.jpeg)
هاوڵاتى* شارەکانی کوردستان لەم چەندساڵەی دواییدا دووچاری کێشەی نەبوونی رووبەر بوونەتەوە بۆ سەوزایی بەو پێیەی زۆرینەی شوێنە دیارەکانی شارەکان کراون بە بیناو شوێنی پێویست بە سەوزایی نەماوتەوە لەناو جەرگەی شارەکاندا. فەرمانگە جیاوازەکانی سلێمانی ئاماری جیاواز بڵاودەکەنەوە سەبارەت بە رێژەی سەوزایی، هندێکیان بە لەسەدا ١٨% و هەندێکیان بە ١١% مەزەندەی دەکەن. بەبێ ئەوەی ساغی بکەنەوە کام ئامار راستترە. ئەمەش لەکاتێکدا بەکارهێنەرانی ئۆتۆمبیل لەکوردستان ساڵانە زیاد دەکەن و لە رێگەی دووکەڵی ئۆتۆمبێل و مۆلیدەو کارگەکانەوە ژینگە پیس دەبێت و سەوزایی پێویستیش نیە. هاوژین عوسمان، وته‌بێژى باخچه‌کانى سلێمانی، له‌لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتى وتی ‹›ڕێژه‌ى ستاندارد له ١٥%یه، ئێمه به‌چه‌ند پۆینتێک له‌سه‌روو ئه‌و ڕێژه‌وه‌ین، به‌ڵام بۆ ژینگه‌یه‌کى ته‌ندروست و کارپێکه‌ر پێویسته ٢٢% هه‌بێت، بۆ ده‌ستکه‌وتنى ئه‌م ڕێژه‌یه‌ش پێویستمان به ( ١٠ بۆ ١٢ ) هه‌زار دۆنم سه‌وزایى تر هه‌یه«. لەگەڵ ئەوەی شوێنی پێویست بۆ باخچەکان نەماوەتەوە لەناو شارەکاندا بەڵام سەوزایی شارەکان بەنیوەی زیاتر باخچەکان پێکدێنن. به‌ڕێوبه‌رایەتى باخچه‌کانى سلێمانى له‌ساڵى ٢٠١٤ هه‌موو پرۆژه‌یەکیان وه‌ستێنراوه به‌هۆى قه‌یرانى داراییه‌وه، نه له‌که‌رتى تایبه‌ت یاخود پارێزگار هیچ پڕۆژه‌یه‌کیان بۆ نه‌هاتوه، له‌ئێستاشدا کار له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌که‌ین ئه‌و سه‌وزاییه‌ى هه‌یه له‌سلێمانى که‌م نه‌بێته‌وه و له‌ناو نه‌چێت و بیپارێزین. لەگەڵ کەمی ڕیژەی سەوزایی ژینگەی شارەکان لەبەردەم مەترسی پیسبونی بەردەوامدان بەهۆی زۆربوونی ژمارەی ئۆتۆمبێلەکان. بەپێی ئامارێک کە لە بەڕێوەبەرایەتی گشتیی هاتوچۆی هەرێمەوە بەهاری ئەمساڵ بڵاوکراوەتەوە، ئۆتۆمبێلی تۆمارکراو لەسەرجەم بەڕێوەبەرایەتییەکانی هاتوچۆی هەرێم تائێستا بەکۆی گشتی گەیشتووەتە یەک ملیۆن و 607 هەزارو 65 ئۆتۆمبێل. لە ئامارەکەدا ئاماژە بەوەکراوە، لەکۆی ئەو ژمارەیە 791 هەزارو 72 ئۆتۆمبێلیان لە هەولێرەو لەسلێمانیش 533 هەزارو 979 ئۆتۆمبێل و لە دهۆکیش گەیشتووەتە 248 هەزار و 398 ئۆتۆمبێل، لەسۆران و گەرمیانیش چوار هەزار و 687 ئۆتۆمبێل تۆمار کراون، بەڵام هیچ ئامارێکی ڕاپەڕینی تێدا نییە. هەر بەپێی ئامارەی هاتوچۆی هەرێم، لەکۆی گشتیی ژمارەی ئۆتۆمبێل لە هەرێم، 879 هەزارو 647یان تایبەتن و 94 هەزارو 252 ئۆتۆمبێلیشیان کرێن، ئۆتۆمبێلی بارهەڵگریش ژمارەکەی گەیشتووەتە 385 هەزارو 889 ئۆتۆمبێل. بەڕێوەبەرایەتی گشتیی هاتوچۆی هەرێم لە ئامارەکەیدا ئەوەشی خستووەتەڕوو، 146 هەزارو 157 ئۆتۆمبێلی کاتی و کارتی زانیاری هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا ژمارەی ئۆتۆمبێلە میرییەکان (حکومی) 28 هەزارو 929 ئۆتۆمبێلە. ئەمانە لەشەوو ڕۆژێکدا نزیکەی حەوت ملیۆن لیتر بەنزین دەسووتێنن. توانا که‌مال، سه‌رۆکى شاره‌وانى سلێمانی، له‌لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتى وتی ‹›پلانى پڕۆژه‌و ژینگه هه‌رچییه‌کى له‌گه‌ڵ بکه‌ى به‌پاره ده‌کرێ، ئێمه لامان ڕوون نیه ئه‌م پلانى ٤ ساڵییه له چ سنورێکدا دابنێین ده‌بێت له‌به‌رچاودابێت ئه‌گه‌ر به‌دڵى خۆمان بێت حه‌زده‌که‌ین به‌باشترین شێوه بیکه‌ین و چه‌ندى تێبچێت کێشه‌مان نییه«. هه‌روه‌ها له‌م ماوه‌یه‌دا له‌سه‌ر بڕه پاره‌یه‌کى که‌م و به‌هاوکارى ئه‌و کۆمپانیایانه‌ى خۆڵ و خاشاک کۆده‌که‌نه‌وه دوو سێ هه‌نگاوى باشمان ناوه. یه‌کێکیان ئه‌و خۆڵ و خاشاکانه‌ى چه‌ند ساڵه ده‌چووه ئاوى تانجه‌رۆوه جیامان کردۆته‌وه و گردێکمان دروستکردووه به‌به‌رزى ٥ بۆ ٦ مه‌تر خۆڵ و خاشاکه‌که‌ى له‌وێ کۆده‌که‌ینه‌وه. توانا که‌مال، وتیشى «به‌رنامه‌یه‌کمان هه‌یه که دیواره ڕاگره‌که به‌رزتر بکه‌ینه‌وه تا خاشاکەکە نه‌چێته ناو ئاوه‌که‌وه هه‌روه‌ها له‌پایزدا که ئاو که‌مده‌بێته‌وه ئاوه‌که لاده‌ده‌ین و پاکى ده‌که‌ینه‌وه له‌پیس و پۆخڵیه‌که‌ى و چاڵى بۆ هه‌ڵده‌که‌نین و دایده‌پۆشین و شوێنمان حازر کردووه بۆ ئه‌مساڵ و نیوه‌ى که‌ماومانه به‌شێوه‌یەکى عیلمى و ته‌کنیکى خۆڵه‌که ده‌که‌ینه چاڵه‌وه دایده‌پۆشین هه‌تاوه‌کو مه‌وزوعى ڕیسایکلینه‌که ته‌واوده‌بێت و ده‌که‌وێته ئیش که ساڵ و نیوێکى ماوه«. جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه «له‌ڕێژه‌ى سه‌وزایدا، ئه‌گه‌ر پاره هه‌بێ به‌رنامه‌مان هه‌یه که ئاوه‌ڕۆى سلێمانى پاکبکه‌ینه‌وه له‌گه‌ڵ ئاوى تانجه‌رۆ بیده‌ین له‌یه‌ک و زیاتر پرۆژه‌ى سه‌وزایى پێبکه‌ین و باخچه‌کان ئاویان بده‌ین به‌ئاوى پاک ڕێژه‌ى سه‌وزایى زیادبکه‌ین له‌سلێمانیدا که‌ڕێژه‌که‌ى له ١٢% بۆ ١٥%دایه، به‌ڵام هەوڵئه‌ده‌ین زیاترى بکه‌ین به‌هۆى پاککردنه‌وه‌ى ئاوه‌ڕۆى سلێمانى و تانجه‌رۆوه تاسه‌وزایى سلێمانى به‌رزبکه‌ینه‌وه بۆ ڕێژه‌یه‌کى دڵخۆشکه‌ر». به‌پێى ئامارى وه‌زارتى کشتوکاڵ ڕێژه‌ى سه‌وزایى له‌سلێمانى له (١١% بۆ ١٢%) تێپه‌ڕ ناکات. سوبحان حسێن، وته‌بێژى فه‌رمانگه‌ى ژینگه‌ى سلێمانی، له لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتى وتی «سه‌بارەت به پیسبوونى ژینگه‌ى سلێمانى به‌هۆى دوکه‌ڵ و پیسى کارگه‌کانى بازیان و تانجه‌ڕۆوه ئه‌م پیسیه دروست ئه‌بیت سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى ئۆتۆمبیل یه‌کێکه له‌هۆکاره‌کان، ئێمه لیژنه‌مان هه‌یه که‌ئه‌چنه ئه‌و کارگانه به‌مه‌به‌ستى چاودێریکردنى کاره‌کانیان». * میران فازڵ- دانا حه‌مه سدیق- توانا محه‌مه‌د، خوێندکارانى زانکۆى پۆلۆته‌کنیکى سلێمانى- به‌شى راگه‌یاندن ئاماده‌یان کردووه
شاناز حه‌سه‌ن- ئارا ئیبراهیم بڕیار ئاسۆ ئه‌و منداڵه چوار ساڵانه‌ى دواى شه‌هیدبوونى باوکی لەکوڵەجۆی گەرمیان بەدەستی چەکدارانی داعش کۆتایی مانگی رابردوو، بارى ته‌ندروستى تێکچوو دواتر له‌نه‌خۆشخانه گیانى له‌ده‌ستدا، پێش گه‌یاندنى به نه‌خۆشخانه دڵى وه‌ستابوو، به‌درێژایی مانه‌وه‌شى له‌نه‌خۆشخانه مێشکى مردبوو. ئێواره‌ى یه‌کشه‌ممه بڕیار کوڕى شەهید ئاسۆ جەلال کە تەندروستى تێکچوو بوو، دواى سێ رۆژ مانەوەى لەنەخۆشخانە گیانى لەدەستدا. پزیشکەکان دەڵێن، دواى بیستنى هەواڵى شەهیدبوونى باوکى، بڕیار بەڕێژەیەکى زۆر شەکرەى بەرزبووەتەوەو بەو هۆیەوە دۆخى تەندروستى رووى لەخراپى کردووە. پزیشکەکان بەدرێژایی سێ رۆژ سەرقاڵى رزگارکردنى ژیانى ئەو منداڵە بوونک کە لەهێرشەکەى داعش لهسنورى جەلەولا لە 30ى مانگى رابردوودا باوکى لەدەستدا، بەڵام دواجار چاوەکانى لێکنا. ئاسۆ جه‌لال مه‌سۆیى باوکى بڕیار، لێپرسراوى به‌شى ئۆپه‌راسیۆنى گه‌رمیان بوو، له‌کاتى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى هێرشه کتوپڕه‌که‌ى داعش بۆ سه‌ر ناحیه‌ى کۆکس (کوڵەجۆ)ى گه‌رمیان له‌گه‌ڵ چه‌ند پێشمه‌رگه و کارمه‌ندێکى ئاسایشدا شه‌هیدبوو. به‌وته‌ى که‌سه نزیکه‌کانى، بڕیار هه‌ر له‌گه‌ڵ شه‌هیدبونى باوکى، به‌هۆى ئه‌و خۆشه‌ویستیى و هۆگرییه‌ى بۆ باوکى هه‌یبووه، ڕۆژ به‌ڕۆژ لاوازتر بووه و نانى نه‌خواردووه، نه وه‌ک ڕۆژانى تر یاریکردووه، ئه‌وه‌ش دۆخى ته‌ندروستى رووبه‌ڕووى خراپى کردووه‌ته‌وه، تا دواجار گه‌یه‌نراوه‌ته نه‌خۆشخانه. سعود سه‌نگاوى پورزاى شه‌هید ئاسۆ به هاوڵاتى وت «بڕیار پێشتر منداڵێکى زۆر به‌جوڵه بووه و به‌رده‌وام پێده‌که‌نى و ده‌جوڵا، زۆر هۆگرى باوکى بوو ته‌نانه‌ت به‌ده‌ستى باوکیشى نانى ده‌خوارد، بڕیار هیچ نه‌خۆشیه‌کى نه‌بووه، ته‌نیا خه‌فه‌تى باوکى واى لێکرد و هیچى تر». هەروەها وتیشی «هه‌ر له‌یه‌که‌م ڕۆژى شه‌هیدبوونى باوکییه‌وه بڕیار ورده ورده لاواز بووه‌و ته‌ندروستى به‌ره‌و ناجێگیرى ڕۆیشتووه، چه‌ندینجار که‌سوکاره‌که‌ى بردویانه بۆ نه‌خۆشخانه، به‌ڵام پزیشکه‌کان دڵنیایان کردونه‌ته‌وه که هیچى نییه‌و ته‌نیا له‌ڕوى ده‌رونییه‌وه ڕوخاوه و شه‌هیدبوونى باوکى کاریگه‌ریى هه‌بووه له‌سه‌رى». سعود وتى «بڕیار به‌رده‌وام ده‌گریا و نان و ئاوى نه‌ده‌خوارد، تکامان لێده‌کرد له‌گه‌ڵمان بێت بۆ پارک و بۆ یارى و بۆ ئه‌و شوێنانه‌ى که پێشتر حه‌زى لێبووه وتویه‌تى له‌گه‌ڵ باوکم نه‌بێت بۆ هیچ شوێنێک ناچم». به‌ره‌به‌یانى 23ى ئاب کاتێک بڕیار له‌خه‌ودا بووه، دایکى ده‌یبنێت که که‌ف به ده‌میدا هاتووه‌ته خواره‌وه، بۆیه به‌په‌له که‌سوکاره‌که‌ى ئاگادارده‌کاته‌وه و ده‌یگه‌یه‌ننه نه‌خۆشخانه. «دایکى به‌گریان په‌یوه‌ندى پێوه کردین و وتویه‌تى فریام که‌ون بڕیاریشم له‌ده‌ستدا، وتى له‌ناو جێگه‌که‌دا که سه‌یرم کرد بینیم که‌ف به ده‌میدا هاتۆته خواره‌وه«. بڕیار یه‌که‌مجار ره‌وانه‌ى نه‌خۆشخانه‌ى شۆڕش کرا له شارى سلێمانى و دواتر گواسترایه‌وه بۆ نه‌خۆشخانه‌ى شار، پاش پشکنین پزیشکه‌کان بۆیان ده‌رکه‌وت که شه‌کره‌ى زۆر به‌رزبوه‌ته‌وه. سعود وتى «پزیشکه‌کان وتیان شه‌کره‌ى زۆر به‌رزبۆته‌وه و په‌ستانى خوێنى زۆر زۆر نزمه و دوو کاتژمێر بوه دڵى وه‌ستاوه هه‌ر له‌یه‌که‌م کاتژمێره‌وه له‌نه‌خۆشخانه‌ى شار جیهازى له‌سه‌ر بووه«. «پزیشکه‌کان پێیان وتووه دوو ڕۆژه کاردانه‌وه‌ى مێشکى وه‌ستاوه، شه‌کره‌ى ده‌گه‌یشته 600و 700و هه‌ر ئه‌وه‌ش بوو توشى جه‌ڵته‌ى کرد و مێشکى وه‌ستا». به‌درێژایی ئه‌و چه‌ند رۆژه‌ى بڕیار له‌نه‌خۆشخانه مایه‌وه، چه‌ند پزیشکێک سه‌رپه‌رشتى چاره‌سه‌رکردنى بڕیاریان ده‌کرد، پێش ئه‌وه‌ى ئێواره‌ى یه‌کشه‌ممه بۆ دواجار چاوه‌کانى لێک بنێت. یاد نه‌قشبه‌ندى، وته‌بێژى ته‌ندروستى سلێمانى، له‌لێدوانێکیدا بۆ هاوڵاتى وتى «بڕیار به بێهۆشى هێنراوه‌ته نه‌خۆشخانه و دڵى وه‌ستاوه، به‌جیهاز ڕامان گرتووه‌و شه‌کره‌که‌ى ئه‌وه‌نده به‌رزبووه که جیهازه‌که نه‌یخوێندووه‌ته‌وه«. وتیشى»له‌به‌رئه‌وه‌ى که‌هێناویانه بێهۆش بووه و دڵى وه‌ستاوه و دڵى هێنراوه‌ته‌وه، به‌ڵام هه‌ناسه‌ى نه‌بووه بۆیه براوه‌ته چاودێرى ورد». ئاماژه‌ى به‌وه‌شدا به‌هۆى دڵ وه‌ستانه‌که‌وه مێشکى توشى مردن بووه‌و ئه‌و ماوه‌یه‌ى له‌نه‌خۆشخانه بووه شه‌کره‌که‌ى کۆنتڕۆڵ کراوه، به‌ڵام مێشکى نه‌گه‌ڕێنراوه‌ته‌وه، بۆیه له‌ماوه‌ى ئه‌و سێ ڕۆژه که له نه‌خۆشخانه ماوه‌ته‌وه، به‌هۆى ئه‌وه‌ى مێشکى وەستاوه، مردووه. «بێ هۆشیه‌که‌ى به‌هۆى به‌رزى ڕێژه‌ى شه‌کره‌که‌وه بووه، ئه‌مه یه‌که‌م جار نیه حاڵه‌تى وا هه‌بێت و له منداڵدا قورستره وه‌ک له‌که‌سى گه‌وره«، یاد نه‌قشبه‌ندى وایوت. گیانله‌ده‌ستدانى بڕیار ده‌نگدانه‌وه‌ى زۆرى له‌هه‌رێمى کوردستان لێکه‌وته‌وه، خه‌ڵکێکى زۆر له تۆڕه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان هاوسۆزیان بۆ که‌سوکاره‌که‌ى ده‌ربڕی. دواى گیانله‌ده‌ستدانى، بڕیار له‌ته‌نیشتى باوکى له گۆڕستانى سه‌یوان به‌خاکسپێردرا. که‌سوکاره‌که‌ى ته‌رمه‌که‌یان نه‌برده پزیشکى دادوه‌رى. یاد نه‌قشبه‌ندى باسى له‌وه‌شکرد که بڕیار هه‌موو پشکنینێکى بۆکراوه و له‌سه‌ر داواى خێزانه‌که‌ى نه‌نێردراوه بۆ پزیشکى دادوه‌رى و ڕاسته‌وخۆ بردویانه‌ته‌وه. به‌رزان محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى پزیشکى دادوه‌رى سلێمانى، له لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتى وتى »ته‌رمى بڕیار نه‌هاتۆته لاى ئێمه، چونکه به مردنێکى خودایى مردووه«. وتیشى «ئه‌و حاڵه‌تانه گیانله‌ده‌ستدانه‌که‌ى پێویستى به لێکۆڵینه‌وه نه‌بوه، ته‌نیا ئه‌و حاڵه‌تانه دێنه پزیشکى دادوه‌رى که‌پێویستى به لێکۆڵینه‌وه هه‌بێت».
