه‌و مۆڵه‌ته بۆ ماوه‌ى ساڵێکه، بۆ ئه‌وه‌ى هه‌رکات پابه‌ندى ئه‌و مه‌رجانه نه‌بوو به‌نزینخانه‌که‌ى دابخرێت». بەبڕوای پسپۆڕێکی ژینگە ئەوەی وایکردووە ببێتە هۆی سەرپێچیکردنی هەندێک لەنزینخانەکان «وەرگرتنی بەرتیلە» لەلایەن هەندێک لەدەسەڵاتدارانەوە کە چاوپۆشی لە سەرپێچییەکان دەکەن ئەمە جگە لەوەی هەندێک لەو بەنزینخانانە هی بەرپرسەکانن. دکتۆر ساڵح، پسپۆڕى ژینگه، له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت «به‌داخه‌وه له‌ئێستادا بوونى هه‌ر پرۆژه‌یه‌کى وه‌به‌رهێنان و دروستکردنى بیناو کارگه‌یه‌ک به به‌رتیل و واسته کاره‌کانیان بۆ به‌ڕێده‌که‌ن و گوێ نادرێت به‌مه‌رجه ژینگه‌ییه‌کان که‌ئه‌مه‌یه هه‌را گه‌وره‌که‌ى بۆ پیسبوونى خاک و ئاو دروستکردووه«. دکتۆر ساڵح وتی «ئه‌و پاشماوانه‌ى له‌به‌نزینخانه‌یه‌ک ژینگه‌ى پێ پیسده‌کرێت، کاریگه‌ریه‌که‌ى بۆ چه‌ندین ساڵ ده‌مێنێته‌وه، هه‌م بۆ خه‌ڵکه‌که‌ى و بۆ خاکه‌که‌شى، که چه‌نده‌ها مه‌تر زه‌وى و خاک پیسده‌کات و مادده خاکییه به‌سووده‌کانى تیدا ده‌کوژێت، که‌زۆربه‌یان دووباره زیندوو نابنه‌وه«. له‌باره‌ى باشترین چاره‌سه‌ریه‌کانیشه‌وه پێشنیارى کرد دروستکردنى به‌نزینخانه‌کان له‌ده‌ره‌وه‌ى شاره‌کان و دووربن له‌سه‌رچاوه‌کانى ئاوه‌وه و پاشماوه‌کانیان خه‌زانى زۆر تایبه‌تیان بۆ ئاماده بکرێت که کاریگه‌رى بۆ خاک و ئاو نه‌بێت و له‌شوێنى تایبه‌تیدا هه‌ڵبگیرێت و زۆربه‌ى به‌کاربهێنرێته‌وه وتی «به‌داخه‌وه ئه‌مه زۆر که‌مه لاى ئێمه«. هەروەها وتى «به‌داخه‌وه لاى ئێمه ته‌نیا سوود له‌سه‌رچاوه‌ى یه‌که‌م وه‌رده‌گیرێت و کارگه‌کانیشمان نه‌گه‌یشتوونه‌ته قۆناغێک پاشماوه‌کان دووباره به‌کاربهێنرێنه‌وه، که ئه‌مه به‌شێکى زۆرى کێشه‌کان چاره‌سه‌ر ده‌کات». به‌پێى تووێژینه‌وه‌یه‌کی زانستی خوێندکارێکی خوێندنی باڵا که ده‌ست هاوڵاتى که‌وتووه، دروستکردنى به‌نزینخانه له‌نزیک ماڵان و نزیک سه‌رچاوه‌ى ئاوه‌وه زیانێکى زۆرى بۆ ئاووهه‌واى ئه‌و ناوچه‌یه‌و ئاوى ژێرزه‌وى و پیسکردنى ژینگه هه‌یه. لە تووێژینەوەکەدا باسی ژمارەیەک بەنزینخانە کراوە کە چۆن لە نزیک ماڵان و شوێنی گشتی دروستکراوە بەجۆرێک زیانی تەندروستی بۆ سەر هاووڵاتیان دەبێت. تەنانەت لە تووێژینەوەکەدا باسی بەنزینخانەیەکی کۆنی سلێمانی دەکات کە ئێستا شوێنەکەی کراوە بە مۆڵێکی بازگانی کە چۆن دوای دەیان ساڵ هێشتا زیانی بۆ ژینگەی دەوروبەری خۆی هەیە بەو پێیەی بەنزینخانەکان بۆ چەندین مەتر زیان بە زەوی و تەنانەت ئاوی ژێر زەویش دەگەیەنن. تووێژینەوەکە چەند پیشنیارێکی کردووە بۆ ئەوەی بەنزینخانەکان نەبنە شوێنێک بۆ پیسکردنی ژینگەی دەوروبەری و زیانی تەندروستیان نەبێت لەسەر هاووڵاتیان. پێشنیاره‌کان: بۆ ئه‌وه‌ى کۆنترۆڵ و چاودێرى بڵاوبوونه‌وه‌ى پیسبوون بکرێت به‌هۆى وێستگه‌ى به‌نزینخانه و سووته‌مه‌نیه‌کان و کارگه‌ى به‌رهه‌مه نه‌وتییه‌کانه‌وه، پێویسته میکانیزمێکى یاسایى دابڕێژرێت، که پیسبوونى ژینگه‌یى به‌مادده‌ى هایدرۆکاربۆن رێکبخات و که‌مى بکاته‌وه، بۆ ئه‌مه‌ش پێویسته ئه‌م خاڵانه‌ى خواره‌وه به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت: 1.پێویسته یاسایه‌کى تایبه‌ت به‌دیزاینێکى گونجاوه‌وه دابنرێت، که‌تایبه‌ت بێت به‌هه‌ڵگرتنى سووته‌مه‌نى له‌به‌نزینخانه‌و گه‌نجینه‌ى تایبه‌تدا، به‌شێوه‌یه‌ک که‌ڕێگرى بکات له‌ئه‌گه‌رى پیسبوونى خاک و ئاوى ژێرزه‌وى. 2.هه‌ڵبژاردنى گونجاوترین شوێن بۆ وێستگه‌ى به‌نزینخانه‌و پاڵاوگه‌ى نه‌وت، هه‌ر گه‌نجینه‌یه‌کى سووته‌مه‌نى، هه‌ر کارگه‌یه‌ک و شوێنى فڕێدانى خۆڵ و خاشاکیان هه‌ر شتێکى تر که ئه‌گه‌رى پیسبوون بۆ سه‌ر خاک و ئاوى ژێرزه‌وى دروست بکات، له‌م حاڵه‌ته‌شدا پێویسته هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ مه‌ترسى ئەو پیسبوونه و ناوچه‌یه بکرێت به‌پێى ستاندارده جیهانىیه‌کان یان به‌سوودوه‌رگرتن له‌هه‌ڵسه‌نگاندنى ناوچه‌که له‌ڕووى لاوازییان بۆ مادده پیسێنه‌ره‌کان VULNERABILITY Assessment به به‌کارهێنانى یه‌کێک له‌ڕێگه‌کانى لاوازى چینه‌کانى زه‌وى وه‌کو (DRADTIC (GIS) به‌به‌کارهێنانى (Method 3.هه‌موو خه‌زانێکى هه‌ڵگرتنى سووته‌مه‌نى پێویسته بخرێته ناو خه‌زانێکى تره‌وه، به‌مه‌رجێک خه‌زانى دووه‌م تواناى هه‌ڵگرتنى (110%)ى قه‌باره‌ى خه‌زانى یه‌که‌مى هه‌بێت. 4.خه‌زانێکى هه‌ڵگرتنى سووته‌مه‌نى پێویسته نزیک نه‌بێت یان نه‌که‌وێته سه‌ر خه‌زانى ئاوى ژێرزه‌وى له‌جۆرى درزو که‌لێنى، هه‌روه‌ها له‌حاڵه‌تى بوونى خه‌زانى ده‌نکۆڵه‌یى پێویسته دوورى ئاستى ئاوى ژێرزه‌وى له‌ڕووى زه‌وییه‌وه به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت. 5.پێویسته له‌و شوێنانه‌ى که خه‌زانى سووته‌مه‌نى لێیه، له‌لایه‌ن لایه‌نى په‌یوه‌ندیدارى ئه‌و خه‌زانه‌وه رۆژانه تۆمارى بڕى هاتوو و ده‌رچووى سووته‌مه‌نى له‌و خه‌زانه‌دا تۆمار بکرێت به‌مه‌به‌ستى زانینى ئه‌گه‌رى لێچوونى سووته‌مه‌نى و چونه ناو خاک و ئاوى ژێرزه‌وییه‌وه. 6.نابێت به‌هیچ شێوه‌یه‌ک پاشه‌ڕۆ نه‌وتییه‌کان بڕژێنرێته ناو سیسته‌مى ئاوه‌رۆى شاره‌وه، به‌ڵکو ده‌بێت له‌خه‌زانى تایبه‌تدا کۆبکرێته‌وه و له‌شوێنى تایبه‌تدا هه‌ڵبگیرێت پاشان به‌کاربهێنرێته‌وه. 7.پێشنیار ده‌که‌ین که‌خه‌زانى سووته‌مه‌نى له‌م ناوچه مه‌ترسیدارانه‌دا دانه‌نرێت: * له‌دوورى (250)م له‌کانى و کارێزو بیرى ئاوه‌وه. *له‌دورى (500)م له‌هه‌ر سه‌رچاوه‌یه‌کى ئاوه‌وه.
هاوڵاتى قاسم شه‌شۆ فه‌رمانده‌ى شنگالى هێزه‌کانى پێشمه‌رگه و کارگێڕى لقى 17ى پارتى ده‌ستى له هه‌ردو پۆسته‌که‌ى و ریزه‌کانى پارتى کێشایه‌وه و هۆکاره‌که‌شى بۆ ئه‌وه گه‌ڕانده‌وه، له‌دانانى بابه شێخى ئێزیدیه‌کان پرسى پێنه‌کراوه. له گرته‌یه‌کى ڤیدۆییدا، قاسم شه‌شۆ، ده‌ستله‌کارکێشانه‌وه‌ى خۆى له ریزه‌کانى پارتى و فه‌رمانده‌ى شه‌نگالى هێزى پێشمه‌رگه‌ى کوردستان راگه‌یاند و ئاشکرایکرد:"من له‌پارتى نیگه‌ران نیم، هه‌رکاتێک موچه دێت، پارتى 65 ده‌فته‌ر دۆلارم بۆ ره‌وانه ده‌کات، به‌ڵام له‌دانانى بابه شێخ پرس به‌من و پیاوماقوڵانى ئێزیدیه‌کان نه‌کراوه و پشتگوێخراوین". ئێواره‌ى یه‌ک-ى مانگى (تشرینى دوه‌م/10)ى 2020، له‌نه‌خۆشخانه‌یه‌کى شارى هه‌ولێر، بابه شێخ (خه‌رتو حاجى ئیسماعیل) رێبه‌رى رۆحى ئێزدییه‌کان به‌هۆى توشبونى به ڤایرۆسى کۆرۆنا، له ته‌مه‌نى 87 ساڵیدا گیانى له‌ده‌ستدا، 14ى ئه‌م مانگه‌ش، عه‌لى ئه‌لیاس حاجى ناسر وه‌ک بابه‌شێخى ئێزدییه‌کان دیاریکرا.