شاناز حەسەن هێزەکانی عێراق بە هاوکاری فڕۆکەکانی هاوپەیمانان ئەم هەفتەیە دەستیانکرد بە قۆناغی چوارەمی «ویستی سەرکەوتن»، بۆ پاککردنەوەی ناوچە جیاوازەکانی عێراق لە رێکخراوی داعش، بەڵام کورد بەشداری ئەو هەڵمەتانە ناکات و دەشڵێت ئۆراسیۆنەکە نەبۆتە هۆی کەمبوونەوەی جموجوڵەکانی داعش. هێزەکانی عێراق یەکەم هەنگاوی هەڵمەتەکەیان لە 7ی تەمموز دەستپێکرد، قۆناغەکانی پێشتری هەڵمەتەکەش سەرنجیان لەسەر پاکردنەوەی ناوچە بەرفراوانەکانی دەوروبەری پارێزگاکانی بەغدا، ئەنبار، دیالە، نەینەوا و سەڵاحەدین بوو لە پاشماوەکانی داعش. سەرەتای ئەم مانگەش حکومەتی عێراق تاک لایەنە قۆناغی سێیەمی هەڵمەتی «ویستی سەرکەوتن»ی دەستپێکرد لە خانەقین و جەلەولا بەڵام هێزەکانی پێشمەرگە بەشداریی ئەو هەڵمەتەیان نەکرد و تاکلایەنە لە ناوچەی کوڵەجۆ لە باشووری کەلار سەنگەرەکانی خۆیان توندوتۆڵ کرد، بۆ ڕێگریکردن لە دزەکردنی چەکدارانی داعش بۆ ناوچەکە دوای ئەوەی ٢٧ی تەمموز هێرشیان کردە سەر ناوچەکەو چوا پیشمەرگەو کارمەندی ئاسایشیان شەهید کرد. هەڵمەتی چوارەمی ویستی سەرکەوتن شەممە (24 ئاب) دەستیپێکرد بە سەرپەرشتی عادل عەبدولمەهدی سەرۆک وەزیرانی حکومەتی عێراق کە چردەبێتەوە لە سەر پاککردنەوەی بیابانی ئەنبار لە پاشماوەکانی رێکخراوی «دەوڵەتی ئیسلامی» ناسراو بە داعش. بەڵام بەرپرسانی کورد دەڵێن ئەو ئۆپراسیۆنانە داعشیان لە چالاکی نەخستوە. سمکۆ عه‌لى، به‌ڕێوبه‌رى ئاسایشى گوڵه‌جۆ، بە هاوڵاتى وت «ئێمە لەو ئۆپراسیۆنانەدا به‌شدارى ناکه‌ین، چونکه هیچ سه‌رکه‌وتنێکى تێدا نیه و بگره له‌و کاته‌وه داعش زیاتر بووه نه‌ک که‌متر و عه‌مه‌لیه‌کانى داعش شه‌وانه زۆر زیاتر بوه و ئیشى خۆیان ده‌که‌ن». وتیشى» له سنوره‌که‌ى ئێمه‌دا ته‌واو له‌ژێر کۆنتڕۆڵدایه و ئاماده‌باشى زۆر زیاترمان کردووه و بۆ هه‌موو ئه‌گه‌رێک خۆمان ئاماده کردووه«. هێزەکانی پێشمەرگەو ئاسایش سەرەتای ئەم مانگە بەجیا ئۆپراسیۆنی تایبەتیان لەناوچەکە ئەنجامدا بۆ راوەدونانی چەکدارانی داعش، کە هاوکات بوو لەگەڵ ئۆپراسیۆنی «ویستی سەرکەوتن»ی حکومەتی عێراق، بەڵام هیچ پەیوەندەیەکیان بەو ئۆپراسیۆنەوە نیە. سمکۆ عەلی بەرپرسی ئاسایشی کوڵەجۆ لەباشووری قەزای کەلار وتی «ژمارەی چەکدارانی داعش بەم دواییانە لەناوچەکە زیادیان کردوە». ئاماژەی بەوەشکرد کە پلانی «باش»یان هەیە بۆ کۆنتڕۆڵکردنى ناوچه‌که. ئەوەش دوای ئەوە هات شه‌وى چوارشه‌ممه‌ى 31ى 7ى 2019، چه‌کدارانى داعش لهسنورى کوڵه‌جۆ کە ١٧ کیلۆمەتر دەکەوێتە خوارووی قەزای کەلار ناوەندی ئیدارەی گەرمیان، هێرشیان کرده‌سه‌ر باره‌گاى ئاسایش و شه‌ڕو پێکدادان له‌نێوانیاندا ڕویدا، چوار شه‌هید و هه‌شت بریندارى لێکه‌وته‌وه، کە دوان لە شەهیدەکان ئاسایش و دوانی تریشیان دژە تیرۆر بوون. سمکۆ عه‌لى وتى «ئه‌مه پێویسته حساباتى بۆبکرێت، چونکه ئه‌م ناوچە جێناکۆکانه هێرشى زیاترى له‌سه‌ره‌و ڕێوشوێنى زیاترمان گرتۆته‌به‌رو ڕێگاکان ده‌گرین و پێشتر هه‌ر گرتومانه، به‌ڵام به‌هۆى ئه‌م ته‌شکیل نه‌کردنى حکومه‌ته‌وه، که‌متر بووه و پێویسته له‌مه‌ودوا زیاتر چالاکى بکه‌ینه‌وه«. ئاماژه‌ى به‌وه‌شدا داعش له‌و ناوچانه‌دا ژماره‌یان زۆر زیادى کردووه و باره‌گاى زۆر زیاتریان کردۆته‌وه، نزیکیشن که ده‌توانن به کاتژمێرێک بێنه ناوه‌وە (دەروازەی گەرمیان). پلانەکانی پیشمەرگەو ئاسایش هیچ پەیوەندی بەو پلانانەوە نیە کەحکومەتی عێراق دایناوە بۆ راوەدوونانی پاشماوەکانی داعش لە ناوچەکە، ئەمەش بەهۆی نەبوونی هەماهەنگی لە نێوان هەردولادا بەتایبەتی دوای ریفراندۆم و روداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەر لە دوو ساڵی رابردوودا. لە ئێستادا هیزە عێراقیەکان بە هاوبەشی سەرۆک هۆزەکان بە تەنها کێوماڵی ئەو ناوچانە دەکەن کە پاشماوەکانی داعشیان لێیە، تەنانەت ئەو ناوچانەش کە ناوچەی کوردی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمن و پێش ١٦ی ئۆکتۆبەر لە دەستی کوردا بوون، بەتایبەتی لە پارێزگاکانی دیالەو سەلاحەدین و کەرکوک و نەینەوا. قۆناغی سێیەمی ئۆپەراسیۆنی ویستی سەرکەوتن کە پیش جەژن ناوچەکانی دیالەو نەینەوای گرتەوە، عەمید تەحسین خەفاجی وتەبێژی وەزارەتی بەرگری وتی یەکەکان لە فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنەکانی دیالە و نەینەوا و هێزەکانی پۆلیسی خۆجێی و خێڵەکانی ناوچەکە بەشدارییان کردوە لە ئۆپەراسیۆنەکە. وتیشی ناوچەی ئۆپەراسیۆنەکە خاکێکی ئاڵۆزەو زنجیرە چیای تێدایە «لەنێویاندا زنجیرە چیای عەتشانە و ناوچەکانی بادوش و شێخ ئیبراهیم لەنەینەوا». هەروەها وتی زنجیرە چیای حەمرینیشی گرتەوە و گوندە دابڕێندراوەکانی بەشەکانی باکوری قەزای جەلەولا و میقدادیە و خانەقین لە دیالە گرتۆتەوە. سمکۆ عه‌لى وتى کە ئەو ئۆپراسیۆنانە جموجوڵی داعاشیان نەوەستاندوە. وتیشی «داعشه‌کانى سنورى حه‌مرین به‌ئاسانى دێنه شێخ باوه‌و دێنه مه‌نده‌لى و نه‌فتخانه و حه‌مرین و باره‌گاى سه‌ره‌کییان له‌حه‌مرینه و له‌نێوان مه‌نده‌لى و خانه‌قیندان». جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه ئەوان پەیوەندیان نیە بەو ئۆپراسیۆنانەوەو هێزیان زیادکردووه‌و پلانى باشتریان هه‌یه بۆ کۆنتڕۆڵکردنى ناوچه‌که. یەکەمین دوو قۆناغی ئۆپەراسیۆنەکە، چڕکرایەوە لەسەر پاککردنەوەی بیابانی خۆرئاوای ئەنبار و ناوچەکانی باکوری بەغدا بوو لە داعش. عەمید تەحسین خەفاجی وتەبێژی وەزارەتی بەرگری وتی «قۆناغی ئێستا پەیامێکی ئاشکرایە بۆ تیرۆریستان ناوەستین لە بەدواکەوتنتان. سوورین لەسه‌ر پاککردنەوەی عێراق لەخەوشی ئێوە، گەڕانەوەی خێزانە ئاوارەکان بۆ ناوچەکانیان و به‌ئه‌نجامگه‌یاندنی ئاسایش و ئاشتی لە تەواوی بەشەکانی وڵاتدا.» ئەگەرچی پاشماوەکانی داعش لە سنوورەکانی هەرێمی کوردستانەوە دوورن، بەڵام ٣١ی تەمموز بۆ یەکەمجاربوو هێرشیان کردەسەر ناحیەیەکی سەر بە ئیدارەی گەرمیان لەسنووری هەرێمی کوردستان. سمکۆ عه‌لى بەرپرسی ئاسایشی کوڵەجۆ ئاماژەی بەوەکرد کە داعشه‌کانى سنورى حه‌مرین به‌ئاسانى دەگەنە شێخ باوه لە نیوان کەلارو جەلەولا، هەروەها «بەئاسانی دێنه مه‌نده‌لى و نه‌فتخانه و حه‌مرین و باره‌گاى سه‌ره‌کییان له‌حه‌مرینه و له‌نێوان مه‌نده‌لى و خانه‌قیندان». هەروەها وتی ژمارەی داعش و جموجۆلەکانیان لەو ناوچانە زیادی کردوە، جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه که هێزەکانی ئاسایش و پێشمەرگەش هێزیان زیادکردووه، وتیشی «پلانى باشترمان هه‌یه بۆ کۆنتڕۆڵکردنى ناوچه‌که». لە ئێستاشدا قۆناغی چوارەم بەڕێووەدەچیت و تێیدا فڕۆکە جەنگییەکانی عێراق و هاوپەیمانی نێودەوڵەتی پشتیوانیی ئاسمانی دابیندەکەن. لە بەیاننامەیەکی وەزارەتی بەرگریدا کە یەکشەممە بڵاوکرایەوە، جێگری فەرماندەی گشتی ئۆپەراسیۆنەکانی سوپا، فەریق ئەمیر رەشید یارەڵا وتی قۆناغی چوارەمی هەڵمەتەکە «بەگوێره‌ی پلان و هەوڵە هەواڵگرییەکان بەڕێوەدەچێت». بەیاننامەکە رایگه‌یاند که سەره‌کوەزیرانی عێراق عادل عەبدولمەهدی و وەزیری بەرگری نەجاح شەمەری و وەزیری ناوخۆ یاسین یاسری یەکشەممە گەیشتنە ئەنبار بۆ ئەنجامدانی کۆبوونەوەیەک لەگەڵ سەرکردە ئەمنی و سەربازییەکانی پارێزگاکە. ئاماژەشی بۆ ئەوە کرد که گەڕان لە ژمارەیەک ناوچەی بیابانه‌که‌دا ئەنجامدراوە. ئەو ناوچانەش بریتین لە مه‌رقاب خه‌باز، قەسر عامج، مودهه‌م، ئوم ئەلوەز، وادی حوران، کوشه‌یتی، ئوم ئەلکەسر، عەکلە ئەلبو شیهاب، غابه‌ت ئەلمەناخ، شوعەیب زایع، غابەت ئەلسلوم، وادی مودەیسیس و حەلکوم. بەیاننامەی وەزارەتەکە رایگه‌یاند که چوار ئەندامی داعش لەکاتی ئەنجامدانی هەڵمەتەکەدا کوژران، دووانیان لە هێرشی ئاسمانیی هاوپەیماناندا کوژران کە کرانە سەر حەشارگە و ئه‌مبارێکی خۆراک لە رۆژئاوای ناوچەی سەلیجە. بەیاننامەکە راشیگه‌یاند که چوار ئەندامی داعش و دوو تۆمەتباریش دەستگیرکران، هه‌روه‌ها رایگه‌یاند که 15 شوێن وێرانکران کە له‌لایه‌ن ئەندامانی داعشه‌وه بەکارده‌هێنران، لەگەڵ هەشت تەقەمەنیی دەستکرد لەناوبران.