سازدانى: ماردین نوره‌دین به‌ڕێوه‌به‌رى گشتى به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى ئاوى سلێمانى ده‌ڵێت:» پێویستمان به (30) ملیۆن دۆلار هه‌یه بۆ چاکسازیکردن و به‌گه‌ڕخستنه‌وه‌ى ته‌واوى هه‌ردوو خه‌تى دوکانى یه‌ک و دوو که دیزاینى بۆ کراوه، هه‌تا ئه‌وانه چاک نه‌کرێت ئاوى پێویست به سلێمانى ناگات». سه‌ربه‌ست عوسمان، به‌ڕێوه‌به‌رى گشتى به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى ئاوى سلێمانى له‌م چاوپێکه‌وتنه‌یدا له‌گه‌ڵ هاوڵاتى ده‌شڵێت:»لۆدى زۆرمان له‌سه‌ره به‌هۆى که‌مى ئاوه‌وه، چونکه ئه‌و ئاوه‌ى به‌رهه‌مده‌هێندرێت له‌سه‌دا (35) بۆ (50) به‌فیڕۆده‌چێت. هەروەها دەشڵێت: رۆژانه سلێمانى پێویستى به(٤٥٠) بۆ (٥٠٠) هه‌زار مه‌تر موکه‌عه‌ب ئاو هه‌یه، بۆ ئه‌وه‌ى رۆژانه ئاو بده‌ین به خه‌ڵک. هاوڵاتى: له‌ئێستادا دابه‌شکردنى ئاو له‌سلێمانى چۆنه به‌گشتی؟ سه‌ربه‌ست عوسمان: دابه‌شکردنى ئاو ئێستا هه‌رسێ رۆژ جارێک دوو کاتژمێره، هه‌ندێ گه‌ڕه‌ک که تۆزێک مه‌جالى تێدایه ئه‌ویش زۆر که‌مه رێژه‌که‌ى دوو رۆژ جارێکه، به‌ڵام ماوه‌ى ئه‌وان کاتژمێرێک بۆ کاتژمێرو چاره‌کێک ده‌بێت، له‌به‌رئه‌وه‌ى رۆژ ناڕۆژێکه، به‌ڵام ئه‌وه‌ى سێ رۆژ جارێکه دوو کاتژمێر بۆ سێ کاتژمێر ئاو ده‌ده‌ین به‌خه‌ڵک. کێشه‌مان نیه ئێمه هه‌روه‌ک یه‌ک و بەیەکسانی ئاو دابه‌شده‌که‌ین، ئێمه شتێک نیه بڵێین گه‌ڕه‌کێک له‌گه‌ڵ گه‌ڕه‌کێکی دیکه، ماڵێک، که‌سێک یان مه‌سئولێک، ئه‌و شتانه هیچ ده‌ور نابینێت. هاوڵاتى: تاچه‌ند لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌کان به‌ده‌م داواکانتانه‌وه دێن که داواى چاکسازیى ده‌که‌ن؟ سه‌ربه‌ست عوسمان: ئێمه ده‌زانین حکومه‌ت به بارێکى ئابوورى قورسدا ده‌ڕوات به‌هۆى کۆرۆناو په‌یوه‌ندى له‌گه‌ڵ به‌غدا، ئه‌وانه کۆمڵێک فاکته‌رن حکومه‌تیش تاحه‌دێک حه‌قى خۆیه‌تى به‌ڕاستی، له‌ولاشه‌وه هاووڵاتى هاوکار نیه له‌پێدانى ئه‌و بڕه پاره‌یەى که له‌سه‌ریه‌تى له‌برى ئه‌و ئاوه‌ى که وه‌ریده‌گرێت، ئه‌مانه کۆمه‌ڵێ ئاسته‌نگن که ئێمه به‌ڕاستى ده‌سمان به‌ستراوه بۆ کۆمه‌ڵێک چاکسازی. بۆ نموونه ئێستا له 20%ی شارى سلێمانى که تۆڕى نیه، ده‌بێت تۆڕى بۆ دابنێین، وێستگه‌کانى دوکان یه‌ک و دوو پێویستى به‌چاکسازییه‌کى بنه‌ڕه‌تى هه‌یه، ئه‌مانه‌ش به‌ڕاستى پێویستى به‌پاره‌یه‌کى زۆر هه‌یه، ده‌بێت باسى حدودى (30) ملیۆن دۆلار بکه‌ین بۆ هێنانه‌وه سه‌ر ئاستى خۆى که‌دیزاینى بۆ کراوه، وێستگه‌کان چه‌ند ساڵه به‌پێى پێویست سیانه‌ى بۆ نه‌کراوه، وه‌ک لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌کان بۆ نموونه له‌م ماوه‌یەى پێشوو حکومه‌تى هه‌رێم چوار ملیاریان پێداین بۆ دوکانی یه‌ک، ئه‌مه چاره‌سه‌رى هه‌موو ئاوى سلێمانى ناکات، به‌ڵام چاره‌سه‌رى به‌شێکى ده‌کات، له‌به‌رئه‌وه‌ى چاره‌سه‌رى گشتى پاره‌ى زۆر زیاتر له‌وه‌ى ده‌وێت، بۆ نموونه پڕۆژه‌یه‌کى دیکه‌مان هه‌یه که 80%ی ته‌واو بووه، په‌ره‌پێدانى دوکانی یه‌ک بڕى چوار ملیار دینارێکى پێویستە بۆ ئه‌وه‌ى له‌سه‌دا سه‌د پڕۆژه‌که ته‌واو بێت، که سێ هه‌زارو (200) مه‌تر سێجا له‌کاتژمێرێکدا ئاو زیادده‌کات، ئه‌مانه مشتێکن له‌خه‌روارێک. ئێمه کێشه‌ى ترمان زۆره، بۆ نموونه حه‌فاره‌و شۆفڵ و ته‌نکه‌ر زۆربه‌ى ته‌مه‌نى به‌سه‌رچووه، زۆربه‌ى مۆدێلى 2010 و 2012یه، ئه‌مانە نه‌کوژاونه‌ته‌وه‌و به‌رده‌وام ئیش ده‌که‌ن، ئێستا بڕێکى زۆر له‌ته‌نکه‌ره‌کانمان ٥٠%ـ ٦٠% که‌حدودى (70) ته‌نکه‌رمان هه‌یه که‌وتوون، ئه‌مه‌ش وایکردووه ئه‌و شوێنانه‌ى تۆڕێکیان نییه به‌ڕاستى ناتوانین ئاویان بۆ دابین بکه‌ین. هاوڵاتى: شارى سلێمانى به‌پێى رووبه‌ر بێت یا دانیشتوان بڕى چه‌ند ئاوى پێویسته؟ سه‌ربه‌ست عوسمان: سلێمانى رۆژانه پێویستى به (٤٥٠) هه‌زار بۆ (٥٠٠) هه‌زار مه‌تر موکه‌عه‌ب ئاو هه‌یه، بۆ ئه‌وه‌ى هه‌موو رۆژێک ئاو بده‌ین به‌خه‌ڵک، به‌ڵام له‌م بڕه ئێمه له‌هاویندا به‌تایبه‌تى کێشه‌که گه‌وره‌تره که‌سه‌رچنار ئاو که‌متر ده‌دات، له‌به‌رئه‌وه‌ى داده‌به‌زێت ناو ده‌ریاچه‌که، ده‌چێته سنورى (150) هه‌زار بۆ (175) هه‌زار مه‌تر موکه‌عه‌ب، واتا یه‌ک له‌سه‌ر سێى ئه‌و بڕه ده‌توانین به‌رهه‌مبهێنین، له‌هه‌مان کاتدا له‌م بڕه به‌شێکى ده‌چێت بۆ ناوچه‌ى چه‌مچه‌ماڵ، ته‌یناڵ، پیره‌مه‌گرون، ئیتر له‌تاسڵوجه به‌دواوه تا ده‌گاته ئۆردوگاى شۆڕش، ئه‌وانیش بێگومان هه‌قى خۆیانه ئاویان هه‌بێت، ئه‌وانیش به‌شێک له‌م ئاوه ده‌به‌ن، زائیده‌ن به‌پێى ماسته‌ر پلان ئاوى سلێمانى 35%ـ ٥٠%ی به‌فیڕۆ ده‌چێت، واتا تۆ ده‌بێت حسابى ئه‌وه بکه‌یت ئه‌م (175)هه‌زاره نیوه‌ى به‌فیڕۆ ده‌چێت، به‌فیڕۆچوون چیه؟ ره‌نگه به‌ستنى نایاسایى خه‌ڵک بێت که به‌دزییه‌وه بۆرییان به‌ستووه‌و کێشه‌یان دروستکردووه بۆ تۆڕه‌که، بۆ نموونه نه‌به‌ستنى ته‌وافه‌و به‌فیڕۆدانى ئاوه‌کان، شوێنه نزمه‌کان که ئاویان بۆ دێته‌وه نایگرنه‌وه واى لێدێت هه‌تا ئاو ده‌بڕێت شوێنه به‌رزه‌کانى هه‌مان گه‌ڕه‌ک به‌شێویه‌کى زۆر که‌متر ئاویان بۆ ده‌چێت و کێشه‌ى که‌مى ئاویان هه‌یه، له‌سلێمانى ته‌بیعه‌تى تۆپۆگرافیاى به‌رزى و نزمییه‌کى زۆرى تێدایه، وه‌ک شارى که‌رکوک و هه‌ولێر نیه تاڕاده‌یه‌ک، له‌به‌رئه‌وه‌ى ئه‌مانه بووه‌ته هۆى ئه‌وه‌ى که به‌رهه‌مهێنانه‌کان و دابه‌شکردنى یه‌کسان نییه به‌پێى پێویست. هاوڵاتى: ئاوی شارى سلێمانى پێویستى خه‌ڵک پڕ ناکاته‌وه، ئه‌م کێشه‌یه چۆن چاره‌سه‌ر ده‌کرێت؟ سه‌ربه‌ست عوسمان: به بووژاندنه‌وه‌و دوو وێستگه‌که‌ى دوکانى یه‌ک و دوو، ئێستا له‌سلێمانى شارى بیست بیست ده‌کرێت له‌قڕگه به‌ودیودا نزیکى عه‌ربه‌ت ده‌بێته‌وه، وه‌ک به من وتراوه ده‌ڵێن زۆر گه‌وره‌یه، شارى ناو قوله‌ڕه‌یسى، ئه‌و هه‌موو شاره نیشته‌جێیانه پڕ نه‌بوووەته‌وه، پڕ ببێته‌وه ئه‌مانه هه‌مووى به‌رده‌وام ئاوى زیاترت ده‌وێت، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى بارودۆخێکى سیاسى ناهه‌موارو ئاواره روو بکاته ئه‌م شاره جارێکی دیکه ئه‌وانه هه‌مووى لۆدن. پاشان ئێمه بیرمان نه‌چێت سلێمانى شارێکى گه‌شتیارییه، هاوینان زیاتر گه‌شتیار رووى تێده‌کات، واتا پێویستى ئاو له‌وه زیاتره که من ئه‌ساسییه‌که‌ت پێ ده‌ڵێم، ئه‌ساسییه‌که (٤٥٠) بۆ (٥٠٠) هه‌زار مه‌تر موکه‌عه‌به، له‌هاویندا ئه‌گه‌ر له‌ڕۆژێکدا (١٠) هه‌زار گه‌شتیار بێت، ئه‌م (١٠) هه‌زاره‌ش ئاوى ده‌وێت زه‌ربى (٣٠٠) لیترى بکه، نزیکه‌ى سێ هه‌زار مه‌ترى دیکه ئاوى ده‌وێت، ئه‌مانه خۆى له‌خۆیدا پێویست به‌وه‌ده‌کات وێستگه‌یه‌کى ترى ئاو له‌سلێمانى دروست کرێت له‌داهاتوویه‌کى نزیکدا. هاوڵاتى: وه‌رگرتنى پاره‌ى ئاو چۆنه؟ پێوه‌رى ئاوى ماڵان سه‌رکه‌وتو بووه؟ سه‌ربه‌ست عوسمان: پێشتر به‌پێى سیسته‌مى رووبه‌ر بوو، ئه‌وه نه‌ماوه‌و کارى پێناکرێت، ئێستا به‌پێوه‌ره تائاستێکى زۆر سه‌رکه‌وتوو بووه. هاوڵاتى: بۆچى به‌شێک لەپه‌رله‌مانتاران پێیان وایه ئه‌و پێوه‌ره سه‌رکه‌وتوو نییه؟ سه‌ربه‌ست عوسمان: لێکتێنه‌گه‌یشتنێک هه‌بوو له‌گه‌ڵ په‌رله‌مانتاراندا که سووکه ته‌فاهومێک هه‌بوو له‌ماوه‌ى پێشوو، به‌ڕێوەبه‌رى گشتى پێشوو بانگکرایه په‌رله‌مان بۆیانى باسکردووه، بۆ ئه‌نجومه‌نى پارێزگاکانى سلێمانى، دهۆک و هه‌ولێر گه‌یشتوونه‌ته قه‌ناعه‌تێک که‌پێوه‌ر ئه‌وه نییه که‌زه‌ره‌ر له‌هاووڵاتیان بدات، به‌پێچه‌وانه‌وه پێوه‌ر حه‌که‌مه بۆ هاووڵاتیان. پێویسته به‌پێى پێویست ئاو سه‌رف بکه‌یت تاپاره‌ى که‌مترت بۆ بێته‌وه، جارى وا هه‌بووه خه‌ڵک وتوویه‌تى به‌مانگ ماڵم به‌جێهێشتووه تۆ هه‌ر پاره‌م لێده‌سه‌نى به‌پێى رووبه‌ر، ئێستا ئه‌وه‌ش نه‌ماوه، پێوه‌ره‌که هه‌یه کۆمه‌ڵێک خاڵى له‌کۆڵى ئێمه‌ش و هاووڵاتیانیش کردووەته‌وه، هاووڵاتیان ترساون له‌پێوه‌ر، به‌ڵام ئه‌گه‌ر تۆ زیاده‌ڕۆى سه‌رف بکه‌یت بێگومان تۆش ده‌بێت پاره‌ى زیاد بده‌یت، بۆ نمونه ئێمه ده‌ڵێین ته‌وافه‌یه‌ک به‌هه‌زار دیناره تۆ داینانێیت، حکومه‌ت موچه نادات منیش ته‌وافه دانانێم به‌س دوایى زه‌ره‌ره‌که له‌سه‌ر خۆت ده‌که‌وێت. به‌لوعه‌که‌ت شکاوه ئاوى لێ ده‌ڕوات (24) کاتژمێر نایده‌ى قه‌یچێکه، سه‌یاره بێ مه‌عنا ده‌شۆریت، حه‌وشه‌و جاده ده‌شۆیت، ئه‌مانه هه‌مووى پاره‌یه تۆ ئاگات له‌خۆت نییه، له‌به‌رئه‌وه ده‌بێت هاووڵاتیان وشیار بن له‌به‌کارهێنانى ئاودا، چونکه هه‌ر دڵۆپه ئاوێک دینارێکه له‌سه‌ر هاووڵاتیان. هاوڵاتى: پاره‌ى پێوه‌رى ئاو بۆ حکومه‌ته، به‌شێکى ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ به‌ڕێوەبه‌رایه‌تى ئاوى سلێمانی؟ سه‌ربه‌ست عوسمان: کۆمپانیا پێوه‌ر ده‌هێنێت به‌پێى گرێبه‌ستى ره‌سمى، ئێستا عه‌قد نه‌ماوه، هه‌ر کۆمپانییایه‌ک مەرجی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى گشتى ئاوو ئاوه‌ڕۆ دایناوه جێبه‌جێ بکات، به‌مه‌رجێک کۆمه‌ڵێک خاڵى زۆر وردى تیایه بۆ نموونه شتێک هه‌یه به‌ناوى ستانداردى (دى ڤى جى ده‌بلیو) که‌سیستمێکى ئه‌ڵمانى ناسراوی جیهانییه، ده‌بێت شه‌هاده‌ى ئه‌و ئه‌ڵمانییه‌ى پێبێت ئه‌مه یه‌ک، دوو ده‌بێت شوێنى سیمکارتى هه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ى له‌موسته‌قبه‌لدا ئه‌م کاتژمێرانه بوون به‌پێوه‌رى زیره‌ک یه‌ک سیمکارتى تێبکه‌ى یه‌کسه‌ر ده‌بێت به‌پێوه‌رى زیره‌ک، ئه‌وه‌و خاڵه‌کانى تریش، هه‌رکه‌سێک له‌هه‌ر شوێنێک بیهێنێت به‌و مه‌رجانه‌ى که‌دانراوه، له‌به‌رئه‌وه‌ى پاره‌که‌شى نزیکه‌ى (٤٠) هه‌زار دیناره حکومه‌ت مانگى دوو هه‌زارى ده‌گه‌ڕێنێتەوه بۆ هاووڵاتیان، واتا له‌ئه‌نجامدا هاووڵاتیان پاره‌ى پێوه‌ره‌که‌ش (٤٠) هه‌زارى له‌کۆڵ ده‌بێته‌وه. هاوڵاتى: له‌و بڕه پاره‌یه‌ى که‌حکومه‌ت له‌به‌رامبه‌ر پێدانى ئاو له‌هاووڵاتى وه‌ریده‌گرێت هیچى ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ به‌ڕێوەبه‌رایه‌تى ئاوى سلێمانی؟ سه‌ربه‌ست عوسمان: تائێستا نه‌خێر، به‌ڵام ئێستا پێمنه‌گه‌یشتووه، ئه‌م به‌یانییه له‌گه‌ڵ به‌ڕێز به‌ڕێوەبه‌رى گشتى له‌هه‌ولێر یه‌ک به‌ڕێوەبه‌رمان هه‌یه له‌هه‌رێم وه‌ک ئه‌وانى دیکه نییه له‌هه‌ولێره، به‌ڕێزیان وتیان له‌سه‌دا 17% ده‌رچووه بۆ به‌ڕێوه‌به‌راتییه‌کان بێت داهاته‌که‌ى، له‌وه‌زاره‌تی دارایى، به‌ڵام نه‌گه‌یشتووه‌ته‌ئێمه تا جێبه‌جێى بکه‌ین. هاوڵاتى: به‌گشتى بۆ چاکسازى له‌ئاوى پارێزگاى سلێمانى چه‌ندتان بودجه پێویسته؟ سه‌ربه‌ست عوسمان: پێویستییه‌کان زۆرن، بۆ نموونه ئێستا به‌به‌های (٤٠) ملیار دینار ده‌رخسته‌ى تۆڕم هه‌یەو بودجە نییە، ئه‌م (٤٠) ملیاره هێشتا هه‌ندێک گه‌ڕه‌ک دروست ده‌بێت ئه‌مڕۆ تیاى نییه، له‌به‌رئه‌وه ئه‌م (٤٠) ملیاره هه‌موو پێویستى ئاوى سلێمانى پڕناکاته‌وه. هاوڵاتى: پێتانوایه له‌ئێستادا هاووڵاتیان تاڕاده‌یه‌کى باش وشیارن به‌رامبه‌ر به‌کارهێنانى ئاو؟ سه‌ربه‌ست عوسمان: باشتره له‌و کاته‌وه‌ى پێوه‌ر هه‌یه، به‌ڵام له‌ئاستى تموحى ئێمه‌دا نییه‌و وه‌ک پێویست نییه، وشیارى له‌سه‌رفکردنى ئاودا گرنگه، کۆرۆنا له‌ئارادایه، داوام ئه‌وه‌یه ئینشائه‌ڵا هاووڵاتیان خۆیان بپارێزن، ده‌ستشتنه‌که‌ش بۆ ئه‌وه نه‌بێت بۆ به‌فیڕۆدانى ئاو بێت، بیست سانییه‌ى که‌دانراوه به‌ڵام بگیرێته‌وه، له‌کاتى ددان شتن و ریش تاشین و له‌کاتى خۆشتندا. پێویسته خه‌ڵک به‌شێوه‌یه‌کى نیشتیمانپه‌روه‌رانه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئاودا بکات، ده‌ست پێوه‌گرتنى زۆر گرنگه، ئێستا خه‌ڵک که رووده‌کاته بیرهه‌ڵکه‌ندن، بیر له‌مندااڵ و نه‌وه‌ى داهاتووى ناکاته‌وه، که ئێمه غه‌درێک له‌وان ده‌که‌ین، بۆچى ئاوى ژێرزه‌وییه‌که به‌جێنه‌هێڵین بۆ داهاتوو، له‌م کاته‌دا ئێمه ده‌بێت ده‌ستبگرینه‌وه به‌ئاو، له‌به‌رئه‌وه‌ى ئاو قابیلى نه‌مانه، ئاوى ژێرزه‌وى سامانێکى نه‌ته‌وه‌ییه، پێویسته له‌هه‌موو شتێک زیاتر خه‌مى بخۆین و زیاد لەپێویست به‌کارى نه‌هێنین.
هاوڵاتى هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و هەسەدە پشتیوانی چاودێری پرۆژەکانی ژێرخان ده‌كه‌ن کەدراون بەخاوەنکارە خۆجێیەکان لەهەوڵێکدا بۆ برەودان بەئابوری ناوچەکەو هەروەها لەژێر چاودیریی ورد جێبەجێدەکرێن تاکو دەستی گەندەڵییان پێنەگات و لەلایەکی تریشەوە دڵنیابن لەوەی کە پارەی پڕۆژەکان ناچێتە گیرفانی داعش لەڕێگەی وەبەرهێنەرەکانەوە. هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بۆ شەڕ دژی رێکخراوی «دەوڵەتی ئیسلامی» (داعش) لەهەوڵدایە بۆ برەودان بەئابوری خۆجێی لەباکوری خۆرهەڵاتی سوریا بەپشتیوانیكردنی پرۆژەکانی ژێرخان. کۆمپانیا خۆجێیە سورییەکان و خاوەنکاران لەپارێزگای حەسەکە کێبڕکێ دەکەن بۆ تەندەری بردنەوەی ئەو پرۆژانەی لەلایەن هاوپەیمانی نێوده‌وڵه‌تییەوە پشتیوانی دارایی دەکرێن، بۆ برەودان بەتەواوی ئابوریی ناوچەکە، چالاکوانان بەدیارونایان وت. ئەمەش لەبەرامبەردا بەرپێگرێکە دژی گروپە تیرۆریستیەکان، بەتایبەتی داعش، لەوەی سوود ببینن لەدۆخی خراپی دارایی کە رووبەڕووی هاوڵاتیانی سوریا بووەتەوە. شاندێکی پێکهاتوو لەڕاوێژکارانی کردەی هێزی هاوبەش - ئۆپەراسیۆنی ورەی خۆرسك و هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە) سەردانی شەدادییان کرد لەحەسەکە لەکۆتایی تشرینی یەکەمدا بۆ تەواوکردنی رێکارەکانی تۆمارکردنی تەندەرەکان بۆ ئەو پرۆژانەی لەلایەن هاوپەیمانی نێوده‌وڵه‌تییەوە پشتیوانی دارایی دەکرێن. تەندەرەکان پەیوەستن بەکاری ژێرخانەوە لەبنکەکانی هاوپەیمانان و شارۆچکەو گوندەکانی باکوری خۆرهەڵاتی سوریا (رۆژاڤا). چالاکوانی رۆژئاوای کوردستان عەمار ساڵح وتی «پرۆسەی هەڵبژاردنی کۆمپانیاو کەسەکان بۆ جێبەجێکردنی تەندەرەکان بەگوێرەی چەند پێوەرێکی تووند دەکرێن، بەوەی هیچ پەیوەندییەکیان بەداعشەوە نەبێت و ئەو پشتیوانیەی پێیاندەدرێت ئاراستەی پشتیوانیكردنی ئەو گروپە نەکرێت». ژمارەی ئەو کۆمپانیایانەی بەشدارییانكرد له‌کۆبوونەوەکەی تشرینی یەکەمدا زۆر بەرزتر بووە لەوانەی بەشدارییان كرد له‌کۆبوونەوەیەکی لەو شێوەیه‌دا چەند مانگێك لەمەوبەر. عەمار وتی «ئەمە دەریدەخات كه‌خاوەنکارەکانی ناوچەکە ئامادەن کار لەگەڵ هاوپەیمانان و هەسەدە بکەن، رەنگە کرۆکێك بۆ کۆمەڵگە پێکبهێنێت کە تێیدا خاوەنکاران رێز لەیاسا دەگرن و پشتیوانی له‌گەندەڵی یان تیرۆر ناکەن. هاوپەیمانانیش پشتیوانی له‌زۆر پرۆژە دەکه‌ن، کە لەلایەن کۆمپانیاکانه‌وه لەناوچەی دێرەزوور جێبەجێدەکرێن، لەنێویاندا کەرتەکانی تەندروستی، کارەبا، ئاوو گواستنەوە. سوممەیە عیسا خۆبەخشێكە لەڕێکخراوێکی خێرخوازی رۆژاڤا، وتی رێکخراوە فریاگوزارییەکان و بەرپرسە ئەمنیەکان تەرکیزیان لەسەر باشترکردنی دۆخی حەسەکەو دێرەزوورە بۆ بەرگرتن لەوەی داعش هەژاری بقۆزێتەوە بۆ بەکرێگرتنی مەدەنییەکان لەڕێی هانده‌ری داراییەوە. سوممەیە وتی «هەنگاوەکانی هێزەکانی هاوپەیمانی نێوده‌وڵه‌تی و هەسەدە بۆ پێدانی گرێبەست لەڕێی تەندەرەوە بێکاری کەمدەکاتەوە لەنێو کرێکارانی لاوداو لەتیرۆر دووریاندەخاتەوە». سوممەیە عیسا زیاتر وتی «هاوکات گرێبەستەکان سوودیان بۆ هەندێك پرۆژەی بچووك و مامناوەند هەیەو برەو بەئابوری دەدات بەزیادکردنی داوا لەسەر کەرەستە خاوەکان. ئەمەش کار برەو پێدەدات بۆ زۆرترین تەندەر لەناوچەکە کە بەهۆی پەنگخواردنی ئابورییەوە تەنگیان پێهەڵچنراوە». شەریف محەمەد، دانیشتوویەکی ناوچە گوندنشینەکانی حەسەکەیە کە لەکشتوکاڵدا کاردەکات، باسی لەوەکرد کە هێزەکانی هاوپەیمانان پشتیوانی له‌ژمارەیەك پرۆژە دەکەن کە لەلایەن کۆمپانیا ناوخۆییەکانی سوریاوە جێبەجێده‌كرێن. شەریف وتی «لەنێو ئەمانەدا چەند پرۆژەیەك هەن بۆ دابینکردنەوەی خزمەتگوزاریەکانی کارەباو ئاوو دامه‌زراندنی پەمپی نوێ، کە هەندێکیان تەرخانکراون بۆ ئاوی خواردنەوەو ئەوانیدی بۆ ئاودێری. وتیشی «دابینکردنەوەی کار لە جۆگەکانی ئاودێریدا بەشێوەیەکی باش یارمەتی جوتیارانی دەدا تا بەژمارەیەکی زۆرەوە بگەڕێنەوە سه‌ر کار». هەروەها وتی «ئەمە برەوی بەئابوری داوە، چونکە پێویستی بەکرێکاری رۆژانە، شۆفێری تراکتۆرو ئامرازی گواستنەوەی پەیین و دانەوێڵە هەیە». شەریف محەمەد باسی لەوەشکرد کەپڕۆژەکان بازاڕەکانیان بووژاندووەتەوەو بوونەتە هۆی دابەزینی نرخی هەندێك دانەوێڵە کە ئێستا بەبڕێکی زۆر له‌به‌رده‌ستدان، وتی «ئەمە دانیشتوان ده‌حه‌وێنێته‌وه‌و گوشاری دارایی لەسەریان ئاسان دەکات». جگە لەحەسەکە، هەسەدەو هاوپەیمانی نێودەوڵەتی پشتیوانی دەکەن له‌گەشەپێدانی ژیرخانی ئابووری دێرەزووری زۆرینە عەرەب، بەبڕوای چاودێران دەکرێت ئەوەش بەربەستێك بێت دژی گەڕانەوەی داعش و رێگری