سازدانى: شاناز حه‌سه‌ن هونه‌رمه‌ندى میوزیسیان زۆزک قه‌ره‌داغی رایده‌گه‌ینێت له‌گه‌ڵ تیپى مۆسیقاى سلێمانى کۆنسێرتێکیان به‌ده‌سته‌وه‌یه بۆ مانگى 10ى ئه‌مساڵ که تێیدا هونه‌رمه‌ندو مۆزیکزانه کۆن و نوێیه‌کان کۆده‌که‌نه‌وه. زۆزک قه‌ره‌داغی ماوه‌یه‌که سه‌رقاڵى نوسینه‌وه‌ى نۆته‌ى گۆرانیه کوردیه‌کانه‌و به‌رهه‌مێکى نوێشی له‌م بارەیه‌وه به‌دیارى دراوه‌ته کونسوڵخانه‌ى ئه‌مریکا له هه‌ولێر، له‌چاوپێکه‌وتنێکى رۆژنامه‌ى هاوڵاتیدا باس له‌وه ده‌کات دواى نوسینه‌وه‌ى نۆته‌ى گۆرانى چه‌ند هونه‌رمه‌ندێکى سلێمانى، سه‌رقاڵى نوسینه‌وه‌ى 30 گۆرانى هونه‌رمه‌ندێکى کۆنى شارى هه‌ولێره. له‌به‌شێکى تری چاوپێکه‌وتنه‌که‌یدا باسی کلیپکردنى به‌رهه‌مه هونه‌ریه‌کان ده‌کات و ده‌ڵێت "پاره‌یه‌کى زۆرى تێده‌چێت، که‌سێکى به‌هره‌مه‌ندو که‌سێکى چالاک ناکرێت به‌رده‌وام له ده‌رگا بدات تا به‌رهه‌مێکى بۆ بڵاوده‌که‌نه‌وه‌و هاوکارى بن". هاوڵاتى:چۆن چویته بوارى هونه‌ره‌وه؟ حه‌زت بۆ موزیک که‌ى په‌یدا بوو؟ زۆزک قه‌ره‌داغى: سه‌ره‌تا به هونه‌رى شێوه‌کاى ده‌ستمپێکردو دواى ئه‌وه له قوتابخانه‌وه چومه بوارى موزیکه‌وه‌و حه‌زو توانام بۆ هونه‌ره‌کان هه‌بوو، په‌یمانگاى هونه‌ره جوانه‌کانم ته‌واوکردو به‌کالۆریۆسم به‌ده‌ستهێناو ده‌ساڵ زیاتره سه‌رقاڵى موزیک دانان و وه‌ک ژه‌نین، نوسینه‌وه‌ى نۆته‌کان و سه‌رپه‌رشتیاریه‌تى کایه‌ى موزیک ده‌که‌م. هاوڵاتى: ماوه‌یه‌که میوزیکى گۆرانیه کۆنه‌کان ده‌نوسیته‌وه، ئه‌مه کارى شه‌خسى خۆته؟ ئه‌و گۆرانیانه چین ده‌یاننوسیته‌وه؟ کامه هه‌ڵده‌بژێریت؟ زۆزک قه‌ره‌داغى: نوسینه‌وه‌ى نۆته‌ى گۆرانى کۆن جگه له‌وه‌ى چێژێکى تایبه‌تى ده‌به‌خشێت به موزیک دانه‌ره‌که و ئه‌رشیف کردنیشیان پێویسته، هه‌ندێکى داوام لێده‌کرێت و پیشتر به کۆمه‌ڵێک گۆرانى فۆلکلۆرى ئه‌زمونم کردو دواتر کتێبێکم چاپ کرد، له‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌کانى حه‌سه‌ن زیره‌ک نزیکه‌ى 70 گۆرانیم شیکرده‌وه‌و نوسی، له‌و کاته‌وه زۆرکه‌س رویان له‌من کردووه‌و بۆ نوسینه‌وه‌یان به‌رهه‌مه‌کان و یه‌کێک له‌وانه‌ى به‌هجه‌ت یه‌حیا له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵێک هاوڕێ سێ ساڵ پێش ئێستا موزیکى گۆرانیه‌کانیم نوسییه‌وه و چاپ کرا. ئێستاش سه‌رقاڵى نوسینه‌وه‌ى 30 گۆرانى هونه‌رمه‌ندێکى کۆنى شارى هه‌ولێرم، خوالێخۆشبوو یه‌حیا مه‌رجان، که که‌سێک بووه ڕۆڵى زۆرى بینیوه و وه‌ک پێویست بڵاونه‌بۆته‌وه به‌رهه‌مه‌کانى، بۆیه له‌لایه‌ن کوڕه‌که‌یه‌وه داوام لێکراوه بینوسمه‌وه. هاوڵاتى: له ساڵانى نه‌وه‌ده‌کاندا ژماره‌یه‌ک میوزیسیان و گۆرانیبێژى دیار هه‌بوون به‌رهه‌میان هه‌بوو، به‌ڵام ئێستا بێده‌نگن هۆکارى ئه‌وه چیه؟ زۆزک قه‌ره‌داغى: هۆکار زۆره هه‌ندێک له‌و گۆرانیبێژانه وه‌ک ئاره‌زوومه‌ندانه حه‌زیان کردووه دوو گۆرانیان هه‌بێت یان هاندراون گۆرانیه‌ک یان دوو گۆرانیان هه‌بێت تۆمارى بکه‌ن و بڵاوى بکه‌نه‌وه، به‌نیاز نه‌بوون به‌رده‌وام بن، هۆکارێکى تریش به‌هۆى گۆرانى تۆمارکردن و کلیپ کردنى به‌رهه‌مه هونه‌ریه‌کان که پاره‌یه‌کى زۆرى تێده‌چێت، که‌سێکى به‌هره‌مه‌ند و که‌سێکى چالاک ناکرێت به‌رده‌وام له‌ده‌رگا بدات تا به‌رهه‌مێکى بۆ بڵاوده‌که‌نه‌وه و هاوکارى بن. پێویست بوو شوێنێکى وه‌ک وه‌زاره‌تى رۆشنبیرى به‌پێی سیستمێک و بۆ مۆسیقاى بێ گۆرانى بێت، تۆماریکات و به هه‌ڵسه‌نگاندنێک بکرایه. هاوڵاتى: له‌م ڕۆژانه‌دا پله‌ى سه‌رپه‌رشتیارى هونه‌ریت پێبه‌خشرا وه‌ک پسپۆڕى مۆزیک له‌په‌روه‌رده‌ى سلێمانی، به بڕواى تۆ هونه‌ر له‌قوتابخانه‌کاندا له چ ئاستێکدایه؟ زۆزک قه‌ره‌داغى: چه‌ندین ساڵه وه‌ک مامۆستا کارم کردووه و له په‌یمانگاو له چالاکى قوتابخانه‌کان وه‌ک مامۆستا هه‌ر به‌رده‌وام بوم و دواتر بڕیار درا ئه‌وانه‌ى خزمه‌تى هونه‌رى و مامۆستاییان له‌ئاستێکى باشدایه و به‌و پێیه هه‌ڵیانبژێرن بۆ سه‌رپه‌رشتیارى هونه‌رى پسپۆرى، به‌وپێیه منیش یه‌کێک بوم له‌و که‌سانه، ئاستى وانه‌ى هونه‌ر له‌ئاستێکى لاوازدایه و کادیرى تازه نیه وه‌رگیرابێت و ژماره‌یان زۆر که‌مه و وه‌ک ده‌رسێکى لاوه‌کى سه‌یر ده‌کرێت، هونه‌ر وه‌ک وانه‌یه‌کى ئاسایى نییه که رۆژى نیو کاتژمێر به‌س بێت بۆى، بۆیه واى کردووه هه‌نگاوى باش نه‌نرێت بۆ په‌روه‌رده‌کردنى منداڵان له‌وانه‌ى هونه‌ردا. هاوڵاتى: پرۆژه‌ت چیه بۆ گرنگیدان به وانه‌ى هونه‌ر له قوتابخانه‌کاندا؟ زۆزک قه‌ره‌داغى: ئه‌گه‌ر وه‌زاره‌تى په‌روه‌رده پاڵپشت بێت کارى زۆر باش ده‌کرێت، پێشتریش وه‌ک سه‌رپه‌رشت به ناونیشانى مامۆستا کارم کردووه و به‌پێى ئیمکانیه‌تى په‌روه‌رده، له رووی ماددى و ئیدارییه‌وه زۆر گرنگه و ده‌که‌وێته‌وه سه‌ر ئه‌وه، ئه‌گینا کار و پرۆژه‌ى جوان هه‌یه که بکرێت. هاوڵاتى: باسى ناوه‌رۆکى ئه‌و کتێبه‌ت بکه که پارێزگارى سلێمانى دایه ده‌ستى کونسوڵى ئه‌مریکا له هه‌ولێر؟ زۆزک قه‌ره‌داغى: کتێبێکه نۆ پارچه موزیک و سیدییه، که‌سێکى هونه‌رمه‌ندو فێرخواز ده‌توانێت له‌گه‌ڵ نۆته‌کاندا سودى لێوه‌ربگرێت، که‌سێکیش شاره‌زاى میوزیک نه‌بێت ده‌توانێت گوێ له ده‌نگه‌که‌ى بگرێت، ئه‌م نۆ پارچه له‌ئاوازى ناوچه جیاوازه‌کانى کوردستانه و خۆم دروستمکردووه و پارێزگارى سلێمانى ئه‌رکى چاپکردنى گرتۆته ئه‌ستۆو خۆشى ئه‌رکى ناساندنى به‌رهه‌مه‌که ده‌گرێته ئه‌ستۆ، هه‌ر بۆیه داویه‌تى به کونسوڵى ئه‌مریکا. هاوڵاتى: به‌رهه‌مى هونه‌رمه‌نده تازه‌کان چۆن هه‌ڵده‌سه‌نگێنیت؟ زۆزک قه‌ره‌داغى: ئه‌و هه‌ڵسه‌نگاندنه قورسه و ستایل زۆره، به‌ڵام شتى جوان و باش کراوه، به‌ڵام زۆر زیاتر له‌وه مه‌سره‌ف ده‌کرێت و کارى جدى زۆر زیاترى ده‌وێت و پێویسته حکومه‌ت پشتگیریت بکات. هاوڵاتى: بۆچى میوزیسیانه کۆنه‌کان و نوێیه‌کان یه‌ک ناگرن و گروپێکى به‌هێز دروستبکه‌ن و بۆشایى هونه‌رى پڕ بکه‌نه‌وه؟ زۆزک قه‌ره‌داغى: به‌هۆى نه‌بونى هاوکارى بۆ کارى جدى له‌هونه‌ردا ئه‌و ترازانه زۆر دروستبووه‌و هونه‌رى لایڤ میوزیک واى کردووه که خه‌ڵکى وابزانێت کارى جدییه و ئه‌وه له‌پێش کۆنسێرت و تۆمارکراو کارى سه‌ر شانۆ نیه و ده‌بێت کارى ته‌واوه‌تى بۆ ئه‌وانه بکرێت، ئینجا کارى لایف میوزیک هه‌بێت، یه‌کگرتن له‌کارى کۆمه‌ڵدا زۆر که‌مه، به‌ڵام ئێمه ئێستا له‌گه‌ڵ تیپى مۆسیقاى سلێمانى کۆنسێرتێکمان به‌ده‌سته‌وه‌یه ده‌یکه‌ین له‌مانگى 10دا هونه‌رمه‌ندو میوزیکزانه کۆن و نوێیه‌کانمان کۆکردۆته‌وه، ناسرى ڕه‌زازى و حه‌سه‌ن گه‌رمیانى و حه‌مید عوسمان و نیان عه‌بدوڵلا که ئه‌مه سودى ده‌بێت بۆ جیلى سه‌رده‌مه جیاوازه‌کان و چێژى ده‌بێت بۆ نه‌وه‌ى سه‌ده‌ى بیست و بیست و یه‌کیش. هاوڵاتى: چى به هۆکارى ئه‌وه ده‌زانى به‌رهه‌مى کۆن نابینرێت؟ زۆزک قه‌ره‌داغى: میدیا ده‌ورى زۆرى هه‌یه و شتى بێ پێز زۆر داده‌به‌زێنن، ئه‌رشیفى هونه‌رى زۆر که‌مه، سه‌یرى وڵاتان بکه‌یت ده‌وڵه‌تان هه‌موو به‌رهه‌مه‌کانیان پارێزراون و شوێنى تایبه‌تیان هه‌یه که به‌رهه‌مێک پێش بڵاوبونه‌وه‌ى له‌و شوێنه‌دا ده‌پارێزرێت و ئه‌رشیف ده‌کرێت. هاوڵاتى:به‌رهه‌مى تازه‌ت چییه؟ زۆزک قه‌ره‌داغى: سه‌رقاڵى نوسینه‌وه‌و ڕاهینانم بۆ ئامێرى که‌مان، پیشتر به‌کتێب بڵاومکردۆته‌وه‌و ده‌مه‌وێت به‌رده‌وام ئه‌بدێتى بکه‌مه‌وه‌و واى لێبێت له ده‌ره‌وه بڵاوى بکه‌مه‌وه، کارێکى پێداچونه‌وه بۆ کارێکى عه‌لى مه‌ردان ده‌که‌م به‌شێوه‌ى ئۆرکێسترا
ڕاپۆرتی: ئەلجەزیرە وەرگێڕانی: کاکەلاو عەبدوڵا چڕە دووکەڵ ئەمازۆنی خامۆش کردووە لەگەڵ ئەوەی ئاگر تەنگی بەچەند بەشێکی دارستانەکە هەڵچنیوە، ئاگرێک کە «سییەکانی هەسارەکە» و بەشێکی زەبەلاحی ژیانی خستووەتە مەترسییەوە. شەپۆلەکانی دووکەڵەکە، کە لە بۆشایی ئاسمانەوە دیارە، مەترسی نێودەوڵەتی خوڵقاندووە، بانگەوازی ڕەوینەوەی بۆ دەکرێت و پەنجەی تۆمەتەکان زۆرن بۆ سەر چی یان کێ بەرپرسیارە لە سووتانەکە. بەتایبەتی جەیر بۆلزۆنارۆ سەرۆکی بەڕازیل کەوتووەتە ژێر پشکنینی قووڵەوە بۆ ئەو بەرپرسیاریەتییەی هەیەتی لەپشکە زۆرەکەی بەڕازیل لەدارستانەکەدا. ئاگرەکان لەکوێن؟ ئاگرەکان لەسەرتاسەری چەند ویلایەتێکدان کە دەکەونە بەشی دارستانی ئەمازۆنی بەڕازیلەوە. باکوری رۆرایما بەرەو ئەمازۆناس، ئاکری، ڕۆندۆنیا، هەروەها ماتۆ گرۆسۆ دۆ سول بەخراپی کاریگەرییان بەرکەوتووە. پەیمانگەی نیشتمانی بەڕازیل بۆ توێژینەوەی بۆشایی (ئای ئێن پی ئی) بەتەنها نۆ هەزار و ٥٠٠ ئاگری نوێی لە بەڕازیلدا دیاریکردووە لە ١٥ی ئابەوە، لەکاتێکدا ئاژانسەکانی چاودێری ژینگە شوێنەواری دووکەڵیان هەست پێکردووە لە ناوچەی ئەمازۆن کە بە هەزارەها کیلۆمەتر بەدرێژایی ئەمریکای لاتین گەشتی کردووە بەرەو کەناراوەکانی زەریای ئەتڵەسی و شاری ساوپاولۆ، کە بۆ ماوەیەکی کورت ڕۆژی گەورەترین شارەکەی بەڕازیلی گۆڕی بۆ شەو لەدووشەممەی رابردوودا بەدرێژایی سێ هەزار و ٢٠٠ کیلۆمەتر. ئەمازۆناس، گەورەترین ویلایەتی بەڕازیل، لە ٩ی ئابدا حاڵەتی لەناکاوی ڕاگەیاند لەکاتێکدا ئاکری لە ١٦ی ئابەوە لەحاڵەتی ئاگادارکردنەوەی ژینگەییدایە بەهۆی ئاگرەکانەوە. بەپێی زانیارییەکانی (ئای ئێن پی ئی)، هەندێک لەوڵاتەکانی تری ناوچەی ئەمازۆن، لەوانە بۆلیڤیا و پیرۆ کە هەردووکیان سنوریان لەگەڵ بەڕزایلدایە، پروشکی گەورەی ئاگرەکەی ئەمساڵیان بەرکەوتووە. بڕی ئاگرەکە (ئای ئێن پی ئی) نزیکەی ٧٥ هەزار ئاگری تۆمارکردووە لەنێوان کانونی دووەم بۆ ئابی ئەمساڵ کە بەرزترین ڕێژەیە لەو کاتەوەی دامەزراوەکە تۆمارەکانی دەستپێکردووە لەساڵی ٢٠١٣. لەهەمانکاتدا هەتاوەکو ١٦ی ئاب، شیکردنەوەیەکی ڕێکخراوی ناسا ئەوەی خستەڕوو کە « سەرجەم چالاکی ئاگر لەسەرتاسەری ئەمازۆن نزیکبوەتەوە لە تێکڕای ئاگری ١٥ ساڵی ڕابردوو». هەروەها شیکردنەوەکەی دەزگای ناسا باس لەوەش دەکات کە «هەرچەندە چالاکی ئاگر وادەردەکەوێت لەسەروو تێکڕاوە بێت لەویلایەتەکانی ئەمازۆناس و ڕۆندۆنیا، بەڵام تائێستا لەخوار تێکڕاوەیە لەویلایەتەکانی ماتۆگرۆسۆو پارا». چی بووەتە هۆکاری دروستبوونی ئاگرەکان؟ ئاگر لەم کاتەی ساڵدا لەئەمازۆن، کەوەرزێکی وشکە، حاڵەتێکی سروشتییە، بەڵام ژینگەپارێزان و ڕێکخراوە ناحکومییەکان تۆماری ئاگرەکەیان داوەتەپاڵ جووتیاران و ئاژەڵ بەخێوکەران کەدارستانەکەیان سووتاندووە بۆ ڕێخۆشکردن بۆ دروستبوونی لەوەڕگا، هەروەها پەنجەی تۆمەت درێژدەکەن بۆ داربڕەکان کە دارستانەکەیان کاول کردووە بۆ کۆکردنەوەی دار، لەگەڵ ئەوەی (ئای ئێن پی ئی) ئەگەری دیاردەی سروشتی وەک هەڵگیرسێنەری ئاگرەکە بەدوور دەزانێت. ڕەخنەگران دەڵێن لاوازکردنی پێگەی ئاژانسی ژینگەی نیشتمانی (ئای بی ئێم ئەی)ی بەڕازیل، کە بەرپرسە لەبەڕێوبردنی ئەمازۆن و ڕێگەگرتن لەبڕینەوەی دارستانەکە، لەلایەن سەرۆک بۆلزۆنارۆوە و لەگەل هەوڵی زۆری سەرۆکی وڵاتەکە بۆ کردنەوەی ئەمازۆن بۆ کشتوکاڵ، ئاژەڵداری، کانسازی ئەم کارەکتەرانەی هانداوەو ژینگەیەکی ئازادی بۆیان دروستکردووە تا بەنایاسایی داری دارستانەکە ببڕنەوە. دواهەمین بەڵگەکان وادەردەکەون کە پشتگیری ئەم بۆچوونە بکەن لەگەڵ ئەوەی زانیارییە سەرەتاییەکان دەریدەخەن وشکبوون و بڕینەوەی دار لە ئەمازۆنی بەڕازیل بەشێوەیەکی خێراو چاوەرواننەکراو بەرزبوەتەوە لەژێر دەسەڵاتی بۆلزۆنارۆدا. بەپێی توێژینەوەی پەیمانگەی توێژینەوەی ژینگەیی ئەمازۆن، کاولبوونی دارستانەکە بەڕێژەی زیاتر لەسەدا ٢٧٨% بەرزبوەتەوە لەمانگی تەمموزدا بەبەراورد بەهەمان مانگ لەساڵی رابردوودا. لەماوەی رابردوودا (ئای ئێن پی ئی) ئاستی بڕینەوەی داری دارستانەکەی لەسەدا ٨٨% دانا بۆ مانگی حوزەیران کە بەرزترە لەهەمان مانگ لەساڵی ٢٠١٨. کریستیان پۆیریەر، بەڕێوبەری پرۆگرامەکانی ڕێکخراوی چاودێری ئەمازۆنی ناحکومی دەڵێت، «ئەم ئامارانە بۆ هەر کەسێک دەدوێن کە لەدەسەڵاتدایەو ئەو (بۆلزۆنارۆ) چی دەکات بۆ لەقکردنی پێگەی پاراستنی ژینگەیی... بووەتە هۆکارێک بۆ کردنەوەی لێشاوی هەڵسوکەوتی نایاسایی و کاولکارانە». هاوکات حکموتەکەی بۆلزۆنارۆ چەند ڕوونکردوەیەکی خستووەتەڕوو بۆ ئاگرەکە، لەوانەش زیادبوونی وشەکەساڵی، بۆلزۆنارۆ خۆشی بانگەشەی بێ بنەمای بڵاوکردوەتەوە لەسەر ڕێکخراوە ناحکومییەکان کە ئاگرەکەیان هەڵگیرساندووە لەهەوڵێکدا بۆ لەقکردنی پێگەی ئیدارەکەی دوای ئەوەی کە بودجەکانیانی بڕیوە. لەهەینی ڕابردوو بۆلزۆنارۆ وتی کە بەکارهێنانی سوپای پەسەندکردووە بۆ دامرکاندنەوەی ئاگرەکە و وەستاندنی داربڕینی نایاسایی. لەئێستادا ٤٤ هەزار سەربازی بەڕازیل ئامادەکراوە بۆ دامرکاندنەوەی ئاگرەکە کەبڕیارە بەمزوانە بجوڵینرێن، هەرچەندە بۆلزۆنارۆ کەشوهەواش لۆمە دەکات بۆ هەڵگیرسانی ئاگرەکە. بۆچی ئەمازۆن گرنگە؟ ئەمازۆن گەورەترین دارستانی خولگەییە لەجیهاندا کەزیاتر لە پێنج ملیۆن کیلۆمەتر چوارگۆشەی داگیرکردووە بەدرێژایی نۆ وڵات: بەڕازیل، بۆلیڤیا، کۆڵۆمبیا، ئیکوادۆر، گیانای فەرەنسی، گەیانا، پیرۆ، سورینەیم، ڤەنزوێلا. دارستانەکە وەک وەرگرێکی زەبەلاحی کاربۆن کاردەکات، کە بەخەمڵێنراوی زیاتر لە ڕێژەی ١٠٠ ساڵ لە کاربۆن عەمبار کردووە کە لەلایەن مرۆڤەوە بەرهەمهێنراوە، هەروەها وەک قەوارەیەکی زۆر گرنگ دەبینرێت بۆ خاوکردنەوەی خێرایی گەرمبوونی زەوی. تەنها لەمساڵدا ئاگرەکان ڕێژەیەکی زەبەلاحی دوانەئۆکسیدی کاربۆنیان دەرداوە کە یەکسانە بە ٢٢٨ مێگاتۆن، ئەمەش بەرزترین ڕێژەیە لە ٢٠١٠ەوە. هەروەها بوونەتە دەردانی یەکەئۆکسیدی کاربۆن، ئەو گازەی دەردەرێت کاتێک دار دەسوتێت و توانای دەردانی ئۆکسجینی نییە. «ئەمازۆن گرنگترین ڕێکخەری ژینگەییە کە هەمانبێت، لەسەدا ٢٠%ی ئەو هەوایە دروست دەکات کەئێمە هەڵیدەمژین و لەسەدا ٢٠%ی ئاوی سازگاری سەرزەوی لەخۆدەگرێت»، پۆیریەر وا دەڵێت. بە زمانێکی سادەو ساکار، پاراستن و هێشتنەوەی دارستانەکە «گرنگییەکی هەستیار»ی هەیە بۆ ئەو هەرێمەی لەخۆی دەگرێت و بۆ سەرتاسەری جیهانیش، پۆیریەر وای وت. بەڵام تەنها لە دوایین نیو سەدەدا نزیکەی لەسەدا ٢٠%ی دارستانەکە نەماوە. زاناکان هۆشیاریان داوە کەئەگەر لەدەستدانی دار لە ئەمازۆن «خاڵێکی مەترسیدار» تێبپەڕێنێت، کە لەنێوان لەسەدا ٢٥%و لەسەدا ٤٠% بێت، ئەوا داربڕینەوەو وشکبونەوە سەری دەخوات کەئەمەش سەردەکێشێت بۆ لەناوچوونی دارستانەکە لەماوەی چەند دەیەیەکدا. پۆیریەر دەڵێت، «یەکێک لە بەردەکانی بناغەی جێگیرکەری ژینگەیی لەسەر هەسارەکەمان لەمەترسیدایە، ئاکامی ئەمە زۆر زەبەلاحە بۆ بەرگە گرتن». کێ و (چی) بە ئەمازۆن دەڵێن نیشتمان؟ ئامازۆن لانی کەم ماوەی ١١ هەزار ساڵە شوێنی نیشتەجێبوونی مرۆڤە و نیشتمانی ٣٠ ملیۆن خەڵکە کە نزیکەی دوو لەسەر سێیان لەو شارانە دەژین کە بەهۆی بڕینەوەی دارستانەکەوە دروست بوون. لەناو ئەوانەی لە ناوچەکەدا دەژین نزیکەی ملیۆنێکیان خەڵکی ڕەسەنن کە دابەشبوون بەسەر ٤٠٠ هۆز و تیرەدا. زۆربەیان لە گوندەکان دەژین، هەرچەندە هەندێکیان کۆچ و ڕەو دەکەن. هەر هۆزێک خاوەنی زمانی و کلتوری تایبەتی خۆیەتی وهەردوو بەشەکە بەشێوەیەکی نەریتی تێکەڵن لەگەڵ ژینگەی دەوروبەریاندا. جۆناسان مازۆوەر، وتەبێژێکی رێکخراوی «سەرڤایڤاڵ ئینەترناشناڵ» دەڵێت هۆزەکان «پشت بەدارستانەکە دەبەستن بۆ هەموو شتێک و توانیویانە بۆ ماوەی هەزارەها ساڵ سەرپەرشتی و چاودێری بکەن، بەڵام زۆربەیان زەوییەکانیان بە بەرچاویانەوە دەسوتێت لەگەڵ ژیانیان، سەرچاوەی خۆراکیان، داو و دەرمان، ماڵەکانیان». پۆیریەر هاوڕا بوو لەگەڵ ئەو بۆچوونەداو پێیوایە ئاگرەکان «دژی سەلامەتی و یەکگرتووی شێوازی ژیانیانە. خەڵکە رەسەنەکان لە بەرەی پێشەوەی ئەم بەرەنگاربونەوەیەدان- ئەو کارەی دەیکەن بۆ پارێزگاری کردن لەدارستانەکە زۆر گرنگە و پەیوەندییان لەگەڵ دارستانەکە تەواو بایەخدارە بۆ کلتورەکانیان». هەروەها پۆیریەر ئەوەشی خستەڕوو، «مەترسییەکە تەنها کاولبوونی ژینگەیی نییە بەڵکو جینۆسایدی کلتوریشە». لەگەڵ هەبوونی مرۆڤ لە ئەمازۆندا، دارستانەکە نشینگەی لەسەدا ١٠%ی هەموو ئەو گیاندارە کێویانە تا ئیستا دۆزراونەتەوە، واتە نزیکەی سێ ملیۆن جۆر گیاندار. بەپێی ئاماری ڕێکخراوی (سندوقی جیهانی بۆ سروشت) بەتێکڕایی هەموو سێ ڕۆژ جارێک جۆرێکی نوێی رووەک یان گیاندار دەدۆزرێتەوە لە ئەمازۆندا. کاردانەوەی جیهان چۆن بووە؟ کاردانەوەکان دەربارەی ئاگرەکان بەشێوەیەکی گشتی و گەورە خۆی دەبینێتەوە لەنیگەرانی و ئیدانەکردنی شێوازی بەڕێوبردنی ژینگەیی بۆلزۆنارۆ. ئیمانیۆل ماکرۆن و لیۆ ڤارادکار سەرۆک وەزیرانی ئێرلەندا لە هەینی رابردوو بەجیا رایانگەیاند کە ڤیتۆ لەسەر ڕێککەوتنێکی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوانی یەکێتی ئەوروپا و باشوری ئەمریکا دەدەن ئەگەر بەڕازیل هەڵنەستێت بە پاراستنی دارستانەکە. هەروەها ماکرۆن داوای ئەوەشی کرد ئاگرەکەی ئەمازۆن ببێتە چەقی بەرنامەی کۆڕبەندی جی ٧ (گروپی ٧ وڵاتەکە) کە لەم هەفتەیەدا بەڕێوەچوو. سەرۆکی فەرەنسا ئاگرەکەی ئەمازۆنی بە «قەیرانێکی نێودەولەتی» وەسف کرد. هەمان کاردانەوە لەلایەن ئەنجێلا مێرکل، سەرۆک وەزیرانی ئەڵمانیاوە هەستی پێکرا کاتێک وتی ئاگرەکەی ئەمازۆن «حاڵەتێکی لەناکاوی جدییە» و دەبێت لەکارنامەی جی ٧دا هەبێت، ئەمە سەڕەڕای ئەوەی بەرازیل ئەندام نییە لە گروپی ٧ وڵاتەکە کە پێکهاتوون لە ئەمریکا، ئەڵمانیا، فەرەنسا، کەنەدا، ئیتاڵیا، یابان، بەریتانیا. بەڵام کۆمێنتەکەی ماکرۆن بووە جێی لۆمەکردنی بۆلزۆنارۆ، کە کێشەکەی بە «کێشەیەکی ناوخۆیی» وەسف کرد و وتی پێشنیارەکەی سەرۆکی فەرەنسا «بیرێکی داگیرکاری وروژاند کە جێی نابێتەوە لە سەدەی ٢١دا». ئەم گرژی و ئاڵۆزییە دوای ئەوە دێت کە لەسەرەتای ئەم مانگەوە نەرویج و ئەڵمانیا کۆمەکی ملیۆنەها دۆلاریان راگرت بۆ سندوقی ئەمازۆن بۆ پاراستنی دارستانەکە، بەتۆمەتی ئەوەی بەڕازیل رووی خۆی وەرگێڕاوە لە رووبەڕووبونەوەی وشک بوون و دار بڕینەوەی ئەمازۆن. هاوکات، بەکارهێنەرانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لەسەرتاسەری جیهاندا بە هاشتاگی (#نزا بۆ ئەمازۆنیا) و (#نزا بۆ ئەمازۆن) بکەن بابەتەکەیان وروژاند و کردیانە یەکێک لە زۆرترین و سەرەکیترین باسکراوەکانی تویتەر لەسەرەتای ئەم هەفەتەیەدا. سەرەڕای ئەمانەش لە شارە گەورەکانی بەڕازیل خۆپیشاندان ئەنجامدرا لەشەممە و هەینی رابردوو کە درێژکەرەوەی ئەو خۆپیشاندانانە بوو لە پێنجشەممەی رابردوو ئەمجامدرا لە چەند شارێکی سەرتاسەری جیهان، لەوانە لەندەن. «نیگەرانی و پەستی و توڕەییە بەلێشاوەکەی خەڵک بێهاوتایەو وێنەی نەبووە - ئەوەی ئەم کارەساتە دروستی دەکات هەستێکی قووڵی نەبڕاوەی مرۆڤە کە دەریدەخات ئەمازۆن بەدڵنیاییەوە بەشێکی بنەڕەتی داهاتوومانە و هەموومان ئەرکمان لەسەرشانە بۆ پاراستنی، بەپێچەوانەی هەر قسەیەک کە بۆلزۆنارۆ بیکات». پۆیریەر وای وت. وتیشی «بەڵام نابێت بهێڵین نائومێد بین، هیچ رێگاچارەیەکی دیکە نییە، دەبێت هەڵوێستمان هەبێت - ئێمە ئەرکێکمان لەسەرشانە بەرامبەر خۆمان و نەوەی داهاتو و ئەو زیندەوەرانەشی لەسەر ئەم هەسارەیە دەژین، ئەو زیندەوەرانەی کە ئێستا ئازار دەچێژن بەهۆی دەرئەنجامی ئەم گێژاوەوە».