لەهەوڵەکانی بۆ راکێشانی لاوانی بێکار بۆ نێو ریزەکانی، سەرەڕای شەڕکردن دژی پاشماوە و شانە نوستووەکانی رێکخراوی «دەوڵەتی ئیسلامی» (داعش)، هێزەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی یارمەتی گەڕاندنەوەی ژیانی ئاسایی دەدەن و هانی گەشەپێدان ده‌ده‌ن لەو ناوچانەی دێرەزوور کە پێشتر ئەو گروپە کۆنترۆڵی کردبوون، چالاکوانێکی ناوچەکە وای وت. چالاکوانی بواری میدیاو کۆمەڵایەتی عەمار ساڵح وتی «چەند ساڵێکە ناوچەکە دەناڵێنێت بەدەست نەبوونی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانەوە؛ سەرەتا لەئەنجامی فەرامۆشکاریی رژێمی سوریاوەو دواتر بەهۆی وێرانکارییه‌وه لە ئەنجامی شەڕەکاندا بۆ شکستهێنان بەداعش». لەو چوارچێوەیەدا هێزەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکاو هەسەدە پشتیوانی ده‌كه‌ن له‌پرۆژەیەکی نوێی ئاو لەشاری سوور لەناوچە گوندنشینەکانی باکوری دێرەزوور. ئەوەش كه‌ناڵێكی نوێی ئاوو پەمپی مۆدێرن له‌خۆده‌گرێت کە ئاو دەگەیەننه زیاد لە (450) هەزار خەڵکی سڤیل و ئاودێرییش دابیندەکات بۆ زیاد لە (250) کیلۆمەتر دووجا لەزەوی کشتوکاڵی. عەمار وتی «پرۆژەی لەمشێوەیە لەلایەن خەڵکی ناوچەکەوە بەشێوەیەکی باش پێشوازیی لێدەکرێت، لەڕێی ئەوانەوە، هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بەڵێنی خۆی بۆ دابینکردنی کۆمەك بۆ خەڵكی ناوچەکە جێبەجێدەکات». وتیشی «گەشەکردنی شیاو دەکرێت بەربەستێك بێت دژی گەڕانەوەی داعش و رێگریده‌كات لەهەوڵەکانی بۆ راکێشانی لاوانی بێکار». لەکۆتایی ئەیلولدا، نێرده‌ی تایبەتی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی، باڵیۆز جەیمس جێفری و نوێنەری تایبەت بۆ سوریا، جۆئێڵ رایبه‌رن گەشتێکیان بۆ ناوچەکە کرد. لەدێرەزوور، دۆخەکەیان لەگەڵ بەرپرسانی باڵای هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە)، بەرپرسان و ئەندامانی ئەنجومەنی خۆجێی و چەند کەسێکی دیکە تاووتوێکرد. جێفری جەختی لەپێویستی بۆ هاریکاری و هەماهەنگی بەردەوام کردەوە لەهەڵمەتێكدا بۆ دڵنیاییدان بەشکستێکی بەردەوامی داعش و گەیاندنی کۆمەكی مرۆیی و سەقامگیری بۆ ناوچە رزگارکراوەکان. هاوکات جەختیکردەوە لەوەی ئەمریکا لەنزیکەوە پەیوەست دەمێنێتەوە بەهاوبەشانییه‌وه لەناوچەکە بۆ رێکخستنی هەوڵە سەربازیی و مەدەنیەکان بۆ دڵنیاییدان لەوەی داعش دەرناکەوێتەوەو هەروەها بۆ گەیشتن بەچارەسەرێکی ئاشتییانە بۆ شەڕی سوریا. هەروەها هاوپەیمانی نێودەوڵەتی، بەهاوکاری له‌گه‌ڵ بەڕێوبەرێتی خۆسەری، پشتیوانییه‌كی گرنگ دەداتە کەرتی خزمەتگوزاری لەپارێزگای دێرەزوور له خۆرهەڵاتی سوریا. ناوچەکە، کە لەدەست رێکخراوی «دەوڵەتی ئیسلامی» (داعش) رزگارکرا لەلایەن هێزەکانی سوریای دیموکراته‌وه (هەسەدە)، لەلایەن هاوپەیمانانەوە پشتیوانی دەکرێت و لەلایەن کوردەکانەوە بەڕێوەدەبرێت، بەڵام تووشی زیان و فەرامۆشکاریی جددی بووەتەوە. یارمەتیەکی زۆرکەم لەلایەنەکانی دیکەوە هەبووە بۆ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و زیانە گەورانه‌ی له‌دەزگاکان و ناوەندەکانی تەندروستی و ژێرخانه‌كه‌ی كه‌وتووه لەکاتی شەڕی دەرکردنی داعشدا. ئازاد دودێکی بەرپرس لەمانگی سووری کوردی لە رۆژاڤا، وتی» هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی پەیمانەکانی خۆی جێبەجێدەکات بۆ خەڵکی دێرەزوورو باکورو خۆرهەڵاتی سوریا، بەجۆرێك ئەنجامی هەوڵەکانی خەریکە بەرجەستە دەبێت، لەنێو ئەمانەدا ده‌ستپێكردن به‌نۆژەنکردنەوەی نەخۆشخانەی هەجین، لە 12ی تشرینی یەکەم». نەخۆشخانەکە خزمەتگوزاری تەندروستی دەداتە هەموو دانیشتوانی پارێزگای دێرەزوور، بەهەماهەنگی لەگەڵ بەڕێوبەرێتی تەندروستی سه‌ر به بەڕێوەبەرێتییه خۆسەرییه دیموکراتییه‌كه‌ی باکورو خۆرهەڵاتی سوریا رۆژاڤا. دودێکی وتی «پشتیوانیكردنی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی یارمەتیدانی بنیاتنانەوەو نۆژەنکردنەوەی ناوەندە تەندروستییەکان لەخۆدەگرێت، لەگەڵ دابینکردنی ئامرازه پزیشكییه‌كان و پشتیوانیی پێویست بۆ دابینکردنی خزمەتگوزاریی». وتیشی «ئەم یارمەتیە بایەخ بەپێویستییەکی گرنگی ناوچەکە دەدات، کە دانیشتوانی دەبوو بەرگەی سەختی گەشتکردن بۆ ناوچەکانی دیکە بگرن بۆ وەرگرتنی چارەسەر». کاری نۆژەنکردنەوە بەخێرایی و بەپشتیوانی دانیشتوانی ناوچەکە تەواودەکرێت، كه وه‌ك ئەو وتی «زۆر رازیین بەم یارمەتییانە». ئاماژەیکرد بەوەش كه بەپێچەوانەوە، لەهەندێك بەشی دێرەزوور کە لەلایەن میلیشیاکانی سەر بەسوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی ئێرانەوە کۆنترۆڵکراون، دانیشتوان رووبەڕووی دۆخێکی تەواو جیاواز دەبنەوە. وتیشی «ئەو ناوچانە، خزمەتگوزاریی تەندروستییان نییە و میلیشیاکان دەستیان بەسەر نەخۆشخانەکاندا گرتووە، وەك نەخۆشخانەی شیفا، تەنیا بۆ بەکارهێنانی خۆیان و رێدەگرن لەوەی مەدەنییەکان چارەسەر وەربگرن». هەروەها وتی «لەو ناوچانە میلیشیاکان دەستیانگرتووە بەسەر چەندین ماڵیشدا بۆ نیشتەجێكردنی هێزەکانی خۆیان و پته‌وكردنی کۆنترۆڵی خۆیان بەسەر ناوچەکەدا». هاوینی رابردوو ئیدارەی ترەمپ گرێبەستیکی نەوتی لەگەڵ رۆژاڤا سازکرد، بەمەش ئیدارەی خۆسەری بووە دەوڵەمەندترین ناوچەی سوریا سەرەڕای دەستکەوتە سیاسییەکانی ئەم گرێبەستە بۆ رۆژئاوای کوردستان، بەڵام لەهەمانکاتدا هەریەکە لەسوریاو تورکیاو ئێران و روسیا دژی ريکەوتنەکە وەستانەوە. نەوتی رۆژئاوای کوردستان دەچێتە سەر نەخشەی جیهان لەگرێبەستەكەدا دەسەڵاتی بەرفراوان دراوەتە كۆمپانیای دەلتا كریسنت ئینێرژی ئەمریكی لەنیوەی زیاتری ئەو كێڵگانەی كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدایە كاری پێشخستن و گەڕان بكات بۆ ماوەی (٢٥) ساڵ، بەوەش نەوتی ژير دەسەڵاتی هەسەدە دەچێتە سەر نەخشەی وزەی جیهانی. جەیمس كین، یەكێك لەدامەزرێنەری كۆمپانیاكەو باڵیۆزی پێشووتری ئەمریكا لەدانیمارك بە سی ئێن ئێنی رایگەیاند، بەپێی گرێبەستەکە لەسەرجەم لایەنەكانی پەرەپێدان و گواستنەوە و بازاڕكردن و كنەو پشكنین و پاڵاوتن هاوبەشی بكەن، ئەوەش لەپێناو دووبارە بونیادنانەوەی ژێرخانی ئەو ناوچەیەو هاریكاریكردنی خەڵكەكەی بۆ ئەوەی بەرهەمەكانیان بگاتە بازاڕە نێودەوڵەتیەكان. سەرچاوەكان بە سی ئێن ئێن-یان وتووە، ئەو سێ هاوبەشە كۆمپانیایەكی نوێیان دامەزراندووەو تەنها ئامانجیان گرەنتیكردنی گرێبەست و رێكەوتنەكانە لەسوریاداو بەشێوەیەكی چڕوپڕ لەگەڵ بەرپرسانی وەزارەتی دەرەوەدا زیاتر لەساڵێك كاریان كردووە. وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكا مانگی نیسانی رابردوو بڕیارێكی تایبەتی بۆ بەخشین لەو سزایانە دەركردووە كە ئەمریكا بەسەر سوریادا سەپاندویەتی بەمەبەستی دابڕینی ئەسەد، ئەمەش بۆئەوەی کۆمپانیای دەلتا کارەکانی نەچێتە چوارچێوەی سزاکانەوە. بەوتەی كەناڵەكە، پنتاگۆن بەفەرمی هەوڵیداوە خۆی لەو كارە بێدەنگ بكات، بەڵام سەرچاوەکان دەڵێن وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لەپشتەوەی ئەو رێكەوتنە نەوتییانەوە وەستاوە. ئەمریکا رەزامەندیى دەربڕیوە لەسەر دروستکردنی دوو پاڵاوگە بۆ ئیدارەى رۆژئاواى کوردستان بەمەبەستى دابینکردنى 20%ى پێداویستى ناوخۆیی ناوچەکە لەبەرهەمەکانى نەوت، بەڵام بەهۆى بڵاوبوونەوەى کۆرۆناوە نەتوانراوە پاڵاوگەکان رادەستبکرێت. پێشتر لیندزى گراهام سیناتۆرى نزیک لەدۆناڵد ترەمپ لە پەیوەندییەکدا لەگەڵ مەزڵوم عەبدى (مەزڵوم کۆبانی) فەرماندەى هێزەکانى سوریاى دیموکرات جەختى لەسەر رێککەوتنەکە کردبووەوە. هاوینی رابردووش مایک پۆمپیۆ، وەزیرى دەرەوەى ئەمریکا لەبەردەم لیژنەى پەیوەندییەکانى دەرەوەى ئەنجومەنى پیرانى ئەمریکا جەختیکردەوە کە رێککەوتنەکە لەقۆناغى جێبەجێکردندایە. لەدواى کشانەوەى هێزەکانى ئەمریکا لەسوریا، دۆناڵد ترەمپ و ئیدارەکەى چەند جارێک جەختیانکردەوە کە بەشێک لەهێزەکانیان بۆ پاراستنى کێڵگە نەوتییەکانى باکورو رۆژئاواى سوریا دەمێننەوەو رێگە نادەن ئەو کێڵگانە بکەوێتە دەست داعش و گروپە چەکدارەکان. دێرەزوور خاوەنی گەورەترین کێڵگەی بەرهەمهێنانی نەوتی سوریایە کەکێڵگەی ‹عەمەر›ە، ئەو کێڵگەیە (15) کیلۆمەتر لە رۆژهەڵاتی شارۆچکەی بەسیرە دوورە، لە 22ی تشرینی یەکەمی ساڵی 2017ەوە لەدەستی هەسەدەدایە. لەدوای کیڵگەی عەمەر، کێڵگەی تنک، دووەم گەورەترین کێڵگەیە لەسوریا، کەوتووەتە بیابانی شەعیتات لەپارێزگای دێرەزوور، لەژێر کۆنتڕۆڵی هەسەدەدایە. جگە لەو دوو کێڵگە گەورەیەی نەوت، چەند کێڵگەیەکی نەوتی بچووکتر کەوتوونەتە سنووری ئەو پارێزگایە لەوانە: کێڵگەکانی وەرد، تەیم، جفرە، کونیکو. هەروەها بۆرییەکی نەوت بەناوی (تی 2) کەوتووەتە سەر رێگای عێراق و سوریا. هەروەها لەسنووری پارێزگای رەققەدا چەند کێڵگەیەکی نەوتی بچووک هەیە کەئەوانیش لەژێر دەستی شەڕڤاناندان. لەسنووری حەسەکەش، کێڵگەی رمێلان هەیە کە دەکەوێتە باکووری رۆژهەڵاتی سوریاو لەژێر دەستی شەڕڤاناندایە، کێڵگەی رمێلان هەزارو (322) بیرە نەوتی تێدایە. جگە لەوەش چەند کێڵگەیەک لەناوچەکانی شەدادی و جەبسەو هۆل هەیە، لەنزیک ناوچەکانی مەرکەدە و تشرینی کەبیبە کەدەکەونە باشووری حەسەکەوە. سزا نوێیەكانی ئەمریکا کەرتی نەوت و هەواڵگریی سوریا ده‌كه‌نه ئامانج لەکاتێکدا هاوپەیمانی نیودەوڵەتی سەرگەرمی بنیاتنانەوەی ژیرخانی ئابووری ژیر دەسەڵاتی هەسەدەیە، ئەمریکا سزای نوێ دەخاتەسەر کەرتی نەوت و هەواڵگریی سوریا. گەڕی نوێی سزاکان (19) کەسایەتی و کۆمپانیای کەرتی نەوتی سوریاو کارمەندانی حکومەت و هەواڵگری دەکه‌نه ئامانج. ئەمریکا هەفتەی رابردوو (8ی تشرینی دووەم) کۆمەڵێک سزای نوێی خستەسەر کەرتی نەوت و په‌رله‌ما‌نتاران و کارمەندانی هەواڵگریی سوریا و په‌یمانیدا فشارەکانی لەسەر بەشار ئەسەد کەمنه‌کاتەوە سەرباری دەستکەوتە سەربازییەکانی له‌سه‌ر ئه‌رزی واقع. وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، مایک پۆمپیۆ لەبەیاننامەیەکدا وتی «رژێمەکەی ئەسەد یەک بژاردەی لەبەردەستدایە: هەنگاوی جددی بنێت بەرەو چارەسەرێکی ئاشتییانەی ئەم ناکۆکییە کە نزیکەی دەیەیەک تەمەنێتی یان دووچاری سزای رووخێنەری زیاتر دەبێتەوە». وەزارەتەکانی دارایی و دەرەوەی ئەمریکا مامەڵەو ئاڵوگۆڕی بازرگانییان لە (19) کەسایەتی و کۆمپانیا قەدەغەکردو هەر سامانێکیشیان هه‌بێت له‌ئەمریکا سڕکران، لە پێنجەمین گەڕی سزاکاندا لەوکاتەوەی یاسایەکی سەختی ئەمریکا دژ بەسوریا چووە بواری جێبەجێکردنەوە. سزاکان دوو هاوبەشی وەزارەتی سووتەمەنی سوریاش لەخۆدەگرن، کۆمپانیای نه‌وتی ئارفادا بۆ پشکی تایبەتیی هاوبەش و سالیزار شیپینگ، کە لەپاڵاوگەیەکی نەوت لەپارێزگای رەققە و تێرمیناڵێک لەشاری تارتوس کاردەکەن. ئەمەریکا سزاشی خستەسەر جەنەراڵ غەسان جەودەت ئیسماعیل، سەرۆکی هەواڵگریی هێزە ئاسمانییەکانی سوریا، لەگەڵ عەمید ناسر عەلی، سەرۆکی بەڕێوبەرێتی ئەمنیەتی سیاسی، کە ئاژانسێکی هەواڵگرییەو بەرپرسە لەسەركوتكردنی ئۆپۆزسیۆنی دژ بەئەسەد. یاسای قەیسەر، کە لەحوزەیراندا چووە بواری جێبەجێکردنەوە، رێگریدەکات لەهەر هاوکارییەکی ئەمریکا بۆ بونیادنانەوەو فشار دەخاتەسەر ئەسەدو داوای سزادانی دەکات، هەرچەندە کۆنتڕۆڵی زۆربەی سوریاشی کردۆتەوە لەمیانەی شەڕە خوێناوییە نۆ ساڵەکەدا. یاسای قه‌یسه‌ر لە 2019 دەرکرا بۆ پاراستنی مەدەنییە سورییەکان، رێخۆشکەری دەکات بۆ سزادانی سەرۆکی سوریاو هاوکاران و پشتیوانانی له‌سه‌ر ئەو تاوانانەی ئەنجامیانداوە دژی خەڵکی سوریا، پسپۆڕانی کاروباری سوریا وتیان. جێبەجێکردنی ئەم یاسایه‌ی ئەمریکا، خراوەتە نێو یاسای ده‌سه‌ڵاتی بەرگری نیشتمانی بۆ ساڵی دارایی 2020، رێگریش ده‌كات لەدەستتێوەردانی بیانی، بەتایبەتی لەلایەن ئێران و روسیاوە. به‌گوێره‌ی ئاژانسی فرانس پرێس، یاسای قەیسەر، سزای ئەو کۆمپانیایانە دەدات کە مامەڵە لەگەڵ رژێمی بەشار ئەسەد دەکەن لەتەواوی جیهانداو رێدەگرێت لەکۆمەکی بنیاتنانەوەی ئەمریکا تا ئەوکاتەی تاوانكارانی شەڕی سوریا دەبرێنە بەردەم دادگا. یاساکە ناونراوە بەناوی وێنەگرێکی سەربازیی پێشووی سوریا، به‌ناوی خوازراوی قەیسەرەوه. لەساڵی 2013 لەسوریا هەڵهات بە (55) هەزار وێنەوە کەدڕندەیی زیندانەکانی سوریا ده‌رده‌خه‌ن و لەبەردەم کۆنگرێسی ئەمریکادا لە 2014 نیشاندران. وەزیری دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاند كه‌وەزارەتەکەی ئه‌م سزایانه‌ی دوایی سه‌پاند له‌یاده‌وه‌ریی زیاتر لە (70) مەدەنیدا کە لەتشرینی یەکەمی 2015 لەتەقینەوەی بازاڕێکدا لە دوما کوژران، شارێكی نزیک دیمەشق کە ئەوکاتە لەژێر کۆنتڕۆڵی ئۆپۆزسیۆندا بوو. شەش رۆژ دوای هەڵبژاردنەکانی ئەمریکا، کە تێیدا کاندیدی دیموکراتەکان جۆ بایدن له دۆناڵد ترەمپی برده‌وه، پۆمپیۆ رایگەیاند کە نێردەی ئەمریکا لەسوریا، جەیمس جێفری، (74) ساڵ، ئەم مانگە خانەنشین دەکرێت. وه‌ك باڵیۆزی پێشووی ئەمریکا لەبەغداو ئەنقەرەو سیاسییەكی تورکی زان، گەیەنەرێکی سەرەکی بوو لەگەڵ سەرۆک رەجەب تەیب ئەردۆغان. پۆمپیۆ وتی «ناسان سەیلس، بەرپرسی باڵای دژەتیرۆری وەزارەتی دەرەوە، هەردوو پێگەی نێردەی ئەمریکا لەسوریاو نێرده‌ی هاوپەیمانی نێوده‌وڵه‌تی بۆ شکستپێهێنانی رێخكراوی «دەوڵەتی ئیسلامی» (داعش) وەردەگرێت».
شاناز حه‌سه‌ن ته‌ندروستى هه‌رێم رایگەیاند لەنەخۆشخانەکاندا کێشەیان هه‌یه لەوەرگرتنی تووشبوو له‌به‌شى چاودێریى ورددا، کە ئەوەش ئەو نەخۆشانەن زۆرترین ئەگەری مردنیان هەیە. وته‌بێژى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى ئاماژه به‌وه‌ده‌دات له‌ئێستادا نه‌خۆشخانه‌کان تواناى وەرگرتنى نه‌خۆشیان هه‌یه، به‌ڵام کێشه‌یان له‌به‌شى وه‌رگرتنى چاودێریى چڕدایه که‌شوێنیان بۆ تووشبوو نه‌ماوه. ئاسۆ حه‌وێزى، وته‌بێژى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت «نه‌خۆشخانه‌کانى هه‌رێم تواناى وه‌رگرتنى تووشبوویان هه‌یه‌و به‌رده‌وام تووشبووش وه‌رده‌گرن به‌تایبه‌ت مامناوه‌ند، به‌ڵام کێشه‌مان له‌به‌شى چاودێریى چڕدایه، که تواناى وه‌رگرتنى تووشبوومان که‌مه«. روونیشیکرده‌وه «ئێستا بۆ تووشبووى توند، واته ئه‌و که‌سانه‌ى که به‌چڕى تووشى ڤایرۆسه‌که بوون کێشه‌مان زۆره، بۆیه به‌رده‌وام رێنمایى ده‌که‌ین که‌خه‌ڵک پێویسته خۆى بپارێزێت». له‌سه‌ره‌تاى بڵاوبوونه‌وه‌ى ڤایرۆسى کۆرۆنا زۆر جه‌خت له‌وه ده‌کرایه‌وە مه‌ترسى تووشبوون و گیانله‌ده‌ستدان به‌ڤایرۆسه‌که له‌سه‌ر ئه‌و که‌سانه زیاتره که به‌ته‌مه‌نن و نه‌خۆشیى درێژخایه‌نیان هه‌یه، به‌ڵام له‌ئێستادا رێژەى تووشبوون له‌ناو گه‌نجاندا روو له‌به‌رزبوونه‌وه‌یه. دکتۆر داهات حه‌وێزى، به‌ڕێوه‌به‌رى نه‌خۆشخانه‌ى جمهورى سلێمانى تایبه‌ت به کۆرۆنا، بڵاویکردۆته‌وه‌و نووسیویه‌تى»له‌سه‌ره‌تاى سه‌رهه‌ڵدانى ڤایرۆسى کۆرۆنا وامانده‌زانى کۆرۆنا ته‌نها کاریگه‌رى له‌سه‌ر که‌سانى به‌ساڵاچوو ده‌کات، به‌ڵام ئێستا وا دیارنیه، رۆژانه تووشبووی گه‌نج گیرۆده‌ى په‌تاکه ده‌بن و به‌داخه‌وه هه‌ندێکیان گیان له‌ده‌ستده‌ده‌ن». به‌ڕێوه‌به‌رى نه‌خۆشخانه‌ى جمهورى سلێمانى ئه‌و هۆکارانه‌ش باسده‌کات که‌زیاتر گه‌نجان تووشى کۆرۆنا ده‌کات و ده‌ڵێت «هه‌ندێک له‌و تووشبووه گه‌نجانه خۆیان نه‌خۆشیى درێژخایه‌نیان هه‌یه وه‌کو شه‌کره و زه‌خت و نه‌خۆشى دڵ و شێرپه‌نجه‌کان، به‌مه‌ش نه‌خۆشییه‌که‌یان له‌سه‌ر قورستر ده‌بێت». ئه‌م پزیشکه جه‌ختیش له‌وه ده‌کاته‌وه کە سترێس و دڵه‌ڕاوکێ و تۆقین له‌کۆرۆنا هۆکارێکى زۆر دیاره له‌گه‌نجان. وتی «چونکه سترێس هۆڕمۆنى کۆرتیزۆڵ زیادده‌کات که‌به‌رگرى له‌ش داده‌به‌زێنێ، ترسى له‌ڕاده‌به‌ده‌ر خوێن خه‌ست ده‌کاته‌وه و رێژه‌ى دى دایمه‌ر (D DIMER) له‌خوێندا زیادده‌کات، که‌مه‌ترسى جه‌ڵته‌ى سییه‌کان زیاد ده‌کات». دکتۆر داهات، ئاماژه بۆ ئه‌وه‌شده‌کات «زۆرێک له‌و گه‌نجانه دواى تووشبوونیان به‌ڤایرۆسى کۆرۆنا خۆیان فه‌رامۆش ده‌که‌ن و دره‌نگ دێن بۆ نه‌خۆشخانه، به‌مه‌ش هه‌وکردنه‌که زیاتر ته‌شه‌نه ده‌کات و ئیتر سوود له‌پلازماو چاره‌سه‌ره تایبه‌ته‌کانى کۆرۆنا نابینن». داهات حه‌وێزى ئه‌وه‌شى دووپاتکردووەته‌وه«پڕبوونى نه‌خۆشخانه حکومییه‌کان و نه‌مانى شوێن له‌به‌شى چاودێریى ورد هۆکارێکى گرنگه که ناتوانین ژیانى گه‌نجان رزگار بکه‌ین». تائێستا زیاتر لە (90) هەزار که‌س له‌هه‌رێمى کوردستان تووشى کۆرۆنا بوون، (52) هه‌زار و (282) که‌س چاکبوونه‌ته‌وه و (31) هه‌زار و (475) که‌س له‌ژێر چاره‌سه‌ردان و دوو هه‌زارو (843) که‌س گیانیان له‌ده‌ستداوه.