سازدانى: ئارا ئیبراهیم وته‌بێژى سه‌رۆک کۆمارى عێراق ئاماژه به‌وه ده‌دات هێرشه‌کانى ئیسرائیل بۆ سه‌ر حه‌شدى شه‌عبى ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام بێت کۆنتڕۆڵکردنى ئاسان نابێت. حه‌سه‌ن جیهاد، وته‌بێژى سه‌رۆک کۆمارى عێراق له‌م چاوپێکه‌وتنه‌یدا له‌گه‌ڵ هاوڵاتى جه‌ختله‌وه ده‌کاته‌وه هه‌رسێ سه‌رۆکایه‌تیه‌که‌ى عێراق(کۆمار، حکومه‌ت، په‌رله‌مان) له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دان حه‌شدى شه‌عبی بچێته ناو سوپاى عێراقه‌وه‌و وه‌کو ئه‌وان ئه‌رک و مافیان پێ بدرێت، به‌ڵام ئێستا حه‌شدى شه‌عبى هێزێکى سه‌ربه‌خۆیه. هاوکات، ئه‌وه‌شده‌خاته‌روو که سه‌رۆک کۆمار به‌دواداچونى بۆ ناوچه کێشه له‌سه‌ره‌کان کردووه له‌رووى خراپى باردودۆخى ئه‌منییه‌وه‌و لیژنه‌یه‌کى باڵاى بۆ پێکهێندراوه‌و ده‌شڵێت «نه‌بوونى پێشمه‌رگه له‌و ناوچانه بۆشایى ئه‌منى دروست کردووه«. هاوڵاتى: دواى هێرشه‌کانى ئیسرائیل بۆ سه‌ر حه‌شدى شه‌عبى له‌رێگه‌ى فرۆکه‌ى بێ فرۆکه‌وانه‌وه، سێ سه‌رۆکایه‌تیه‌که‌ى عێراق له‌گه‌ڵ سه‌رکرده‌ى گروپه‌کانى حه‌شدى شه‌عبى کۆبونه‌وه، چ ده‌رئه‌نجامێکى هه‌بوو؟ حه‌سه‌ن جیهاد: سه‌رۆکایه‌تى کۆمار رۆڵێکى سه‌ره‌کى هه‌بوو له وتارێکى روون که به دووربین وه‌ک عێراق له‌و ململانێیه‌ى که هه‌یه له‌ناوچه‌که‌دا، چه‌ندین کۆبونه‌وه کراوه‌و هه‌رسێ سه‌رۆکایه‌تیه‌که‌ى کۆمارو حکومه‌ت و په‌رله‌مان رایانگه‌یاند که شەڕى لابه‌لا ناکه‌ین و نابینه به‌ش و ته‌ره‌ف بۆ هیچ لایه‌ک، داوا کراوه ئاسمانى عێراق هاوپه‌یمانى نێوده‌وڵه‌تى بیپارێزێت، هه‌روه‌ها ئه‌و بریاره‌ى دیوانى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران ده‌ریکردووه سه‌باره‌ت به حه‌شدى شه‌عبى جێبه‌جێ بکرێت که بچنه ناو سوپاى عێراقه‌وه و تێکه‌ڵ بکرێن ئه‌و قه‌یرانه چاره‌سه‌ر ده‌بێت. دکتۆر به‌رهه‌م پێى باش بوو هه‌رسێ سه‌رۆکایه‌تیه‌که له‌گه‌ڵ به‌رپرسانى حه‌شد کۆبکاته‌وه به‌و نه‌هجه‌ى عێراق نه‌چێته ناو هیچ ململانێیه‌که‌وه که شه‌ڕى عێراق نییه. هاوڵاتى: بڕیاره‌که‌ى عادل عه‌بدولمه‌هدى که حه‌شد نه‌مێنێت و بچنه‌وه ناو سوپا، بۆ جێبه‌جێ ناکرێت، رۆڵى سه‌رۆک کۆمار چیه له‌م پرسه‌دا؟ حه‌سه‌ن جیهاد: حه‌شد به‌پێى یاساى په‌رله‌مانى عێراق هێزێکى سه‌ربازى سه‌ربه‌خۆیه، راسته سه‌رۆکى هێزه چه‌کداره‌کانى عێراق که عادل عه‌بدولمه‌هدییه ته‌حه‌کوم ده‌کات به‌هه‌موو هێزى عێراقه‌وه، به‌ڵام حه‌شد هێزێکى سه‌ربه‌خۆن. عێراق له‌قۆناغى ململانێیه‌کى ناوخۆیدایه‌و یه‌کگرتوو نین، ئه‌و کۆبونه‌وانه‌ى ده‌کرێت له سه‌رۆکایه‌تى کۆمار بۆ ئه‌وه‌یه بڕیارێکى یه‌کگرتوو ده‌ربچێت عادل عه‌بدولمه‌هدى سه‌ڵاحیاتى خۆى به‌کاربهێنێت بۆ تێکه‌ڵ کردنى حه‌شد له‌گه‌ڵ سوپا، به‌ڵام جێبه‌جێکردنى تێکه‌ڵ کردنى حه‌شدى شه‌عدى به سوپاى عێراق ئاسان نییه و کاتى ده‌وێت. حه‌شدى شه‌عبى له‌هه‌موو شوێنێک به ئامانجگیراوه ئیسرائیل ده‌ڵێت لێیان ده‌ده‌ین و ده‌ستمان ناپارێزین و کراوه‌یه ئه‌و پرسه، ئیسرائیل حه‌شد له‌سه‌ر ئێران حساب ده‌کات، له لوبنان یا له سوریاو عێراق بێت ئیسرائیل لێیان ده‌دات، بریاره‌که‌ى عادل عه‌بدولمه‌هدى بریارێکى باشه بۆ چونه ناو سوپاى عێراقدا به‌سه‌ر وه‌حداتى عێراقی سوپادا دابه‌شبکرێن و ئه‌رک و مافیان پارێزراوبێت، ئه‌گه‌ر بچنه ناو سوپا به‌رژه‌وه‌ندى گشتییه‌و دوو هێزى چه‌کدار له عێراقدا نامێنێت. هاوڵاتى: گروپه‌کانى حه‌شد رازین به بڕیاره‌که‌ى عادل عه‌بدلوامه‌هدى بۆ چونه ناو سوپا؟ حه‌سه‌ن جیهاد: رازى بن یان نا ئه‌وه بریارى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق و سه‌رکرده‌ى هێزه چه‌کداره‌کانى عێراقه. هه‌ر سێ سه‌رۆکایه‌تیه‌که‌ى عێراق جه‌ختیان له‌وه‌کردۆته‌وه که ده‌بێت فه‌رمانى دیوانى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیرانى عێراق جێبه‌جێ بکرێت. هاوڵاتى: پێتانوایه ئێران رێگرى له جێبه‌جێکردنى ئه‌و بڕیاره ده‌گرێت که حه‌شدى شه‌عبى بچنه ناو سوپاوه؟ حه‌سه‌ن جیهاد: نازانم ئێران ده‌یه‌وێت رێگرى بکات یان نا، به‌ڵام ئێران سیاسه‌تى خۆى هه‌یه له عێراق و سه‌نگى خۆى له ته‌حدیدى حکومه‌تدا هه‌یه و په‌یوه‌ندى به‌هێزى ئابورى و سیاسى هه‌یه، ئێستا ئه‌گه‌ر سه‌یرى دۆخى عێراق بکه‌ین دۆخه‌که‌ى ئاڵۆزه به‌راورد به وڵاتانى ناوچه‌که، ئه‌وه له به‌رژه‌وه‌ندى عێراقدایه سێ سه‌رۆکایه‌تیه‌که ده‌یانه‌وێت جێبه‌جێ بکرێت. هاوڵاتى: به‌دواداچون کراوه بۆ فرۆکه بێفرۆکه‌وانه‌کان که بۆردومانى باره‌گاکانى حه‌شدى شه‌عبى کردووه؟ حه‌سه‌ن جیهاد: ئیسرائیل خۆى رایگه‌یاندووه له‌سه‌ر زارى سه‌رۆک وه‌زیرانه‌که‌ى که ده‌ڵێن ئێمه لێمانداون، وێنه‌ى فرۆکه‌کان که ناردویانه‌ته سه‌ر باره‌گاکانى حه‌شد بڵاویانکردۆته‌وه، ئه‌گه‌ر بێت و هێرشه‌کانى ئیسرائیل له‌رێگه‌ى فرۆکه‌ى بێ فرۆکه‌وانه‌وه به‌رده‌وام بێت کۆنترۆڵکردنه‌که‌ى ئاسان نابێت. هاوڵاتى: سه‌رۆک کۆمار هیچ په‌یامێکى به ناراسته‌وخۆ بۆ ئیسرائیل ناردووه له وه‌ستاندنى هێرشه‌کان؟ حه‌سه‌ن جیهاد: هه‌فته‌ى رابردوو سه‌رۆک کۆمار له‌گه‌ڵ ئه‌مریکى و ئێرانیه‌کان و ئه‌ڵمانه‌کان و رووسه‌کان کۆبۆته‌وه، هه‌موو ئه‌وانه ده‌که‌وێته چوارچێوه‌ى ئه‌و هه‌وڵانه‌وه که عێراق نایه‌وێت ببێته ته‌ره‌ف له هیچ ململانێیه‌کدا، عێراق 30 بۆ 40 ساڵه له شه‌ڕدایه و نامانه‌وێت ببێته مه‌یدانى شه‌ڕ، دڵنیاین له‌وه‌ى وڵاتانى هاوپه‌یمانان له‌و بۆچونه‌ى عێراق تێگه‌شتوون و ئه‌مه‌یان پێ قبوڵه عێراق دووربخرێته‌وه له‌و ململانێیه‌ى که هه‌یه. هاوڵاتى: حه‌شدى شه‌عبى له‌ناوچه کێشه له‌سه‌ره‌کان ماون و تۆمه‌تبار ده‌کرێن که خه‌ڵکێکى زۆر ده‌کوژن، سه‌رۆک کۆمار هیچ به‌دواداچون بۆ ئه‌م جۆره پرسانه ده‌کات؟ حه‌سه‌ن جیهاد: سه‌رۆک کۆمار له‌گه‌ڵ وه‌زیرى ناوخۆ کۆبۆته‌وه له‌سه‌ر پرسه ئه‌منییه‌کان، سه‌ردانى وه‌زیرى به‌رگریشى کردووه بۆ هه‌مان مه‌به‌ست، ته‌نانه‌ت لیژنه‌ى باڵا پێکهێندراوه له‌رووى ئەمنییه‌وه بۆ ئه‌و ناوچانه، به‌ڵام ئه‌مه ئاسان نییه کۆنترۆڵ بکرێت، چونکه ململانێیه‌کى زۆر له‌و ناوچانه‌دا هه‌یه‌و ته‌راکومى کردووه، سه‌رۆک کۆمار حیمایه‌ى نفوزى خۆى به‌کارده‌هێنێت ته‌داخولى تێدا ده‌کات. له که‌رکوک و داقوق خه‌ڵکى زۆر ده‌کوژرێت، له‌ده‌وروبه‌رى خانه‌قینیش به‌هه‌مان شێوه، لیژنه‌ى بۆ پێکهێندراوه تا هێزه ئه‌منییه‌کان رۆڵى خۆیان ببینن له پاراستنى هاوڵاتیاندا، به‌ڵام نه‌بوونى پێشمه‌رگه له‌و ناوچانه بۆشایى گه‌وره‌ى ئه‌منى دروست کردووه. سه‌رۆک کۆمار له‌گه‌ڵ پارێزگارى دیاله کۆبۆته‌وه‌و پارێزگار پێى راگه‌یاندووه ئه‌و شوێنانه‌ى پێشمه‌رگه‌ى لێ نه‌ماوه بۆشایى ئه‌منى تێدا دروست بووه، ئه‌مه‌ش بڕیارى هه‌ردوو حکومه‌تى عێراق و هه‌رێمى ده‌وێت که چاره‌سه‌رى گه‌رانه‌وه‌ى پێشمه‌رگه بۆ ئه‌و ناوچانه بکه‌ن و هه‌ماهه‌نگیان هه‌بێت. هاوڵاتى: بۆ گه‌رانه‌وه‌ى پێشمه‌رگه سه‌رۆک کۆمار ناتوانێت قسه‌ى تێدا بکات؟ حه‌سه‌ن جیهاد: ئه‌وه له‌ده‌سه‌ڵاتى سه‌رۆکى هێزه چه‌کداره‌کانى عێراقدایه که عادل عه‌بدولمه‌هدی سه‌رۆک وه‌زیران ده‌توانێت له‌گه‌ڵ حکومه‌تى هه‌رێم کۆبونه‌وه بکه‌ن و رێکه‌وتن بکرێت بۆ گه‌رانه‌وه‌ى پێشمه‌رگه. هاوڵاتى: بڕیاربوو وه‌فدى هه‌رێم ئه‌م هه‌فته‌یه سه‌ردانى به‌غداد بکه‌ن، که له 15ى ئه‌یلوله‌ووه نه‌وت راده‌ستى به‌غدا بکرێت، تا چه‌ند ئاگادارى ئه‌و پرسه‌ن؟ حه‌سه‌ن جیهاد: هه‌رێمى کوردستان ئه‌گه‌ر نه‌وته‌که‌ى زوو راده‌ست بکات په‌یوه‌ندیه‌کانى عێراق و هه‌رێم که ئێستا باشه باشتر ده‌بێت، چونکه ئێستا فشارێکى زۆر له‌سه‌ر عادل عه‌بدولمه‌هدى سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق هه‌یه که موچه‌ى هه‌رێم ببڕێت تا نه‌وت راده‌ست ده‌کات، به‌ڵام سه‌رۆک وه‌زیران ده‌ڵێت موچه نابرین. بریاره دوو وه‌فد بێنه به‌غدا، یه‌کێکیان تایبه‌ت به پرسه‌کانى ناوچه کێشه له‌سه‌ره‌کان، له‌گه‌ڵ وه‌فدێک تایبه‌ت به‌موازه‌نه‌و نه‌وت، بڕیار بوو پێشتر بێن، به‌ڵام سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان و جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌ت له‌ده‌ره‌وه‌ى وڵاتن و چاوه‌ڕوان ده‌کرێت دواى یه‌کى ئه‌یلول ئه‌و دوو وه‌فده‌ى هه‌رێم بێنه به‌غدا. قسه له‌سه‌ر ئه‌وه بووه که زووتر ئه‌و دوو وه‌فده بێنه به‌غداو کێشه‌کان چاره‌سه‌ر بکه‌ن تا زووتر 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتى رۆژانه ته‌سلیمى به‌غدا بکه‌ن.
هاوڵاتى پڕۆسەى سەرژمێرى گشتى دانیشتوان مشتومڕ لەناو پێکهاتەکانى کەرکوک دروستکردووەو کورد ئەنجامدانى ئەو پرۆسەیە لەم بارودۆخەى ئێستاى پارێزگاکەدا رەتدەکاتەوەو داوادەکات رێگەچارەى بۆ بدۆزرێتەوە. بریارە ساڵى داهاتوو پرۆسەى سەرژمێرى گشتى دانیشتوان لەسەرتاسەرى عێراق و هەرێمى کوردستان ئەنجام بدرێت، بۆ زانینى ریژەى دروستى ژمارەى دانیشتوان لەسەر ئاستى عێراق و پارێزگاکان. حکومەتى عێراق و وەزارەتى پلاندانان چەند مانگێکە سەرقاڵى ئامادەکاریی چڕن بۆ بەرێوەبردنى پرۆسەکە کە لە هەر لە ئێستاوە لەناوچە جێناکۆکەکان بەتایبەتى پارێزگاى کەرکوک کە چەند پێکهاتەیەکى جیاواز تێیدا دەژین مشتومڕ لەسەرى دەستیپێکردووە. کورد کە خۆى بە زۆرینە دادەنێت لە پارێزگاکەدا لەگەڵ ئەوەدا نییە لەم کاتەدا سەرژمێرى گشتى دانیشتوان ئەنجام بدرێت، بەهۆى بوونى ئاوارەیەکى زۆرى عەرەب و ئاوارەبوونى خەڵکێکى زۆرى کورد و گۆڕانکاریی دیموگرافى لە شارەکەدا. لەدواى هێرشەکانى داعشەوە لەساڵى ٢٠١٤ ژمارەیەکى زۆرى ئاوارەى عەرەب لە حەویجە و ناوچە عەرەبنشینەکانى دیکەوە ئاوارەى شارى کەرکوک بوون و تا ئیستاش بەشێکیان نەگەڕاونەتەوە ناوچەکانیان، هەروەها لەدواى رووداوەکانى ١٦ى ئۆکتۆبەرى ٢٠١٧ەوە بەهەزاران هاوڵاتى کوردى کەرکوک ئاوارە بوون و تا ئێستا نەگەڕاونەتەوە شارەکە. جوان حەسەن ئەندامى ئەنجومەنى پارێزگاى کەرکوک بە هاوڵاتى راگەیاند، پرۆسەى سەرژمێرى گشتى بەم شێوەیەى ئێستا بۆ کورد زیانى هەیە و ئەگەر بکرێت عەرەب لەناو شارى کەرکوک دەبێتە پێکهاتەى یەکەم و پێش کورد و تورکمانەکان دەکەوێت. بەوتەى جوان حەسەن، بوونى ئاوارەیەکى زۆرى عەرەب لەناو شارى کەرکوک، بەتایبەتى ئاوارەکانى حەویجە، لەگەڵ گۆڕینى دیموگرافى لە شارەکە و نەگەڕانەوەى ئاوارە کوردەکان هۆکارن بۆ ئەوەى عەرەب ببێتە زۆرینە و پێویستە ئەو پرسە چارەسەر بکرێت ئەگەر بڕیار بێت سەرژمێرى بکرێت. لەدواى روخانى رژێمى سەدام حوسەینەوە لەساڵى ٢٠٠٣ هیچ پڕۆسەیەکى سەرژمێرى لە عێراق ئەنجامنەدراوە، بۆ زانینى رێژەى راستەقینەى ژمارەى دانیشتوان، ئەوەى تا ئێستاش پشتى پێدەبەسترێت سەرژمێرى ساڵى ١٩٥٧ کە لەسەرتاسەرى عێراق کرا، لەکۆتایی نەوەدەکانى سەدەى رابردووش پرۆسەى سەرژمێرى لە پارێزگاکانى ژێر دەسەڵاتى ئەوکاتى سەدام حوسەین کرا، بەڵام ئەنجامەکەى پشتى پێنابەسترێت. جوان حەسەن باسى لەوەکرد، دەکرێت بە دوو شێوە چارەسەرى ئەم پرسە بکرێت، یان ئەوەتا پشت بە سەرژمێرى ساڵى ١٩٥٧ ببەسترێت بەشێوەیەک ئەو هاوڵاتیانەى بەپێی ئەو سەرژمێرییە دانیشتوى ئەو پارێزگایە نەبن بۆیان نەبێت بەشدارى بکەن، کە ئەوەش کارێکى قورسە، یان هەرێم و بەغدا رێککەوتنێک بکەن لەو بارەیەوە تا سەرژمێرى بکرێت. پرسی سەرژمێرى دانیشتوان بەردەوام پرسێکى ناکۆکى لەسەرى نێوان هەرێم و بەغدا و پێکهاتەکانى ناوچە جێناکۆکەکان بووە، تا ئێستاش وەک سەرجەم پرسەکانى تر بە چارەسەرنەکراوى ماوەتەوە. نێچیرڤان بارزانى سەرۆکى هەرێم بەم دواییانە لەمیانەى کۆبونەوەیەکیدا لەگەڵ شاندێکى نەتەوەیەکگرتووەکان داوایکرد پرسی سەرژمێرى گشتى دانیشتوان لە عێراق بە سیاسی نەکرێت. پێدەچێت پرسی سەرژمێرى یەکێک لە خاڵەکانى دانوستانى ئەم دواییەى نێوان هەرێم و بەغدا بێت بۆ چارەسەرى کێشە هەڵپەسپێردراوەکانى نێوانیان، بەتایبەت پرسی سەرژمێرى لە ناوچە جێناکۆکەکان. لایەنە کوردییەکانى کەرکوک رۆژى دووشەممە لە کەرکوک کۆبوونەوە و جەختیان کردەوە، سەرژمێریی بەبێ ماددەی 140 رەتدەکەنەوە. حزبەکان لە راگەیەنراوێکدا ئاماژەیان بەوەکردووە، بە یاسا و دەستوور مامەڵە لەگەڵ یاسای سەرژمێری دەکەن، تاوەکو مادەی 140ی دەستوور جێبەجێ نەبێت، بە هەرسێ قۆناغەکانییەوە، هەر یاسایەکی دیکە دەربچێت سەربارەت بە سەرژمێری، پێچەوانەی دەستوورە و رەتیدەکەنەوە. هەروەها داوایان لە سەرۆک کۆمار و نوێنەرانی کورد لە بەغدا کردووە گۆڕینی دیمۆگرافیای شاری کەرکوک رابگیرێت، چونکە ئیستا رۆژانە هاووڵاتیان لە شوێنەکانی دیکەوە دەهێندرێن و بە شێوەیەکی فەرمی تەئید سەکەن و فۆرمیان بۆ دروست دەکرێت. جەمال شکور یەکێک لە نوێنەرانى کەرکوک لە پەرلەمانى عێراق بە هاوڵاتى راگەیاند، بەم بارودۆخەى ئیستاوە لەگەڵ ئەنجامدانى سەرژمێرى دانیشتواندا نین، کە گۆڕانکارى دیموگرافى لە کەرکوک کراوە و جۆرێک لە تەعریب بۆ شارەکە گەڕاوەتەوە. جەختیشیکردەوە، کە ئەگەر بڕیار بێت سەرژمێرى بکرێت دەبێت دۆخى پارێزگاى کەرکوک بەتەواوى ئاسایی بکرێتەوە، ئاوارەکان بگەرێنەوە و گۆڕانکارى دیموگرافیش رابگیرێت. جەمال شکور باسى لەوەشکرد، بەم دواییانە فۆرمى خەڵکانێکى زۆرى عەرەب بۆ کەرکوک گواستراونەتەوە، داوامان لەبەغدا کردووە ئەو پرۆسەیە رابگرێت، بەڵام وەڵاممان نەدراوەتەوە. یەکەم سەرژمێری گشتى لە عێراق ساڵی ١٩٣٤ ئەنجامدرا ئەوکات ژمارەی دانیشتوانەکەی ٣ ملیۆن و ٣٨٠ هەزار کەس بووە، لە ئیستاشدا و بەهۆى ئەنجامنەدانى سەرژمێرییەوە پشت بە خەمڵاندن دەبەسترێت بۆ زانینى رێژە و ژمارەى دانیشتوان. بە پێی ئامارەکانى دەزگای ناوەندیی ئامار سەر بە وەزارەتی پلاندانانی عێراق، دانیشتوانی عێراق بە هەرێمی کوردستانەوە لە ساڵی ٢٠١٨ دا ٣٨ ملیۆن و ١٢٤ هەزار و ١٨٢ کەس بووە، کە لەو ژمارەیە زیاتر لە شەش ملیۆنیان لە هەرێمی کوردستاندان، ساڵانەش نزیکەی ملیۆنێک زیاد دەکات. جەمال شکور جەختیکردەوە دەبێت ماددەى ١٤٠ جێبەجێ بکرێت، ئەوکات سەرژمێرى بکرێت، چونکە ماددەکە هێشتا بەتەواوى جێبەجێنەکراوە و دادگاى فیدراڵیش رایگەیاندووە کە کارکردن بەماددەکە دەبێت بەردەوام بێت.
سازدانى: لاڤین مه‌حمود ئه‌ندازیارێک وه‌ک خولیایه‌کى خۆى له‌ماڵه‌که‌یدا چه‌ندین ته‌زبیح و کاتژمێرو که‌ره‌سته‌ى کورده‌وارى کۆکردۆته‌وه‌و وه‌ک خۆى ده‌ڵێت زۆریانى خۆشده‌وێت و ده‌شڵێت:» ته‌زبیحه‌کانم هونه‌رێکى زۆرى تێدا به‌کارهاتووه و ته‌زبیحى فسفۆڕم هه‌یه به‌شه‌و داده‌گیرسێت». ته‌ها شێخ فاتیح بابه ڕه‌سوڵ ناسراو به‌ته‌ها سۆڵه‌یى ته‌مه‌ن ٥٢ ساڵ خه‌ڵکى شارى سلێمانیه، ئه‌ندازیارى شارستانى خوێندووه‌و له‌ئێستادا وه‌ک ئه‌ندازیارى ڕاوێژکار کارده‌کات، له‌م چاوپێکه‌وتنه‌یدا له‌گه‌ڵ هاوڵاتى ئه‌وه ده‌خاته‌ڕوو نزیکه‌ى ٩٨ ته‌زبیح و ٤٠ کاتژمێرى هه‌یه جگه له‌چه‌ندین پاره‌ى ئاسنى کۆن. هه‌روه‌ها ده‌شڵێت: ته‌زبیح یه‌کێکه له‌وشتانه‌ى باوه له دونیا، هه‌ندێکى ده‌کرێته مل هه‌ندێکى ده‌گیرێت به‌ده‌سته‌وه، پێشیوایه له‌هه‌رێمى کوردستان ته‌زبیحى ٩٩ دانه‌یى به‌قه‌ده‌ر ٩٩ ناوه جوانه‌کانى خوداى گه‌وره‌یه. هاوڵاتى: چۆن بڕیارتدا ته‌زبیح و کاتژمێرى ده‌ست کۆبکه‌یته‌وه؟ ته‌ها سۆڵه‌یى: ١٥ ساڵ پێش ئێستا که‌وتمه کۆکردنه‌وه‌ى ته‌زبیج، به‌ڵام هه‌ر له‌زوه‌وه من حه‌زم له ته‌زبیح هه‌بووه، ته‌زبیحم کڕیوه‌و دایکیشم حه‌زى له قاپ و که‌وچکى مس بووه، جۆره‌ها شتى مسى هه‌بووه. هاوڵاتى: ئایا ئاره‌زووى کۆکردنه‌وه‌ى ده‌که‌یت وه‌ک مه‌وادێکى به‌نرخ لات بمێنێته‌وه؟ ته‌ها سۆڵه‌یى: حه‌زێکه هه‌مه بۆ ئه‌وشتانه‌ى سه‌رنجم ڕائه‌کێشێت، ته‌زبیحیش یه‌کێکه له‌وبابه‌تانه، که زۆرینه‌که‌ى ناوده‌برێ به به‌رده پیرۆزه‌کان، زۆر جار نرخی له ئاڵتون زیاتر ده‌ره‌چێت، چونکه هه‌ندێ جۆرى ته‌زبیح به غرام ده‌فرۆشرێت، یه‌کێک له‌وانه ته‌زبیحى ئه‌بوحشره‌یه که زۆر نرخى گرانه. هاوڵاتى: تایبه‌تمه‌ندیه‌کانى ته‌زبیحه‌که‌ت جیاوازى له‌گه‌ڵ ته‌زبیحى تر چیه؟ ته‌ها سۆڵه‌یى: به‌شێک له‌ته‌زبیحه‌کان ناسوتێت ئاگریشى پێوه بنێیت، سه‌رجه‌م ته‌زبیحه‌کان هونه‌رێکى زۆرى تیا به‌کارهاتووه، هه‌موو که‌سێک ناتوانێت دروستى بکات، شته‌کانم ده‌گمه‌نن، هه‌ندێ ته‌زبیح هه‌یه پێیده‌وترێت دووبه‌رگ، دوو ڕه‌نگ ئه‌نوێنێ، هه‌ندێکیان بۆنیان هه‌یه که‌سێک ئه‌گه‌ر هه‌ستێکى هونه‌رى نه‌بێت هه‌ست به‌جوانى ئه‌م شتانه ناکات. هاوڵاتى: ئه‌م شتانه‌ت له کوێوه هێناوه؟ ته‌ها سۆڵه‌یى: تێکه‌ڵه هه‌ندێکى له حه‌ج کڕیومن و خۆم گه‌ڕاوم به دوایدا، هه‌ندێکى له‌شارى سلێمانى، به‌شێکیشم به‌خه‌ڵات وه‌رگرتووه، یان هه‌ندێ که‌س هه‌بووه به لایه‌وه گرنگ نه‌بووه لێم وه‌رگرتوه و کۆمکردۆته‌وه. هاوڵاتى: چه‌ندت خه‌رج کردووه بۆ کڕینى ته‌زبیحه‌کان؟ ته‌ها سۆڵه‌یى: شته‌کان زۆرن به دیاریکراوی نازانم، به‌ڵام له 10 هه‌زار دۆلار که‌متر نیه، نرخ زۆر گرنگ نیه به به‌راورد به جۆرێتیه‌که‌ی. هاوڵاتى: ئه‌گه‌ر هاوڕێیه‌ک یا که‌سێکى نزیک ته‌زبیحێکت لێ داوا بکات ئاماده‌ى بیبه‌خشیت؟ ته‌ها سۆڵه‌یى: زیاتر هاوڕێکانم یان ناسیاوه‌کانم دێن بۆ سه‌یرکردنی و پیشانى هه‌موو که‌سێکى ناده‌م، چونکه به‌پێویستى نازانم، به‌ڵام هه‌ندێکیشم به‌خشیوه، ئه‌وکه‌سانه ئه‌گه‌رشتم بۆ نه‌هێنن داواى شتیشم لێناکه‌ن، چونکه ئه‌زانن ئه‌مانه کۆده‌که‌مه‌وه، به‌ڵام هه‌ندێ جار هاوڕێم هه‌بووه ڕۆشتوه بۆ غه‌ریبى و ته‌زبیحێکم پێبه‌خشیوه وه‌ک یادگاریه‌ک لاى بمێنێته‌وه. هاوڵاتى: خێزانه‌که‌ت پێیان ناخۆش نیه ئه‌م شتانه‌ت کۆکردۆته‌وه ؟ ته‌ها سۆڵه‌یى: نا زۆریشیان پێخۆشه به شتێکى جوانى ده‌زانن، هه‌ندێکجار خێزانم به‌کارىده‌هێنێت، ته‌زبیحى قه‌زوانى کوردى به‌شێکه له‌سروشتى کورده‌وارى خۆمان کوردستان، به‌ڵام ئه‌وه‌ى زیاتر حه‌زى له‌م ته‌زبیحه ڕه‌نگاوڕه‌نگ و جیاوازانه هه‌بێت، که‌متر حه‌ز به‌هۆگرى ته‌زبیحى قه‌زوان ده‌بێت. هاوڵاتى: کام ته‌زبیحه له‌هه‌مووى زیاتر لات خۆشه‌ویسته؟ ته‌ها سۆڵه‌یى: ته‌زبیحى شێخ حسێنى شێخ کاکه حه‌مه، شێخێکى گه‌وره بووه له پێنجوێن، که‌سێکى خواناس بووه، ته‌زبیحى باوکى بوه له‌خۆشه‌ویستیا ته‌زبیحه‌که‌ى خۆى یا به من، تایبه‌تمه‌ندی ئه‌م ته‌زبیحه فسفۆڕه له شه‌ودا داده‌گیرسێت. هاوڵاتى: ئایا ته‌زبیح فرۆشه‌کان ته‌زبیحى باش ده‌فرۆشن؟ ته‌ها سۆڵه‌یى: ئه‌و جۆره ته‌زبیحانه‌ى لاى من هه‌یه زۆر که‌م له بازاڕ هه‌یه، کاتێک ئه‌چیت بۆ لاى ته‌زبیح فرۆشه‌کان ته‌زبیحى باش ناده‌ن به هه‌موو که‌س له‌پێشى دوکان داینانێن، له ناو چه‌کمه‌جه‌یه‌کى تایبه‌ت داى ده‌نێن، ئه‌گه‌ر بتناسن بزانن شاره‌زاى له ته‌زبیح ئه‌وکاته ته‌زبیحى باشت ده‌ده‌نێ. هاوڵاتى: خۆت ته‌زبیح بۆ جوانکاری به‌کارده‌هێنیت؟ ته‌ها سۆڵه‌یى: ماوه‌یه‌ک ده‌بێت وازم له به‌کارهێنانى هێناوه، چونکه ئه‌ندازیارم و زۆربه‌ى کات له‌ناو داروبه‌ردو چیمه‌نتۆدا‌م ناپه‌رژێم ته‌زبیح بگرم به ده‌ستمه‌وه، ئه‌گینا زۆر جار ته‌زبیحه‌که‌م له‌گه‌ڵ جلوبه‌رگه‌کانم و سه‌عاته‌که‌مدا رێکده‌خه‌م. هاوڵاتى: جگه له ته‌زبیح چ شتێکى ترت کۆکردۆته‌وه؟ ته‌ها سۆڵه‌یى: جگه له ته‌زبیح سه‌عاتیشم هه‌یه، سه‌دام حسێن کاتى خۆى له‌شه‌ڕى عێراق و ئێراندا ده‌مانچه‌ى به‌شێکى له‌و سه‌ربازانه‌ى له‌و شه‌ڕه‌دا کوژراون هێناویه‌تى له‌سویسرا توێنراوه‌ته‌وه و سه‌عاتى پێ دروست کردووه، به‌هه‌دیه داویه‌تى به مودیر عام و به‌ره‌و ژوور، که ئه‌مه یه‌کێکه له سه‌عاته ده‌گمه‌نه‌کان له لاى من، به‌ڵام سه‌عاته‌کان خۆم کڕیومن هه‌دیه نیه و چه‌ندین پاره‌ى ئاسن و کاغه‌زم کۆکردۆته‌وه، 10 فلسى سه‌رده‌مى حکومه‌تى عێراقى ساڵى ١٩٥٣، جۆره جلى جیاوازم هه‌یه جلى «هه‌ولێر، بادینى ،سه‌قزی، سنه‌یی، عه‌ره‌بى، ستارخانى سلێمانی و چه‌ندین گۆچانى جیاوازم هه‌یه. هاوڵاتى: چۆن په‌نجا فلسى ساڵى ١٩٥٥ ساڵ پێش ئێستات ماوه؟ ته‌ها سۆڵه‌یى: ژنێکى خزمان هه‌بوو سه‌روبه‌ندێکى هه‌بوو به سه‌ریه‌وه به‌ستبوو، ئه‌و فلسه‌شى له‌سه‌روبه‌نده‌که به‌ستبوو کاتێ ئه‌و قسه‌ى ده‌کرد، مناڵ بوم مقه‌ستێکم هێناو لێم کرده‌وه‌و هه‌تا ئێستاش پاراستومه له‌لاى خۆم. هاوڵاتى: به‌رده‌وام ده‌بیت له کۆکردنه‌وه‌ى ئه‌م شتانه؟ ته‌ها سۆڵه‌یى: به‌ڵێ به‌رده‌وام حه‌ز ده‌که‌م شتى تازه بهێنم، تاموچێژى سه‌عات له‌وه‌دایه بیکه‌یته ده‌ستت، هه‌ندێ له‌و سه‌عاتانه‌ى به‌مۆبایل ده‌به‌سترێته‌وه، تاڕاده‌یه‌ک ڕوحى سه‌عاتى کوشتوه، کاتێک که‌سێک ده‌بینم یه‌کسه‌ر سه‌یرى سه‌عات و ته‌زبیحه‌که‌ى ده‌که‌م بزانم چۆنه.