.jpg)
ڕاگەیاندراوی (٢٤) کاتژمێری تایبەت بە نەخۆشی ڤایرۆسی کۆڕۆنای نوێ COVID19 ژمارە (٢٦٤) ١. پشکنین: (٦٢٩١ پشکنینی نوێ) • (٢٤٩٥) هەولێر • (٦٢٣) سلێمانی • (٢٩٢٨) دهۆك • (٣٥) هەڵەبجە • (١٦٦) گەرمیان • (٤٤) ڕاپەڕین • ٢. تووشبوو: (٦٥٩ تووشبووی نوێ) • (٢٢٣) هەولێر • (١٥٩) سلێمانی • (٢٢٠) دهۆك • (١٧) هەڵەبجە • (٣٥) گەرمیان • (٥) ڕاپەڕین • ٣. چاکبوون: (٢٣٢ چاکبوون) • (١١٢) هەولێر • (١٤) سلێمانی • (٥٨) دهۆك • (١٤) هەڵەبجە • (٢٨) گەرمیان • (٦) ڕاپەڕین • ٤. مردن: (٢٣ مردن) • (٤) هەولێر • (٦) سلێمانی • (٩) دهۆك • (٢) هەڵەبجە • (٠) گەرمیان • (٢) ڕاپەڕین ئاماری گشتی: کەڕەنتین هاوڵاتی ٢١٨٧١ (٢١٨٧١ دەرچوو) پشکنین ٧٤٥٣٨١ (٢٦٥٢٣٨ هەولێر، ١٦٩٨٥٨ سلێمانی، ٣٠٣٨٣١ دهۆك، ٦٤٥٤ هەڵەبجە) تووشبوون ٩٠٢٥٩ (٣٢٩٨٢ هەولێر، ٢٦٠٩٠ سلێمانی، ٢٨٣٠٧ دهۆك، ٢٨٨٠ هەڵەبجە) چاکبوون ٥٥٥١٤ (١٩٦٨٣ هەولێر، ١٨٦٨٣ سلێمانی، ١٤٥٠٨ دهۆك، ٢٦٤٠ هەڵەبجە) لەژێر چارەسەر ٣١٨٧٩ (١٢٥١٠ هەولێر، ٦٠٢٠ سلێمانی، ١٣٢٢٤ دهۆك، ١٢٥ هەڵەبجە) مردن ٢٨٦٦ (٧٨٩ هەولێر، ١٣٨٧ سلێمانی، ٥٧٥ دهۆك، ١١٥ هەڵەبجە) بۆ زانیاری زیاتر سەردانی داشبۆردی حکومەتی هەرێمی کوردستان بکەن لەم لینکە (https://gov.krd/coronavirus/dashboard/). وێڕای دەستخۆشی بۆ پزیشکان و کارمەندانی تەندروستی و هەموو تیمەکانی پزیشکی کە لە ئەرکدان، جەخت دەکەینەوە هاووڵاتیان پابەندبن بە ڕێنماییەکانی تەندروستی و دورکەوتنەوە لە شوێنی قەڵەبالغ و دانانی ماسك و دەستکێش، وە لەکاتی پێویستدا پەیوەندی بکەن بە هێڵی گەرمی ژمارە (١٢٢). وەزارەتی تەندروستی حکومەتی هەرێمی کوردستان ١٦ی تشرینی دووەم ٢٠٢٠
ئارا ئیبراهیم هه‌رێمی کوردستان به‌مزووانه خۆى یه‌کلاییده‌کاته‌وه نه‌وت بداته به‌غدا، ئەمەش دوای ئەەی بەغدا فشاری نوێی دارایی خستەسەر ھەرێم لەیاسای کورتھێنانی بودجە کەتێیدا ھەرێم بێبەش دەکات لەقەرزە وەرگیراوەکان ئەگەر نەوت رادەست نەکات. هه‌رێمى کوردستان له‌ماوه‌ى ئه‌مساڵدا رۆژانه (420) هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى هه‌نارده‌ى ده‌ره‌وه کردووه‌و حکومەتی عێراق نایەوێت لەو قەرزەی عێراق دەیکات بەشی ھەرێم بدات بەبێ ئەوەی بەشێکی ئەو نەوتە رادەستنەکات. تێپه‌ڕاندنى یاساى قه‌رز له‌چوار رۆژى رابردوودا له‌په‌رله‌مانى عێراق جوڵه‌ى له‌نێو سیاسییه‌کانى هه‌رێمى کوردستاندا دروستکردووه‌و به‌رده‌وام ده‌ڵێن ئاماده‌ن نه‌وت راده‌ستى به‌غدا بکەن. دوێنێ یه‌کشه‌ممه کۆبوونه‌وه‌ى سێ سه‌رۆکایه‌تییه‌که‌ى هه‌رێمى کوردستان ئه‌نجامدراو ناوه‌رۆکى کۆبوونه‌وه‌که له‌لایه‌ن نێچیرڤان بارزانى سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان خرایه‌ڕوو. نێچیرڤان بارزانى: ئاماده‌ین نه‌وت راده‌ست بکه‌ین دوێنێ کۆبوونه‌وه‌ى سێ سه‌رۆکایه‌تییه‌که‌ى هه‌رێمى کوردستان ئه‌نجامدراو دواى کۆبوونه‌وه‌که نێچیرڤان بارزانى سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان له‌کۆنگره‌یه‌کى رۆژنامه‌وانیدا وتى:» سیاسییه‌کانى عێراق شکستیان هێناوه له‌به‌ڕێوه‌بردندا، بڕیاربوو ناردنى (320) ملیار دینارى مانگانه بۆ هه‌رێم به‌رده‌وام بێت تا په‌سه‌ندکردنى پرۆژه بودجه‌ى 2021». نێچیرڤان بارزانى، سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان وتیشى:» ده‌بێت بپرسین هه‌رێمى کوردستان به‌شێکه له‌عێراق یان نا، موچه‌خۆران به‌شێکه یان نا، به‌ڕاستى یاساى قه‌رز زۆر نیگه‌رانى کردین و موفاجه‌ئه بووه بۆ ئێمه«. سه‌رۆکى هه‌رێم باسى له‌وه‌شکرد ئه‌م یاسایه به‌و شێوه‌یه‌ى ئێستا پێچه‌وانه‌ى پره‌نسیپ ته‌وازن و ته‌وافوق و شه‌راکه‌ت بووه که‌کورد به‌شداربووه له‌بنیاتنانه‌وه‌ى عێراق له‌ساڵى 2003 تائێستا. نێچیرڤان بارزانى راشیگه‌یاند:»ره‌نگه هێزه سیاسییه‌کان پێیانوابێت که به‌ده‌رکردنى ئه‌و یاسایه سه‌رکه‌وتنیان به‌ده‌ستهێناوه، به‌ڵام هێزه سیاسییه‌کان گه‌وره‌ترین شکستى خۆیان سه‌لماندووه له‌به‌ڕێوه‌بردنى عێراقدا». سه‌رۆکى هه‌رێم ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه که کابینه‌ى نۆیه‌مى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان به‌به‌رده‌وامى ته‌ئکیدییان کردووه‌ته‌وه که ئاماده رێکبکه‌ون له‌سه‌ر دۆسیه‌ى نه‌وت، وتیشى:» بڕیاربوو (320) ملیار دینار مانگانه به‌رده‌وام بێت تاکاتى په‌سه‌ندکردنى پڕۆژه‌یاساى بودجه‌ى 2021، ئێمه وتوومانه ئاماده‌ین له‌گه‌ڵ به‌غدا رێکبکه‌وین له‌سه‌ر نه‌وت و شایسته داراییه‌کان». هاوکات، جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه که‌وه‌فدێکى حکومه‌تى هه‌رێم ده‌چێته به‌غداو گفتوگۆ له‌باره‌ى یاساى قه‌رز ده‌که‌ن و دڵنیاییدا بۆ چاره‌سه‌رکردنى کێشه‌کانى نێوان هه‌ولێرو به‌غدا. نێچیرڤان بارزانى سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان ئه‌وه‌شى دووپاتکرده‌وه که رێکنه‌که‌وتنى هه‌رێم و عێراق په‌یوه‌ندى به رێککه‌وتنى (50) ساڵه‌ى نێوان هه‌رێم و تورکیاو گرێبه‌ستى هه‌رێم و رۆسنه‌فته‌وه نییه‌و وتیشى:»رێکنه‌که‌وتنى هه‌رێم و عێراق په‌یوه‌ندى به رێککه‌وتنى (50) ساڵه‌ى تورکیاو هه‌رێم له‌سه‌ر دۆسیه‌ى نه‌وت له‌لایه‌ک و گرێبه‌ستى نێوان کۆمپانیاى رۆسنه‌فتى روسى و هه‌رێمه‌وه هه‌بێت، رایگه‌یاند:» ئێمه چه‌ند جارێک باسمان کردووه، به‌ڵام به‌غدا وتوویانه نه‌وته‌که‌ى خۆتان بفرۆشن و ئێمه ته‌ده‌خولى ئه‌و رێکه‌وتنانه ناکه‌ین». په‌رله‌مانتارێکى پارتى: هه‌رێم رۆژانه 420 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى هه‌نارده کردووه له‌مساڵدا دانا جه‌زا، ئه‌ندامى فراکسیۆنى پارتى له‌په‌رله‌مانى عێراق له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتى وت:» حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان به‌تێکڕا رۆژانه (420) هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى له‌ڕێگه‌ى بۆرییه‌وه هه‌نارده‌ى ده‌ره‌وه کردووه، ئه‌وه‌ش به‌پێى زانیارییه‌کانى کۆمپانیاى سۆمۆى عێراقى که به‌ئێمه وتراوه له‌په‌رله‌مانى عێراق». ناوبراو وتیشى:» به‌ڵام پێویسته بزانین له‌سه‌دا 35%ی داهاتى نه‌وتى هه‌رێم بۆ کۆمپانیا نه‌وتییه‌کان ده‌ڕوات و له‌هه‌ر به‌رمیلێک سێ دۆلار بۆ خه‌رجى ره‌وانه‌کردنى نه‌وت به بۆرییه‌که‌دا ده‌ڕوات و نرخى نه‌وتى هه‌رێمیش به‌راورد به‌عێراق حه‌وت دۆلار که‌متر ده‌فرۆشرێت له‌بازاڕدا». ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ى پارتى ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد دابڕان له‌نێوان هه‌رێم و عێراقدا روونادات له‌سه‌ر یاساى قه‌رزو به‌گفتوگۆو دانوساندن ده‌توانن کێشه‌کان چاره‌سه‌ر بکه‌ن، وتیشى:» ئێمه له‌پڕۆسه‌یه‌کى سیاسى درێژخایه‌نداین له‌گه‌ڵ عێراق و دابڕان له‌سه‌ر ده‌رکردنى یاساى قه‌رز روونادات، به‌ڵکو ده‌توانرێت کێشه‌کان چاره‌سه‌ر بکرێت، چونکه هه‌رێم هه‌موو کات ئاماده‌بووه نه‌وت راده‌ست بکات له‌سه‌رده‌مى کابینه‌که‌ى عادل عه‌بدولمه‌هدى رێککه‌وتن کرا، به‌ڵام حکومه‌ت هه‌ڵوه‌شایه‌وه ئه‌وه خه‌تاى هه‌رێمى تێدا نه‌بووه«. هاوکات ئه‌وه‌شى خسته‌ڕوو حکومه‌تى هه‌رێم رێککه‌وتنى کردووه بۆ مانگه‌کانى (8 و 9 و 10)ى ئه‌مساڵ، یاساى قه‌رز له 12ى 11 ده‌رکراوه‌و «هه‌رێم مافى خۆیه‌تى داواى (320) ملیار دینارى مانگى 10ی ئه‌مساڵ بکات». دانا جه‌زا جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه که پێویسته به‌م زووانه کێشه‌کانى نێوان هه‌رێم و عێراق یه‌کلابکرێته‌وه‌و رێککه‌وتن بکرێت، ئه‌وه‌ش له‌قازانجى خه‌ڵکى هه‌رێمى کوردستان و حکومه‌تى هه‌رێمدایه، وتیشى:» ئه‌گه‌ر هه‌رێم رۆژانه (250) هه‌زار به‌رمیل نه‌وت راده‌ست بکات و رێککه‌وتن بکرێت، پێویسته (850) ملیار دینارى مانگانه ره‌وانه‌ى حکومه‌تى هه‌رێم بکرێت». په‌رله‌مانتارێکى یه‌کێتى: ده‌بێت له‌م چه‌ند رۆژه‌دا هه‌رێم یه‌کلاببێته‌وه نه‌وت راده‌ست ده‌کات یان نا شیروان میرزا، ئه‌ندامى فراکسیۆنى یه‌کێتى له‌لیژنه‌ى دارایى په‌رله‌مانى عێراق له‌لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتى باسى له‌وه‌کرد کێشه‌ى سه‌ره‌کى هه‌رێم له‌دۆسیه‌ى نه‌وتدا ئه‌وه‌یه که‌سه‌رجه‌م گرێبه‌سته‌کانى به‌هاوبه‌شییه‌و کێڵگه‌ى نه‌وت هه‌یه له‌سه‌دا 50% یا له‌سه‌دا 40% بۆ کۆمپانیا نه‌وتییه‌که‌یەو ئه‌وه‌ش کێشه‌ى شایسته داراییه‌کانى بۆ هه‌رێم دروستکردووه. هه‌روه‌ها وتیشى:» هه‌رێمى کوردستان ده‌بێت له‌م چه‌ند رۆژه‌دا بچێته به‌غداو له‌گه‌ڵ مسته‌فا کازمى و کۆمپانیاى سۆمۆو وه‌زیرى نه‌وت کۆبوونه‌وه ئه‌نجامبدات و به‌ڕوونى پێیان بڵێن ئێمه ئه‌وه‌نده خه‌رجى شایسته داراییه‌کانى کۆمپانیاکانى نه‌وتمان له‌سه‌ره‌و ئه‌وه‌نده نه‌وته‌ش بۆ به‌کارهێنانى ناوخۆیى ده‌ڕوات، ئه‌وه‌نه بڕه نه‌وته‌شمان بۆ ده‌مێنێته‌وه، ئه‌وکات سۆمۆ دیارى ده‌کات چه‌ند نه‌وت له‌هه‌رێم وه‌ربگرن». شیروان میرزا هێماى بۆ ئه‌وه‌شکرد که به‌پێى یاساى به‌ڕێوه‌بردنى دارایى پێویسته هه‌رێم نه‌وت و داهاته نانه‌وتییه فیدراڵییه‌کان که‌ده‌روازه سنورییه‌کان و فڕۆکه‌خانه‌و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى کارتى نیشتمانى و جنسییه‌و پاسپۆرته نیوه‌ى بردێته‌وه به به‌غداو نیوه‌که‌ى دیکه‌ى له‌گه‌ڵ داهاتى ناوخۆى هه‌رێم و ئه‌و بڕه نه‌وته‌ى ده‌مێنێته‌وه هه‌رێم داهاته‌که‌ى بۆ خۆى به‌کارده‌هێنێت. په‌رله‌مانتاره‌که‌ى یه‌کێتى ئه‌وه‌ى دووپاتکرده‌وه که حکومه‌تى هه‌رێم پێویسته وه‌فدێکى بڕیاربه‌ده‌ست ره‌وانه‌ى به‌غدا بکات و له‌گه‌ڵ مسته‌فا کازمى و وه‌زیرى نه‌وت و کۆمپانیاى سۆمۆ دانیشتن بکات و دواى یه‌ک رۆژ که هاته‌وه له‌به‌غدا نه‌وت بداته به‌غدا، وتیشى:» ئه‌گه‌ر ئێستا ئه‌م کێشه‌یه چاره‌سه‌ر نه‌کرێت بۆ پڕۆژه بودجه‌ى 2021 دیسان تووشى کێشه ده‌بینه‌وه له‌گه‌ڵ به‌غدا». ده‌رباره‌ى ئه‌وه‌ى به‌غدا بۆ مانگى 10ى ئه‌مساڵ به‌پێى رێکه‌وتنه‌که‌ى 15ى ئابى نێوان مسته‌فا کازمى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق و مه‌سرور بارزانى ده‌توانرێت بۆ یه‌ک جارى دیکه (320) ملیار دیناره‌که بنێردرێت، شیروان میرزا به‌دوورى زانى و وتى:» ده‌رکردنى یاساى قه‌رز هه‌موو رێککه‌وتنه‌کانى دیکه‌ى هه‌ڵوه‌شاندووه‌ته‌وه‌و سزاى تێدایه بۆ سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق ئه‌گه‌ر بڕیارێکى له‌و جۆره بدات». په‌رله‌مانتارێکى یه‌کگرتوو: ئاماده‌یى بۆ راده‌ستکردنى نه‌وت پێویستى به‌کرداره جه‌مال کۆچه‌ر، ئه‌ندامى فراکسیۆنى یه‌کگرتوو له‌په‌رله‌مانى عێراق به‌هاوڵاتى وت:» ئاماده‌بوونى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان بۆ راده‌ستکردنى نه‌وت کیفایه‌ت نییه که هه‌ر بڵێن نه‌وت راده‌ست ده‌که‌ین، به‌ڵام به‌کردار راده‌ستى نه‌که‌ن و پێویستى به‌هه‌نگاوى عه‌مه‌لییه که‌به‌رجه‌سته‌ى ئه‌و قسانه بکه‌ن». ناوبراو ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد باشترین چاره‌سه‌ر بۆ حکومه‌تى هه‌رێم ئه‌وه‌یه که به‌مزووانه وه‌فدێک ره‌وانه‌ى به‌غدا بکات، له‌یه‌ک دانیشتندا له‌گه‌ڵ مسته‌فا کازمى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق و وه‌زیرى نه‌وت و کۆمپانیاى سۆمۆدا بڕیار بدات ئه‌وه‌نده نه‌وتى رۆژانه ته‌سلیم ده‌که‌ین و چه‌ند بودجه‌مان بۆ ده‌نێرن» ئه‌مه چاره‌سه‌رى کێشه‌که‌ى نێوان هه‌رێم و عێراق ده‌کات، نه‌ک ته‌نها بڵێن ئاماده‌ین نه‌وت راده‌ست بکه‌ین». جه‌مال کۆچه‌ر پێشیوابوو ده‌کرێت حکومه‌تى هه‌رێم نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان و ئه‌مریکاو به‌ریتانیا وه‌ک لایه‌نى سێیه‌م به‌شداربن له‌گفتوگۆکانى نێوان هه‌رێم و عێراق و پێیان بڵێن که ئێمه کێشه‌ى نان و خاکمان هه‌یه« ناکرێت هه‌ر یاسایه‌ک به‌زۆرینه تێبپه‌ڕێندرێت، خۆ هه‌ر موازه‌نه‌و بودجه نییه، سبه‌ینێ یاساى دیکه له‌په‌رله‌مان گفتوگۆى له‌سه‌ر ده‌کرێت، پێویسته کێشه‌کان یه‌کلابکه‌نه‌وه به‌مزووانه نه‌وت راده‌ست ده‌که‌ن یان نا». «یاساى قه‌رز له‌م مانگه‌دا په‌سه‌ند کراوه‌و هه‌رێمى کوردستان ئه‌و مافه‌ى هه‌یه داواى (320) ملیار دینارى مانگى 10 بکات»، په‌رله‌مانتاره‌که‌ى یه‌کگرتوو واى وت. ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌ى یه‌کگرتوو ئه‌وه‌شى روونکرده‌وه ئه‌گەر حکومه‌تى هه‌رێم نیوه‌ى داهاته فیدڕاڵییه‌کان بداته‌وه به‌به‌غداو رۆژانه (250) هه‌زار به‌رمیل نه‌وت راده‌ستى به‌غدا بکات مانگانه (600) بۆ (800) ملیار دینار ره‌وانه‌ى هه‌رێم ده‌کرێت.
مووچەی هەشت هەزار کەس کە هەشت ملیار دینارە داوا دەکریت بخرێتە سەر بەغدا ئەوەش مەترسییە لەسەر ئەوەی یادی رۆژی ئاڵای کوردستان ساڵانە لەقوتابخانەکان قەدەغە بکرێت ھاوڵاتی، ماردین نورەدین نزیکەی ھەشت ھەزار مامۆستاو فەرمانبەری خوێندنی کوردی لە کەرکوک دووچاری چەندین نەھامەتی بوونەتەوە لەناوچەیەکی جێناکۆکی نێوان ھەرێم و بەغدا کە دیارترینیان قەیرانە داراییەکەی ھەرێمە کە زیاتر لەشەش ساڵە بەرۆکی گرتوون. ئەوەی بارگرانی مامۆستایانی خوێندنی کوردی زیاتر کردووە ئەوەیە کەھەندێک لەھاوپیشەکانیان لەخوێندنی کوردی سەر بەبەغدان لەگەڵ مامۆستایانی خوێندنی عەرەبی موچەی تەواو لەلایەن حکومەتی عێراقەوە وەردەگرن، بەشەکەی تریان ئەوانیش دەبێت چاوەێی ھەواڵی مووچەبن کە کەی لەھەولێرەوە پێیان دەگات. پەروین فاتیح بەڕێوبەری سەرپەرشتیاری خوێندنی کوردی لەکەرکوک بە هاوڵاتی وت «مامۆستایان و فەرمانبەران داوایان کردووە موچەکانیان بگوازرێتەوە سەر ناوەند نەک خوێندنیان، بە پێی ئەوەی پارێزگای کەرکوک یەکێکی ترە لە پارێزگاکانی عێراق، بۆیە داوایان لێدەکەن مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت وەک تاکێکی دانیشتووی کەرکوک کەئەوانەی موچەکانیان سەر بە بەغدایە». لەناو قوتابخانەکانی خوێندنی کوردی مامستا هەیە میلاکیان سەر بە بەغدایە، واتا موچەکانیان لەسەر بەغدا وەردەگیرێت، پەروین فاتیح وتی «هەمان مامۆستای ئێمە خوێندنی کوردی لەو قوتابخانەیە بە سێ مانگ جارێ، بە دوو مانگ جارێ موچەکەی بەو شێوەیەیە، بۆ خۆشتان دەزانن تا چوار ساڵ روبعە موچەیەکیان وەرەگرت». وتیشی «لە ڕووی دەرونییشەوە کاری کردۆتەسەر دەروونی مامۆستاکان کە ناتوانن بەپێی پێویست بژێوی ژیان پەیدا بکەن لەم شارە، شارەکە خۆی پڕە لە نەهامەتی، پڕە لەمەسەلەی ئەمنی، ئیستقراری ئەمنی نیە، کۆمەڵێ کێشە کە هەیە لە کەرکوکدا رەنگە تاکێکی سلێمانی، هەولێر، هەرێمی کوردستان بەرگەی ئەو نەهامەتییە نەگرێت، لەگەڵ ئەوەشدا بەرگەی هەموو نەهامەتیەکانیان گرتووە». ھەروەھا وتی «تاکە داوایان کە مافێکی سروشتی خۆیانە موچەکانیان بۆ دابین بکرێت لەڕێگەی عێراقەوە، کە ئەمە خۆی بۆ خۆی مافێکی یاسایی تاکە لەهەر شارێکدا، دەبێت حکومەتی ئەو شارە بژێوی ژیانی ئەو تاکە دابین بکات». مامۆستایان و فەرمانبەرانی خوێندنی کوردی لەکەرکوک بۆ چەندین جاری تر گردبوونەتەوەو داوایانکردووە هەردوو حکومەتی فیدراڵ و هەرێمی کوردستان رەزامەندیی نیشانبدەن بەگواستنەوەی راژەکانیان بۆ سەر وەزارەتی پەروەردەی حکومەتی عێراق. دوایین گردبوونەوە ھەفتەی رابردوو سازکرا لەبەردەم نووسینگەی پەرلەمانی عێراق لە کەرکوک، کەتێیدا لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا سێ داواکارییان خستەڕوو. یەکەم داواکاری ئەو مامۆستاو فەرمانبەرانەی خوێندنی کوردی، گواستنەوەی راژەکانیانە لەحکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بۆ سەر حکومەتی عێراق، ئەوەش لەپێناو ئەوەی مووچەکانیان لەکاتی خۆیدا وەربگرن. حکومەتی هەرێم لەئێستادا دوو مانگ جارێک مووچەیەک دابەشدەکات، ئەوەش بەلێبڕینی (21 – 18%)ی مووچەکانیان. لەخاڵی دووەمی داواکارییەکانیان، تەرخانکردنی بودجەیەکی تایبەتە لەبودجەی ساڵی (2020)ی عێراق بۆ مووچەی مامۆستایانی خوێندنی کوردی لەکەرکوک، بەشێوەیەک هاوتای مامۆستایانی هەردوو خوێندنی عەرەبی و تورکمانی بێت، ئەوەش هەر بەپێی راگەیەنراوێکی گردبوونەوەکە، کەتێیدا هاتووە، ئێمەش وەکو هەموو هاوپیشەکانمان دەمانەوێت لەکات و ساتی خۆیداو بێ دواکەوتن مووچەکانمان وەربگرین. پەروین فاتیح وتی»ئێمە وەک خوێندنی کوردی زیاتر لەحەوت هەزار و (800) مامۆستاو فەرمانبەرمان ھەیە، لەسەرپەرشتیار و فەرمانبەری دیوانی پەروەردە و پیشەی تر، کە داوای ئەوەیان کردووە راژەکانیان لەهەرێمەوە بگوازرێتەوە سەر حکومەتی عێراق بۆ ئەوەی بتوانن پەرە بەخوێندنی کوردی بدەن لەم شارە، مووچەکانیان بەگشتی شەش ملیار دینارە». مامۆستایان و فەرمانبەرانی خوێندنی کوردی، داوا لەوەزیری پەروەردەی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەن، بەڵێنەکەی بێنێتەدی و رێکارە ئیدارییەکانیان بۆ جێبەجێبکات، کە خۆی لەبەرزکردنەوەی داواکارییەکانمان بۆ حکومەتی عێراق دەبینێتەوە، ئەوەشیان وەکو داواکاری سێیەمیان دیاریکردووە. لەپارێزگای کەرکوک و ناوچەکانی تری جێناکۆک، تەواوی مامۆستایان و فەرمانبەرانی خوێندنی عەرەبی و تورکمانی راژەکانیان سەر بەحکومەتی عیراقەو لەکاتی خۆیدا مووچە وەردەگرن، جگە لەم دوو مانگە نەبێت، کەچەند رۆژێک دواکەوتووە. لانیکەم نزیکەی هەشت هەزار مامۆستاو فەرمانبەری پەروەردەی سەر بەخوێندنی کوردی لەکەرکوک و ناوچەکانی تری جێناکۆک راژەکانیان لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستانەو لەساڵی (2014)ەوە مووچەکانیان لەکاتی خۆیدا پێنادرێت، لەگەڵ ئەوەشدا بەشێکی مووچەکانیان بەبڕیاری حکومەت پاشەکەوت کراوەو بەشێکی تریان لێبڕاوە. تەنیا لەمساڵدا ئەو مامۆستاو فەرمانبەرانە دەیان جاری تر بۆ هەمان داواکاری کۆبوونەتەوەو هێشتا هیچ ئەنجامێکی هەوڵەکانیان دیار نییە. پەروین فاتیج وتی «ئەوەی ئێستا زۆر بۆتە بەربەست لەبەردەم ئەم گوستنەوەیە، دارایی و حکومەتی عێراقیش بۆ خۆی لەقەیراندایە، ئەمە وایکردووە کە ئەم کەیسەی ئێمە بەشێوازێکی بەستراو بمێنێتەوە، تائێستا ئەمە هۆکارە، هۆکارێکی دیکەش بووە بەنیگەرانی لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە کە نایانەوێ کەیسی خوێندنی کوردی رادەستی بەغدا بکرێت». وتیشی «تا ئێستا بەغدا ئەقڵیەتی شۆڤێنی تێدا بەردەوامە کەڕەنگە ئێمە ئەو ئازادیەی کەئێستا هەمانە لەخوێندنی کوردی هەموو بابەت و بۆنەکانمان لەگەڵ هەرێمی کوردستانە، رەنگە نەتوانین ئەوکاتە ئەو بۆنەو یادانە بکەینەوە، بۆ نموونە ئێمە 17/12ی هەموو ساڵێک یادی ئاڵای کوردستان دەکەینەوە، لەخوێندنی کوردی رەنگە کە گواستنەوەمان بۆ بکرێتەسەر بەغدا هەندێ شتمان لێ قەدەغەبکرێت».