هاوڵاتى حکومه‌تی عێراق کاریکردووه بۆ کۆنترۆڵکردنی میلیشیاکانی هه‌واداری ئێران که له‌ده‌شتی نه‌ینه‌وا چالاکن و به‌ته‌واوی بارودۆخی ئه‌منیی ناوچه‌که له‌ژێرده‌ستیاندایه و به‌مدواییانه ئالنگارییان خسته به‌رده‌م ده‌سه‌ڵاتی ده‌وڵه‌ت. ئه‌م هه‌نگاوه کاتێک دێت که ئه‌و میلیشیایه‌ی له‌ناوچه‌که باڵاده‌سته --لیوای 30ی هێزه‌کانی حه‌شدی شه‌عبی، که له‌لایه‌ن وه‌عد قه‌دۆوه رێبه‌رایه‌تی ده‌کرێت-- به‌رده‌وامه له‌سه‌ر پشتگوێخستنی فه‌رمانه‌کانی حکومه‌ت بۆ چۆڵکردنی بنکه‌کانی و کشانه‌وه له ناوچه‌که. له 5ی ئاب، عادل عه‌بدولمه‌هدی، سه‌ره‌کوه‌زیرانی عێراق، فه‌رمانێکی دا به‌کشانه‌وه‌ی لیوای 30 له هه‌موو خاڵه‌کانی پشکنینی ژێر ده‌سه‌ڵاتی له‌ناوچه‌کانی ده‌شتی نه‌ینه‌وا. لیواکه به‌توندی به‌ره‌نگاریی ئه‌م فه‌رمانه‌ی کردو سه‌رکرده‌کانی هانی هه‌وادارانیان دا و داوایان لێکردن رێگای سه‌ره‌کی نێوان موسڵ و هه‌ولێر بگرن. پیاوانی میلیشیاکه تایه‌شیان سوتاندو به‌ردیان گرته هێزه‌کانی پۆلیس و سوپا. دوو رۆژ دوای گرتنی رێگاکه، حکومه‌تی عێراق شاندێکی باڵای سه‌ربازیی نارد بۆ گفتوگۆکردن له‌گه‌ڵ فه‌رمانده‌ی لیوای 30ی قه‌دۆ، که له‌سه‌ر لیستێکی سزاکانی ئه‌مریکایه. شانده‌که بڕیاریدا که سوپاو پۆلیس و لیوای 30 ده‌سه‌ڵاتی هاوبه‌شیان هه‌بێت به‌سه‌ر ناوچه‌که‌دا، هه‌نگاوێک که‌خه‌ڵکی ناوچه‌که‌ی تووڕه‌کرد. شێخ موزاحیم حوه‌یت، وته‌بێژێکی خێڵه‌کانی نه‌ینه‌وا، به‌ماڵپەڕی دیارونای وت کرده‌وه‌کانی لیوای 30 «هیچیان که‌متر نییه له‌یاخیبوونێکی ئاشکرا له‌ده‌وڵه‌ت و فه‌رمانده‌ییه سه‌ربازییه باڵاکان». حوه‌یت میلیشیاکه‌ی تۆمه‌تبارکرد به‌وه‌رگرتنی فه‌رمان له رابه‌ری باڵای ئێران، عه‌لی خامه‌نه‌یی و خزمه‌تکردنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی ئێران له‌جیاتی عێراق. ئه‌ندامێکی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای نه‌ینه‌وا، غه‌زوان داودی، وتی ئاسایشی ده‌شتی نه‌ینه‌وا ده‌بێت له‌ده‌ست هێزه‌کانی پۆلیسی ناوخۆدا بێت. شیروان دۆبه‌ردانی په‌رله‌ما‌نتاری عێراقی، وتی لیوای 30 «ره‌تیکردۆته‌وه فه‌رمانه‌کانی سه‌ره‌کوه‌زیران جێبه‌جێبکات بۆ کشانه‌وه له خاڵه‌کانی پشکنین». دۆبه‌ردانی داوایکرد پیاوانی میلیشیاکه له هه‌موو خاڵه‌کانی پشکنین دووربخرێنه‌وه له‌که‌ناره‌کانی نه‌ینه‌واو وتی لیوای 30 «گوشار ده‌خاته‌سه‌ر خه‌ڵکی ناوچه‌که‌و به‌رتیل وه‌رده‌گرێت له شۆفێری لۆرییه‌کان و کاسبکاران له‌خاڵه‌کانی چوونه‌ناوه‌وه‌ی شاره‌که‌دا». غازی فه‌یسه‌ڵ حسێن، شرۆڤەکاری سیاسی، وتی یاخیبوونی میلیشیاکه له‌وه‌وه دێت که‌سووره له‌سه‌ر به‌ره‌نگاریکردن له‌به‌رژه‌وه‌ندییه ئابورییه‌کانی خۆی له‌ناوچه‌که. وتیشی گومان هه‌یه لیوای 30 رۆژانه دوو ملیۆن دۆلاری ده‌ستبکه‌وێت له پاره سه‌ندن و ئه‌و باجه‌ی ده‌یسه‌پێنێت به‌سه‌ر شۆفێری لۆرییه‌کاندا له خاڵه‌کانی پشکنینی خۆی له‌ده‌شتی نه‌ینه‌واو هه‌روه‌ها له‌ناچارکردنی بازرگانان به‌به‌خشینی رێژه‌یه‌ک له‌قازانجه‌کانیان پێیان. ئاماژەی بەوەکرد کە یاخیبوونی میلیشیاکه دژبه‌یه‌کییه‌ک پیشانده‌دات له‌پێگه‌که‌یداو ئاماژه‌ی کرد به‌وه‌ی که بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌کات که‌به‌شێکه له‌ده‌زگای فه‌رمیی ده‌وڵه‌ت و پابه‌ندی بڕیاره‌کانی سه‌ره‌کوه‌زیران ده‌بێت» هەروەها وتی «به‌ڵام راستیه‌که ئه‌وه‌یه که لیوای 30و میلیشیاکانی تری هه‌واداری ئێران، په‌یڕه‌وی فه‌رمانه‌کانی سوپای پاسدارانی ئێران ده‌که‌ن». وتیشی «سوپای پاسداران بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌کات که هێزه ئه‌منییه‌کانی عێراق ناتوانن به‌ته‌نها پارێزگاری بکه‌ن له‌خه‌ڵکی عێراق و گوایه میلیشیاکان - که به‌چه‌ک و پاره پشتیوانییان ده‌کات - پێویستن بۆ ئاسایشی عێراق.» بەبڕوان غازی فه‌یسه‌ڵ حسێن، شرۆڤەکاری سیاسی، ئێرانییه‌کان ده‌خوازن ئه‌م هێزه نانیزامییانه بکه‌ن به‌جێگره‌وه‌یه‌ک بۆ هێزه نیزامییه‌کانی عێراق، به‌لاساییکردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی پاسداران به‌سوپای ئێرانه‌وه و به‌و شێوه‌یه‌ش ده‌زگاکانی ده‌وڵه‌تی عێراق لاوازبکه‌ن. وتیشی «حکومه‌تی عێراق به‌رده‌وام دووپاتیده‌کاته‌وه که رێنادات به‌هیچ گروپێکی چه‌کدار بازبدات به‌سه‌ر سه‌روه‌ریی یاساداو ئاماژه‌ی کرد به‌وه‌ی که سه‌ره‌ڕای گوشارو ئالنگارییه‌کانی رووبه‌ڕووی ده‌بێته‌وه، حکومه‌ت به‌رده‌وامه له‌سه‌ر به‌ره‌وپێشه‌وه‌بردنی پلانه‌کانی.» هەروەها وتی «به‌شێک له‌و پلانانه سنووردارکردنی ده‌سه‌ڵاتی گروپه نانیزامییه‌کانه، به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی له‌لایه‌ن ئێرانه‌وه پشتیوانی ده‌کرێن». عادل عه‌بدولمه‌هدی له 10 ئاب جه‌ختیکرده‌وه له‌سه‌ر سووربوونی له‌سه‌ر ورده وورده لابردنی هه‌موو خاڵه پشکنینه رێپێنه‌دراوه‌کان له ده‌شتی نه‌ینه‌وا و دڵنیابوون له‌وه‌ی ته‌نها هێزه‌کانی عێراق به‌رپرسیار بن له‌پاسه‌وانیکردن له‌خاڵه پشکنینه‌کانی تردا. عادل عه‌بدولمه‌هدی له‌چاوپێکه‌وتنێکدا له‌گه‌ڵ میدیای عێراقی، وتی جێبه‌جێکردنی فه‌رمانێکی ئیداری که له‌ته‌مموزدا ده‌رچوو بۆ راگه‌یاندنی ئه‌و یه‌کانه‌ی حه‌شدی شه‌عبی که پابه‌ندی بڕیاره‌کانی حکومه‌ت نابن وه‌ک لاده‌ر له‌یاسا، «زه‌حمه‌ت و ئاڵۆز» ده‌بێت. وتیشی «به‌ڵام هه‌ر ده‌کرێت و ئاماژه‌ی کرد به‌وه‌ی پێویست به‌نه‌خشه‌یه‌کی کات ده‌کات له‌نێوان یه‌ک تا شه‌ش مانگدا بۆ جێبه‌جێکردنی».
.jpg)
ڕاپۆرتی: زە باڵانس وەرگێڕانی: کاکەلاو عەبدوڵا بەپێی پێشبینی سندوقی دراوی نیودەوڵەتی تێکڕای بەرهەمی ناوخۆیی ئێران لەسەدا 60% دەبێت بۆ ساڵی ٢٠١٩، کە ئەمەش بەبەراورد بەساڵی ڕابردوو ئابوریی وڵاتەکە زیاتر داڕووخاوە کاتێک ٢٠١٨ بەهای تێکڕای بەرهەمی ناوخۆیی یەک ترلیۆن و ٦٣ ملیۆن دۆلار بوو، واتە لەسەدا ٣.٥%. ئابوری ئێران ساڵی ٢٠١٥ بوژانەوەی بەخۆیەوە بینی کاتێک ئەمریکا سزاکانی سەری هەڵگرت دوای ئەوەی بەهاوبەشی فەرەنسا، ئەڵمانیا، بەریتانیا، روسیا، چین لەگەڵ ئێران ڕێککەوتن لەسەر کەمکردنەوەی پیتاندنی یۆرانیۆمی ئێران و دوورکەوتنەوە لەدروستکردنی چەکی ئەتۆمی. لەشوباتی ٢٠١٦، ئێران بۆ یەکەمجار دوای سێ ساڵ دەستیکردەوە بەناردنی نەوت بۆ ئەوروپا. لەیەکەم کاروانیدا چوار ملیۆن بەرمیلی بۆ فەرەنسا، ئیسپانیا، روسیا گواستەوە. نەوت لەسەدا ٨٠%ی تێکرای هەناردەی ئێران پێکدەهێنێت. زۆربەی هەناردەی نەوتی ئێران بۆ وڵاتەکانی چین، هندستان، کۆریای باشور، تورکیا، یابان دەڕوات. بەڵام لە ٨ی ئایاری ٢٠١٨، دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا رایگەیاند وڵاتەکەی دەکشێتەوە لەڕێککەوتننامەی ٢٠١٥ی چەکی ئەتۆمی ئێران و دەستدەکاتەوە بە سەپاندنی سزا لەسەر تاران، ئەمەش بەجدی ئابوری ئێرانی پەکخست. ئێران چوارەم وڵاتی جیهانە لەیەدەگی نەوتدا، بەڵام سزاکانی ئەمریکا نەیهێشتووە قازانج لەو سامانە بکات. بۆیە ئێران بووەتە حەوتەمین وڵات لەبەرهەمهێنانی نەوتدا، بەبەرهەمهێنانی سێ ملیۆن و ٥٠٠ هەزار بەرمیل لەڕۆژێکدا بۆ ساڵێ ٢٠١٨ و دوو ملیۆن و ٢١ هەزار بەرمیلی رۆژانە لەتەمموزی ئەمساڵدا. بەبێ سەپاندنی سزاکان، ئێران بەئاواتی ئەوەوە بوو ئەو ڕێژەیە دوو هێندە زیادبکات هەر کە توانی ژێرخانی پێویست پێکبهێنێت بۆی. لەنیسانی ٢٠١٨ پێش دەرچوونی ئەمریکا لەڕێککەوتنەکە بەمانگێک، هەناردەی نەوتی ئێران دوو ملیۆن و ٥٠٠ هەزار بەرمیل نەوت بوو لە ڕۆژێکدا، بەڵام تێکڕای هەناردەی هەمان ساڵ ملیۆنێک و ٩٠٠ هەزار بەرمیلی نەوتی خاوی ڕۆژانە بوو. بەهۆی سزاکانی ئەمریکاوە لەسەر کەرتی نەوت، مانگ بەمانگ هەناردەی نەوتی ئێران لە کەمبونەوەدایە. لەکۆتایی ٢٠١٨ پێشبینیکرا هەناردەی نەوت بۆ ٩٤٥ هەزار بەرمیلی رۆژانە کەمببێتەوە بۆ ساڵی ٢٠١٩. بەپێی ڕاپۆرتێکی ئاژانسی هەواڵی ڕۆیتەرز، هەناردەی نەوتی ئێران ٤٠٠ - ٥٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە بووە لە ئایاری ٢٠١٩ لەکاتێکدا ئەو ڕێژەیە کەمتربوەوە بۆ ٣٠٠ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە لەمانگی داهاتوو، واتە حوزەیرانی ٢٠١٩. لەمانگی تەمموزیشدا، واتە مانگی ڕابردوو هەناردەی وڵاتەکە نزمبوەوە بۆ ١٠٠ هەزار بەرمیلی نەوتی خاوی ڕۆژانە. هەفتەی ڕابردوو مایک پۆمپێیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لەسەر بڕینی نەوتی خاوی ڕۆژانەی ئێران لە بازاڕەکاندا ڕایگەیاند: «توانیومانە دوو ملیۆن و ٧٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی خاوی ئێران ببڕین لەبازاڕەکاندا، ئەمەش بێبەشکردنی ئێرانە لەو سامەنەی بەکاریدەهێنێت بۆ دروستکردنی کەمپینی تیرۆر لەسەرتاسەری جیهاندا». بەپێی ڕاپۆرتی سندوقی دراوی نیودەوڵەتی، ڕێژەی بێکاری لەئێران لەساڵی ٢٠١٨ لەسەدا ١٣.٨% بوو. ڕاپۆرتەکە پێشبینی دەکات ئەو ڕێژەیە بەرزببێتەوە بۆ لەسەدا ١٥.٤% و ساڵی ٢٠٢٠یش بگاتە لەسەدا ١٦.١%. سزا قورسەکانی ئەمریکا بەهای دروای ئێرانی بەسەختی دابەزاندووە بەجۆرێک هەڵئاوسانی دروستکردووە بەڕێژەی لەسەدا ٣١.٢% بۆ ٢٠١٨ و لەسەدا ٣٧.٢% بۆ ٢٠١٩و چاوەڕێ دەکرێت بگاتە لەسەدا ٤٠% یان زیاتر. لەوکاتەوەی ئەمریکا کشاوەتەوە لەڕێککەوتننامەی ٢٠١٥، ریالی ئێرانی لەسەدا ٦٠%ی بەهای خۆی لەدەستداوە. کاتێک ڕێککەوتننامەی چەکی ئەتۆمی ئێران لەساڵی ٢٠١٥ ئیمزاکرا، دۆلارێکی ئەمریکی بەرامبەر ٣٢ هەزار ڕیاڵی ئێرانی بوو، لەکاتێکدا لەئێستادا دۆلارێک بەرامبەر ١١٦ هەزار و ٥٠٠ ریاڵە. چوارشەممەی ڕابردوو حەسەن ڕۆحانی، سەرۆکی ئێران پڕۆژەیاسایەکی رەوانەی پەرلەمان کرد کە تێیدا هاتووە ڕیاڵی ئێرانی ٤ سفری لێبکرێتەوە بەمەبەستی تەواو بەهادارکردنی دراوەکە، ئەمەش درواێکی نوێ دێنێتە کایەوە. دراوە نوێیەکە هەر ناوی «تمەن»ی لێدەنرێت کە لەساڵی ١٩٣٠ەوە بەفەرمی ئەو ناوە بەکارنەهاتووە بەڵام هەر لەناو خەڵکدا بەکاردەهێنرێت بۆ گوزارشت لەڕیاڵ. ئێران ئابورییەکی دەوڵەتی هەیە چونکە حکومەت لەسەدا ٦٠%ی ئابوری وڵاتەکەی کۆنترۆڵ کردووە لەلایەن کۆمپانیاکانییەوە، بەڵام ئابورییەکەی داڕووخاوە. بەرزی نرخی نەوت لە ٢٠٠٨ەوە بۆ ٢٠١٤ وایکرد ئێران ١٢٨ ملیار کۆبکاتەوە لەیەدەگی ئاڵوگۆڕی دەرەوە. لەو کاتەوە لەدوای ساڵی ٢٠١٥ یەدەگی ئاڵوگۆڕی کەمبوەتەوە بۆ ١٠٨ ملیار دۆلار. سزاکانی ئەمریکا ترەمپ لەئایاری ٢٠١٨ەوە یەکەم سزای سەپاند بەسەر کەرتی نەوتی ئێراندا کەپێیوابوو سەرپێچی لە ڕێککەوتنەکەی ٢٠١٥ کردووە. هەندێک لەشارەزایان باس لەوە دەکەن هۆکارێکی تر هەیە بۆ سزاکانی سەر وڵاتەکە. ئیدارەی ترەمپ و سعودیە و ئیسرائیل دەیانەوێت ڕژێمی ئێران کۆتایی پێ بهێنن. لە ٦ی ئابی ٢٠١٨، ئیدارەی ترەمپ ڕایگەیاند چاوەڕوانی ئەوە دەکات کڕیارانی نەوتی ئێران ڕێژەی کڕینیان بە ملیۆنێک بەرمیل کەمبکەنەوە. لە ٢ی تشرینی دووەمی ٢٠١٨ ئیدارەی ترەمپ مۆڵەتی بەهەشت وڵاتدا کە بەردەوامبن لە کڕینی بەرهەمە نەوتیەکانی ئێران، ئەوانیش ئەو وڵاتانەی تێدابوو وەک کۆریای باشور، هندستان، یابان، چین، تورکیا، عێراق. بەڵام چین و هندستان تائێستاش بەدەوامن لەکڕینی بەرهەمە نەوتیەکانی ئێران، تەنانەت بە نایاسایش. لە ٢٢ی نیسانی ٢٠١٩ ئەمریکا مۆڵەتی هەر هەشت وڵاتەکەی هەڵگرت بەمەبەستی جێبەجێکردنی «زۆرترین گوشار» لەسەر ئێران و گەیاندنی هەناردەی نەوتی وڵاتەکە بە سفر. لە ٧ی حوزەیرانی ٢٠١٩ واشنتۆن سزای خستەسەر کەرتی پترۆکیمیاوی ئیران کەدووەم گەورەترین کەرتە لەئابوری ئێراندا دوای کەرتی نەوت. واشنتۆن جگە لەسەپاندنی سزا بەسەر ئابووری ئێراندا، لەماوەی ڕابردوودا سزای بەسەر سوپاو کەساییەتییەکانی ئێرانیشدا سەپاندوە. لەدوایین هەڵمەتیدا سزای بەسەر رابەڕی وڵات، ئایەتوڵا خامنەیی و موحەمەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران سەپاند بەڕاگرتنی هەموو چالاکییە ئابوریەکانیان و داخستنی هەژمارە بانکیەکانیان لەگەڵ قەدەغەکردنی گەشت لێیان.