ھاوڵاتی، لاڤین مەحمود ماوەی حەوت ساڵە حکومەتی هەرێمی کوردستان بودجەی سلێمانی وەکو پایتەختی رۆشنبیریی خەرج ناکات کە بڕەکەی ساڵانە (20) ملیار دینارە، بەڵام بەبڕوای کەسایەتییە رۆشنبیریەکانی شارەکە لەوکاتەوەی نازناوەکە بەشارەکە بەخشراوە لەڕووی هونەری و کلتورییەوە بایەخی پێنەدراوە. شەممەی رابردوو (٢٣٦) ساڵ بەسەر دامەزراندنی شاری سلێمانیدا تێپەڕی، کەهاوکاتە لەگەڵ تەشەنەسەندنی کۆرۆنا، وەزیری رۆشنبیریش رایدەگەیەنێت کە پەتاکە کاریگەری هەبووە لەسەر سستبوونی هەنگاوەکانی جێبەجێکردنی بەپایتەختکردنی رۆشنبیریی، بەڵام لیژنەی رۆشنبیری پەرلەمان دەڵێت دابیننەکردنی بودجە بەهۆی قەیرانی دارایی هەنگاوەکانی سست کردووە. پەرلەمانی کوردستان لەساڵی 2012 نازناوی پایتەختی رۆشنبیریی بەشارەکە بەخشی، بەپێی بڕیارەکە دەبوو حکومەت ساڵانە (20) ملیار دینار بۆ سێکتەرەکانی رۆشنبیریی سلێمانی تەرخان بکات، بەڵام تەنها یەک جار ئەو پارەیە تەرخان کراوەو دواتر راگیراوە بەپاساوی قەیرانی دارایی. حەمەی حەمە سەعید، وەزیری رۆشنبیری هەرێمی کوردستان لە لێدوانێکیدا بۆ هاوڵاتی نەبوونی بودجەی بە تاکە هۆکار دانا بۆ جێبەجێنەکردنی هەنگاوەکانی بەرەوپێشبردنی ژێرخانی پایتەختی رۆشنبیری سلێمانی لەگەڵ کاریگەرییەکانی پەتای کۆرۆنا. حەمەی حەمە سەعید بە هاوڵاتی وت «هیچ ململانێیەکی سیاسی نەبۆتە هۆی وەستانی هەنگاوەکان، تەنها قەیرانی دارایی و پەتای کۆرۆنا کاریگەرییان هەبووە». یەکێک لەو هەنگاوانەی کە رۆشنبیرانی سلێمانی نیگەران کرد لەچەند هەفتەی رابردوودا بڕیارێکی وەزارەتی رۆشنبیریی بوو کە پێدانی ژمارەی سپاردنی کتێبی کرد بەناوەندیی، کە پێشیتر رۆشنبیران لە سلێمانییەوە ژمارەی سپاردنیان وەردەگرت، بەڵام ئێستا تەنها لەوەزارەتەوە ژمارەکە دەدرێت. هەندێک لە ڕۆشنبیران داوایان کرد بڕیارەکە بە‌لبگرێت بەڵام وەزیری ڕۆشنبیری وتی «ژمارەی سپاردن جێبەجێبوەو بەو شێوەیە نەبووە کە شەقام لێی تێگەشتوە، بەڵکو کارئاسانی کراوە بۆ ژمارەی سپاردن زووتر ئەکرێت و پێشخراوە، هەڵەبجەو گەرمیانیش ژمارەی سپاردنیان بۆ ئەکرێت». یەکەمجار لەساڵی 2013 ئەنجومەنی وەزیران (20) ملیار دیناری بۆ ژێرخانی پایتەختی رۆشنبیری تەرخان کرد، بەڵام دواتر بەڕێوەبەرایەتی رۆشنبیریی سلێمانی تۆمەتبار کرا بەخەرجنەکردنی پارەکە بۆژێرخانی رۆشنبیری شارەکە، بۆیە پەرلەمانی کوردستان لە 15/9/2019 لیژنەیەکی بەدواداچوونی پێکهێنا. لیژنەکە راپۆرتێکیان بۆ دەستەی سەرۆکایەتی پەرلەمان ئامادە کردو ئەنجامەکەی لە (١١) خاڵدا باسکراو تیایدا وترا بەشێکی زۆر پارەکە بۆ بووژانەوەی ژێرخانی رۆشنبیری سلێمانی خەرجنەکراوە، بەڵام بۆ چالاکی رۆشنبیری و هونەر خەرجکراوە، لەکاتێکدا لەساڵی 2013 حکومەت جگە لەو (20) ملیارە بودجەی دیکەی هەبووە بۆ چالاکی هونەری و رۆشنبیری. سەلمە فاتیح، سەرۆکی لیژنەی رۆشنبیری کۆمەڵگەی مەدەنی هۆکاری خەرجکردنی پارەکە بۆ تەنها یەکجار بۆ قەیرانی دارایی گەڕاندەوە. سەلمە فاتیح بە هاوڵاتی وت « تەنها یەک جار ئەو پارەیە بۆ سلێمانی سەرفکراوەو دواتر کەوتینە ناو قەیرانی داراییەوە، ئێمە ئێستا وەک خۆمان لە لیژنەی رۆشنبیری دەمانەوێت جارێکی تر راپۆرتێکی یاسایی لەسەر ئەو بابەتە بنووسین بۆ ئەوەی حکومەت بتوانێت لە بودجە جێگەی بۆ بکاتەوە». هەروەها وتی «بەڵام بارودۆخی دارایی بەو جۆرەیەو بودجەش نەهاتۆتە پەرلەمان تا ئێمە بتوانین جێگەی ئەمە بکەینەوە بە پێی یاسا، بۆیە ناچارین داوا لەحکومەت بکەین ساڵانە (٢٠) ملیار دینار بۆ پایتەختی رۆشنبیری بنێرێت بۆ بووژاندنەوەی کەرتی رۆشنبیری لەسلێمانی». باسی لەوەشکرد کە خەرجنەکردنی ئەو پارەیەو قەیرانی دارایی و کۆرۆنا کاریگەرییان لەسەر چالاکییەکانی پایتەختی رۆشنبیری هەبووە. سەلمە فاتیح وتی «چالاکی بەپارە دەکرێت ... کۆرۆناش کاریگەری لەسەر هەموو سێکتەرەکان هەبووە، ئەولەویەتی لە پێشتر بۆ خەڵک لەئێستادا زروفی خوێندن و خوێندکارە، بێگومان دۆخەکە کاریگەریی هەبووە لەسەر چالاکی هونەری و رۆشنبیری». پارێزگاری سلێمانی باسلەوەدەکات کە هەنگاوەکانی بووژاندنەوەی ژێرخانی رۆشنبیریی سلێمانی پەیوەستە بە لیژنەیەک لەوەزارەتی رۆشنبیری و راستەوخۆ پەیوەندی بەپارێزگای سلێمانییەوە نیە، لەگەڵ ئەوەشدا دەڵیت لای خۆیانەوە نەوەستاون لەبەرەوپێشبردنی رۆشنبیریی شارەکە. هەڤاڵ ئەبوبەکر، پارێزگاری سلێمانی بە هاوڵاتی وت «ئەوەی ئێمە کارمان لەسەر کردووەو لە کۆرۆناشدا چالاکی زۆر گەورەو نێودەوڵەتیمان کردووە لەسەر ئاستی هەموو دنیا کارمان کردووە، ژووری داهێنەری ئەدەبی یونسکۆلەپارێزگای سلێمانی لە ٣١/١٠/٢٠١٩ کە بووین بەشاری داهێنەری ئەدەبی لە یونسکۆ، تائێستا چالاکییەکانمان بەردەوامە، لەپەیجی رەسمی پارێزگادا هەموو چالاکییەکانی ئەمساڵ تەنها ناونیشانەکانیان بڵاوکراوەتەوەو لە کارەکانمان بەردەوامین». هاوڵاتی لەگەڵ ژمارەیەک نووسەرو وەرگێڕو ئەدیبی شارەکەوە کرد، ئەوان نیگەرانی خۆیان لە دۆخەکە دەربڕی و بە «چەقبەستوو» ناویان بردو هەندێکیان وتیان هیچ قسەیەک ناکەن، چونکە پێیان وابوو گوێیان لێ ناگیرێت. ئەنوەر قەرەداغی، میوزیکژەنێکی دیاری شاری سلێمانییە بە هاوڵاتی وت «لەو رۆژەوە ناوی سلێمانیان ناوە شاری رۆشنبیری، دەبوو زۆر پڕۆژەی رۆشنبیریی و هونەری و کلتووری جێبەجێ بکرێت، بەڵام نەکراوە». وتیشی «دەبوایە پڕۆژەی گەورە بۆ شارەکە جێبەجێ بکرایە، بەجۆرێک چاوی دراوسێکانی لەسەربێت و بڕواننە کوردستان کە چالاکی وا جوانی تیادا دەکرێت، تا لەم رێگەیەوە کوردستان ببێتە ناوەندێکی رۆشنبیریی وا کە فیستیڤاڵە نێودەوڵەتییەکانی بۆ بگوازرێتەوە، بەتایبەتی شاری سلێمانی کە شاری رۆشنبیری و ئەدەب و هونەرە، بەڵام لەم رووەوە هیچ شتێک نەکراوە». هەروەها وتی «ئەگەر هەندێ پڕۆژەی بچوک کرابێت، ئەوە پێوەرو شایستەی ئەم ناوە گەورەیە نیە... پڕۆژە پیشکەشدەکرێت بەڵام ئەنجامەکەی هیچی دیار نییە». زیاتر وتی «خۆم دەیان پڕۆژەی هونەریم بەدەستەوەیە بیکەم، بەڵام نازانم پەنا بۆ کێ بەرم، بڵێم ئەم ئیشانەم بۆ تەواو بکە، بەڵام هەندێ شتی بچووک دەچێتە بەردەستیان بەملیۆنەهای بۆ خەرج دەکەن». شاری سلێمانی لە 14ی تشرینی دووەمی 1784 لەلایەن ئیبراهیم پاشای بابان دامەزراوەو کراوەتە پایتەختی میرنشینی بابان، ئیبراهیم پاشا شارەکەی بەناوی باوکییەوە، سلێمان پاشا، ناوناوە بەهۆی چالاکییە بەردەوامە رۆشنبیرییەکانیەوە لەڕابردوودا نازناوی «پایتەختی رۆشنبیری»پێدراوە.
هاوڵاتى جێگرى یه‌که‌مى سه‌رۆکى په‌رله‌مانى کوردستان ڕایگه‌یاند" له کۆبوونه‌وه‌که‌دا جه‌خت له ره‌تکردنه‌وه‌ى ئه‌و میکانیزمه کراوه‌ته‌وه که یاساى پرکردنه‌وه‌ى کورتھێنانى دارایى له په‌رله‌مانى عێراق پێتێپه‌ڕێندرا". ئه‌مڕۆ کۆبونه‌وه‌ى سێ سه‌رۆکایه‌تیه‌که‌ى هه‌رێم، له بیناى سه‌رۆکایه‌تى هه‌رێم ئه‌نجامدرا، هێمن هه‌ورامى جێگرى یه‌که‌مى سه‌رۆکى په‌رله‌مانى کوردستان له تۆڕى کۆمه‌ڵایه‌تى فه‌یسبووک نوسیویه‌تی:" له کۆبوونه‌وه‌ى ھه‌ر سێ سه‌رۆکایه‌تییه‌کانى ھه‌رێمى کوردستان جه‌خت له ره‌تکردنه‌وه‌ى ئه‌و میکانیزمه کرایه‌وه که یاساى پرکردنه‌وه‌ى کورتھێنانى دارایى له په‌رله‌مانى عێراق پێتێپه‌ڕێنرا". هه‌روه‌ها ئه‌وه‌شى نوسیووه که له دانیشتنێکى تایبه‌تى له په‌رله‌مان ساز ده‌که‌ن و شاندى حکومه‌ت ھه‌موو نامه‌کان و کۆنووسى کۆبوونه‌وه‌کان و به‌ڵگه‌کانى ئاماده‌یى حکومه‌تى ھه‌رێـم ده‌خرێنه روو که له ١٦ ى ٧ ى ٢٠١٩ تا ١٨ ى ١٠ ى ٢٠٢٠ بۆ راده‌ستکردنى ٢٥٠ ھه‌زار به‌رمیل نه‌وت و ٥٠٪ ى داھاتى نا نه‌وتى له‌گه‌ل حکومه‌تى عێراق ئاڵوگۆڕکراون. بڕیاره ڕۆژى سێشه‌ممه په‌رله‌مانى کوردستان سه‌باره‌ت به یاسایى کورتهێنانى دارایى کۆبێته‌وه.
هاوڵاتى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق، ئه‌مڕۆ یه‌کشه‌ممه، جه‌ختى له‌سه‌ر گه‌ڕانه‌وه‌ى ئاواره‌کان بۆ قه‌زاى شنگال کرده‌وه‌و ده‌شڵێت: چاره‌سه‌رى کێشه‌کانى قه‌زاى شنگال ده‌بێت ناوخۆیى بێت. ئه‌مڕۆ یه‌کشه‌ممه 15ى تشرینى دووه‌مى 2020، له راگه‌یه‌ندراوێکى نوسینگه‌که‌ی، مسته‌فا کازمیدا هاتووه:" مسته‌فا کازمى پێشوازى له وه‌فدێکى خه‌ڵکى شنگال و کردووه‌و گوێى له داواکارییه‌کانیان گرت که خۆى له باشکردنى خزمه‌تگوزارییه‌کان و به‌هێزکردنى سه‌قامگیرى قه‌زاکه ده‌بینێته‌وه". کازمى ئاماژه‌ى به په‌رۆشى و بایه‌خى حکومه‌ت بۆ قه‌زاى شنگال و دۆزینه‌وه‌ى چاره‌سه‌ر بۆ کێشه‌کانى ئه‌و قه‌زایه کردوه‌و جه‌ختى کردۆته‌وه که "چاره‌سه‌رى کێشه‌کانى شنگال ده‌بێت ناوخۆیى بێت نه‌ک به ئامڕازى ده‌ره‌کی". هاوکات سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق جه‌ختى له گرنگى گه‌ڕانه‌وه‌ى سه‌رجه‌م ئاواره‌کان بۆ شنگال کردۆته‌وه.