هاوڵاتى، سنه عیرفانی وه‌ستا محمه‌د عاشقی کاڵێ ده‌بێ که کچێکی خه‌ڵکی شاری سنه‌ی رۆژهه‌ڵاتی کوردستانه‌و کاڵێ ماوه‌یه‌که له‌سلێمانی ئیش ده‌کات، به‌مه‌به‌ستی خوازبێنی ئه‌وکچه حه‌مه ده‌مبڵ ده‌چێت بۆ سنه، به‌ڵام به‌هۆی ئه‌وه‌ی کچه‌که خاوه‌نی سێ برایه‌و ئه‌وان رێگری ده‌که‌ن و رازی نابن خوشکه‌که‌یان به‌ئاسانی شوبکات به حه‌مه ده‌مبڵ و بێته سلێمانی، بۆیه حه‌مه ده‌مبڵ توشی کێشه‌و گرفتێکی زۆر ده‌بێ.. ئه‌مه به‌شێکه له‌سیناریۆو ناوه‌رۆکی فیلمێکی سینه‌مایی به‌ناوی (کاکه‌م ئه‌زانێ) که فیلمێکی کۆمیدی هاوبه‌شی نێوان ئه‌کته‌رانی باشورو رۆژهه‌ڵاتی کوردستانه‌و له‌ده‌رهێنانی هونه‌رمه‌ند سه‌رکه‌وت محه‌مه‌دی و وێنه‌گرتنی ئازاد که‌ریمه‌و هه‌ریه‌که له‌ئه‌کته‌ران عیرفانی وه‌ستا محه‌مه‌دو دڵسۆز ماوه‌تی که له‌فیلمه‌که‌دا رۆڵی خوشکی حه‌مه ده‌مبڵ ده‌بینێ له‌هه‌ولێرو سلێمانیه‌وه به رۆڵی سه‌ره‌کی به‌شداریانکردوه‌و له رۆژهه‌ڵاتیش هه‌ریه‌که له‌ئه‌کته‌ره دیاره‌کان زاهد که‌ریمی و عه‌دنان قوامی و نزیکه‌ی 12 ئه‌کته‌ر دیکه به‌شدارن. نزیکه‌ی مانگێکه له‌سنه کاره‌کانی وێنه‌گرتنی ده‌ستیپێکردوه‌و بڕیاره له‌م هه‌فته‌یه‌شدا به‌شێکی دیکه‌ی فیلمه‌که له‌سلێمانی وێنه بگیرێت. هونه‌رمه‌ند سه‌ردار سوهرابی به‌رهه‌مهێنه‌ری فیلمی کاکه‌م ئه‌زانێ، له‌چاوپێکه‌وتنێکی کورتیدا له‌گه‌ڵ رۆژنامه‌ی هاوڵاتى سه‌باره‌ت به‌بیرۆکه‌ی فیلمه‌که وتی «به‌هۆی کاره‌که‌مه‌وه چه‌ند ساڵێکه تێکه‌ڵاوی زۆرم له‌گه‌ڵ زۆربه‌ی هونه‌رمه‌ندانی باشورو رۆژهه‌ڵات هه‌یه‌و چه‌ند ساڵێکه ده‌مه‌وێ کارێکی هاوبه‌ش پێکه‌وه بکه‌ین و دواجار بیرۆکەکه‌م سه‌ریگرت». وتیشی «ویسومانه په‌یوه‌ندیه‌کی هاوبه‌ش له‌نێوان ئه‌کته‌رانی پارچه‌کانی کوردستان دروستبکه‌ین و له‌مه‌ودا کاری هاوبه‌ش پێکه‌وه‌بکه‌ین». ئه‌و باس له‌ناوه‌رۆک و کاره‌کانی فیلمه‌که ده‌کات و ئاماژه‌ی به‌وه‌کرد که فیلمه‌کە کۆمه‌ڵایه‌تیه‌و باس له‌واقیعی ئه‌مرۆی کوردستان ده‌کات، به‌ڵام به‌زمانێکی کۆمیدیانه گرفته‌کان خراوه‌ته‌ڕوو، به‌رهه‌مهێنه‌ری فیلمه‌که ئه‌وه‌ی خسته‌ڕوو، زۆرینه‌ی وێنه‌گرتنه‌کانی سنه‌یان ته‌واوکردوه‌و له‌م هه‌فته‌یه‌شدا هه‌موو ستافه‌که دێنه سلێمانی و له‌ماوه‌یه‌کی که‌میشدا کاری وێنه‌گرتنی کوتایی پێ ده‌هێنن». به‌رهه‌مهێنه‌رانی ئه‌م فیلمه وه‌ک خۆیان باسی لێوه‌ده‌که‌ن سه‌ره‌تا بیریان له‌وه‌کردوه که ئه‌م فیلمه له‌ڕێگه‌ی دی ڤی دی ئۆرجیناڵه‌وه له‌سلێمانی و هه‌ولێر بفرۆشن، به‌ڵام هه‌وڵه‌که‌یان سه‌رکه‌وتوو نه‌بوه. له‌به‌شێکی دیکه‌ی چاوپێکه‌وتنه‌که‌یدا سه‌ردار سوهرابی وتی»بۆیه بڕیارمانداوه بۆماوه‌ی مانگێک له‌شاره‌کانی سلێمانی و هه‌ولێر له‌ڕێگه‌ی سینه‌ماکانه‌وه نیشانی بینه‌ره‌کانی خۆمانی بده‌ین ودواتر کاره‌که له‌رۆژهه‌وڵاتیش نمایش ده‌که‌ین و هه‌وڵیش ده‌ده‌ین به‌شداری فیستیڤاڵه‌کانی پێبکه‌ین». به‌رهه‌مهێنه‌ری فیلمی کاکه‌م ئه‌زانێ ده‌ڵێت، «ئه‌م فیلمه له‌لایه‌ن سه‌رمایه‌دارو کۆمپانیایه‌که‌وە سپۆنسه‌ری کراوه‌و لایه‌نی ماددیان له‌ئه‌ستۆگرتوه‌و تائێستا هیچ هاوکاری و یارمه‌تیه‌کمان له‌حکومه‌ت و هیچ که‌س و لایه‌نێکی تر وه‌رنه‌گرتوه«. سه‌ردار سوهرابی ئه‌وه‌شی خسته‌ڕوو که تائێستا کاره‌کانیان زۆر به‌باشی هاتوه‌و هه‌وڵده‌ده‌ن تا دوو مانگی دیکه وێنه‌گرتن و مۆنتاژو کاره هونه‌ریه‌کانی دیکه‌ی ته‌واوببێت و بیخه‌نه به‌رچاوی بینه‌ره‌کانیان، وتیشی «دوای نمایشی ئه‌م به‌شه‌ش ده‌مانه‌وێ ئه‌م فیلمه به‌شی دوه‌م و سێیه‌میش هه‌بێ و روداوه‌کانی به‌رده‌وام بێ و هه‌ر ئه‌م فیلمه نه‌بێ».
ڕاپۆرتی: ئەلمۆنیتەر وەرگێڕانی: کاکەلاو عەبدوڵا هێرشی هێزە ئاسمانییەکانی حکومەتی سوریا لە ١٩ی ئەم مانگەدا بۆ سەر کاروانە سەربازییەکەی تورکیا لەئیدلیب بووەتە هۆی ئاڵۆزکردن و پەرتکردنی پەیوەندییەکانی مۆسکۆو ئەنقەرە. لەبەیاننامەی وەزارەتی بەرگری تورکیا سەبارەت بە رووداوەکە، تەنها جارێک ناوی حکومەتی سوریا نایەت بەڵام چوار جار ئاماژە بەناوی روسیا دەکات، ئەمەش روونە کەئەنقەرە ڕووداوەکە لەچاوی مۆسکۆ دەبینێت. تورکیا رایگەیاند هێرشەکە سێ کەسی مەدەنی کوشت و ١٢ کەسی تری بریندار کردووە بەڵام هیچ زانیارییەکی وردی لەسەر قوربانییەکان نەدا. دوابەدوای بەیاننامەکەی تورکیا، بەرپرسانی رووسی و میدیا حکومییەکان بێدەنگیان هەڵبژارد، چاوەڕێی کاردانەوەی کریملن بوون، کەئەویش زۆری نەخایاند. هەر ئەو ڕۆژە ڤلادمیر پۆتین سەرۆکی روسیا جەختی لەپشتیوانی مۆسکۆ کردەوە بۆ هەڵمەتی بەرەوپێشچوونی سەربازی حکومەتی سوریا بۆ ناو پارێزگای ئیدلیب. « دەمەوێت ئەوە بڵێم کەپێش ڕێککەوتنە هاوبەشەکەی «سۆتچی» لەسەر ئەو بەشە چەکداماڵراوەی ناوچەی ئیدلیب، نزیکەی لەسەدا ٥٠%ی ناوچەکە لەژێر دەستی تیرۆریستاندا بوو، بەڵام ئێستا ئەو ڕێژەیە بووەتە لەسەدا ٩٠%، ئێمە هێرشی بەردەوام لەوێدا هەستپێدەکەین و لەوەش زیاتر، جوڵەی میلیشیاکان لەناوچەکەوە بەرەو بەشەکانی تری جیهان دەبینین کەئەمەش زۆر ترسناکە»، پۆتین وای وت. هەروەها پۆتین ئەوەشی زیاد کرد، «ژمارەیەک هەوڵ هەبوون بۆ هێرشکردنە سەر بنکە ئاسمانییەکەمان لە حەمەیمیم لە ئیدلیب، بۆیە ئێمە پشتیوانی هەڵمەتەکانی سوپای سوریا دەکەین بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی ناوخۆیی تا بتوانێت ئەو هەڕەشە تیرۆریستیانە کۆنتڕۆڵ بکات». پۆتین هەموو ئەو تۆمەتانەشی ڕەتکردووە کە لەلایەن ڕۆژئاواوە دەکرێنە سەری بەوەی سەرپێچی لەخاڵەکانی ناوچە لەچەک داماڵراوەکە کردووە و جەختی لەوە کردەوە کە «جەنگ دژی تیرۆریزم بەردەوام دەبێت». ڕوسیا و تورکیا تەوژمێکی ئەرێنیان بەخۆیانەوە بینیوە لەپەیوەندییەکانیاندا بەوەی کەمۆسکۆ وەک «پێشکەشکەری ستراتیجیەتی ئەمنی» کاری بۆ ئەنقەرە کردووە. مانگی ڕابردوو ڕوسیا بەشەکانی سیستەمی بەرگری ئێس- ٤٠٠ی گەیاند بەتورکیا و چەند پرۆژەیەکی هاوبەشی هەستیار لەنێوان هەردوولاش بەڕێوەیە. بەڵام بارودۆخی ئیدلیب ماوەیەکە بووەتە هەڕەشە بۆ تێکدانی پەیوەندییەکانییان لەگەڵ ئەوەی خراپترین پێشهاتەکان لەنیسانی ئەمساڵەوە ڕوودەدەن. ئەو ڕێککەوتنەی سەرکردەکانی روسیاو تورکیا ساڵی رابردوو پێی گەشتن لەشاری سۆتچی ڕوسیا چاوەڕێدەکرا گێژاوەکە چارەسەر بکات بەڵام لەبەجێهێنانی ئامانجەکەیدا کورتی هێنا. ڕێککەوتنەکە دروستکردنی ناوچەیەکی بێلایەن بوو لەئیدلیب کەتێیدا هەموو ململانێیەک تێیدا قەدەغە بێت و تورکیا چەکە قورسەکانی، کەبەدەست ئۆپۆزسیۆنی سوریاوەیە، وەربگرێتەوە. مۆسکۆ شکستی ڕێککەوتنەکە دەخاتە ملی ئەنقەرە هەرچەندە خۆی بەدووردەگرێت لەبەیاننامەی هەستیاری بۆ رای گشتی لەسەر بابەتەکە. ئەنقەرەش بەهەمان شێوە مۆسکۆ بەوە تۆمەتبار دەکات کەهێرشی بەردەوامی سوریا بۆ سەر ئیدلیب ڕێککەوتنەکەی لەق کردووە. لەلایەکەوە ئەنقەرە پشتیوانی ئەو گروپە ئۆپۆزسیۆنانەی سوریا دەکات کەدڵسۆزن بۆی لەگەڵ هەیئەتی تەحریر ئەلشام دەجەنگن، بەڵام لەلایەکی ترەوە هەنگاوی سیاسی و سەربازیش دەنێت بۆ زامنکردنی پێگەی خۆی لەو بەشەی سوریادا. ڕەنگە روسیا ئەوەی پێ قبوڵ بکرایە ئەگەر ئەو گروپانەی لە ئیدلیبدا کۆبونەتەوە لەدژی بەشار ئەسەدی سەرۆکی سوریا، هیچ هەڕەشەیەکی ئەمنیان بۆ سەر سوپای روسیا دروستنەکردبا لەبنکەی حەمەیمیم. سەرکردایەتی سوریا لەلایەکی ترەوە دڵخۆش نییە بەڕەفتارە دوژمنکارییەکانی تورکیا لەئیدلیب و هەبوونی سوپای تورکی لەخاکی سوریادا لەسەروو ئەوەی بۆی دیاریکراوە لەڕێککەوتننامەی سۆتچی. لەکاتێکدا ئەنقەرە ئەسەد وەک لایەنێکی سەربەخۆ هەژمار ناکات لەم دۆخەدا، دەبێت مۆسکۆ کێشەکانی سەرکردایەتی سوریا لەئەستۆ بگرێت ئەگەر تەنها لەبەر خاتری ناوبانگی خۆشی بێت وەک هێزێک کە دڵسۆزی نیشانبدات بۆ هاوپەیمانەکانی. بەلەبەرچاوگرتنی ئەم کێشەیە، هێرشە بەردەوامەکان لەسەر بنکەی ئاسمانی روسیا هۆکارێکی باش دەداتە دەستی مۆسکۆ تا پشتیوانی بەرەوپێشچوونەکانی سوپای سوریا بکات لەو ناوچانەی هەڕەشە دروستدەکەن بۆ سوپای روسیا. بەواتایەکی تر، ئەسەد کێشەی ستراتیجی لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان هەیە لەئیدلیب لەکاتێکدا پۆتین کێشەیەکی تەکتیکی لەگەڵی هەیە. ئەمە هیچ شتێک ئاسان ناکات بۆ هیچ لایەنێکیان، بەڵام هۆکارێک دەدات بەدەستەوە کە بڕوا بەوە بکرێت ئەگەری دژبەیەک وەستانەوەی روسیاو تورکیا کەمبێت لەسەر ئیدلیب، بەدڵنیاییەوە ئەگەر هیچ رووداوێکی هەستیارو گرنگ روونەدات بۆ گۆڕینی پێگەی هەرلایەکیان دژی ئەوی دیکە. بەڵام لەگەڵ ئەوەی جەنگ لە ئیدلیب بەردەوامە، زۆربەی بژاردەکانی بەردەستی روسیاو تورکیا لەمەترسیدایە. خراپترکردنی بارودۆخەکە لەوەدایە هێزەکانی سەر بەحکومەتی سوریا لەبەرەوپێشچوونیان بەردەوامن و پێنجشەممەی رابردوو، واتە ٢٢ی مانگ شارۆچکەی خان شەیخونیی سەر بە پارێزگای ئیدلیبیان گرتەوە دوای ئەوەی ئۆپۆزسیۆن و هێزەکانی سەر بە تورکیا کشانەوە. تورکیا کاروانە سەربازییەکەی بەمەبەستی پڕچەککردنەوەی خاڵە چاودێرییەکانی لە ئیدلیب ناردبوو کە سەرجەمیان ١٢ خاڵی چاودێرین. تۆم ڕۆوگان، ستوونووسی «واشنتۆن ئێکزامینەر» دەڵێت، «هاوپەیمانی روسیا و سوریا هەوڵی ئەوەیانە تورکیا بپچڕێنن لەخاڵە چاودێرییەکانی تا ئەوەی بتوانن لەپارێزگای حەما وەدەریبنێن، ئەوەش یارمەتی هاوپەیمانیەتییەکە دەدات خۆیان نەخشەی جەنگەکە بکێشن و هەڵمەتی هێرش دەستپێبکەن بۆ ئیدلیب کە ناوچەیەکی گرنگە چونکە دواین پێگەی بەهێزی ئۆپۆزسیۆنە». هەروەها ڕۆوگان دەشڵێت: «تورکیا وەڵامی بۆ هێرشە ئاسامانییەکە جوڵاندنی هێزو فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان بوو بۆ ئەو ناوچە ئاسمانییانەی لەژێر کۆنتڕۆڵی روسیادایە، ئەمەش هەوڵێکە بۆ سەرنجراکێشانی پۆتین، پیداچوونەوەی بەبڕیاری دەستبەرداربوون لەئەسەد، یان رووبەڕووبونەوەی هێزی تورکی. هەرچەندە پۆتین گریمانەی ئەوە دەکات کە ئەردۆغان بەرگەی ئەوە ناگرێت جەنگ هەڵبگیرسێنێت». ڕۆوگان پێشییوایە، «ڕوسیا زۆر لەوە بەهێزترە لەوەی خۆیان دەردەخەن لەسوریا، بەڵام هەمان سیستەمی ئێس-٤٠٠ کە ئەردۆغان لە پۆتینی کڕی، لە سوریادا لەلایەن هێزەکانی روسیاوە بەکاردەهێنرێت، ئەوەش باجێکی قورس دەبێت لەسەر هێزی ئاسمانی تورکیا ئەگەر جەنگ هەڵگیرسێت». لەلایەکی ترەوە باس لەوە دەکرێت پێکدادانی تورکیا و یەپەگە لەباکوری سوریا، کەئەگەرێکە هەلی ڕوودانی هەیە بەو پێیەی ئەنقەرە هێزە کوردییەکان «بەهەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانی» دەزانێت، لەبەرژەوەندی روسیا بشکێتەوە. ڕوسلان مامەدۆڤ، ڕێکخەری پرۆگرام لە ناوەندی توێژینەوەی ئەنجومەنی کاروباری نێودەوڵەتی روسی دەڵێت، «ڕوسیا چەند ڕێککەوتنێکی ئەنجامداوە لەگەڵ تورکیا، لەنێویاندا رێککەوتنیکی نوێ هەیە بۆ جەسپاندنی ئاگربەستێکی کاتی لە ئیدلیب کەهاریکاری تورکیا دەکات تا بتوانێت هەندێک لە هێزەکانی لەئیدلیبەوە بجوڵێنێت بەرەو ناوچەی فوڕات (باکوری سوریا)». مامەدۆڤ دەشڵێت، «هەر کەتورکیا دەستیکرد بە هێرشەکەی بۆ سەر کوردەکان و ئەمریکا نەیتوانی پشتیوانیان بێت، ڕەنگە کوردەکان پەنابەرن بۆ روسیا ئەمەش پێگەی روسیا بەهێز دەکات تابارودۆخێک دروستبکات بۆ ڕێککەوتنی کوردەکان و حکومەتی بەشار ئەسەد». بەم پێیەش ڕوسیا سودمەند دەبێت هەم لەوەی کەهێزەکانی تورکیا لەئیدلیب کەمدەبنەوە و هەم لەوەی ئەو ناوچانەی بەدەست کوردەوەیە لەباکوری ڕۆژهەڵاتی سوریا دەکەوێتەوە دەست حکومەتی ئەسەد.
ماردین نوره‌دین له‌پێکردنى پێڵاوى بنبه‌رز له‌لایه‌ن ئافره‌تانه‌وه له ئێستادا بووه‌ته مۆدیڵ و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پسپۆڕانى ته‌ندروستى ئه‌وه‌ده‌خه‌نه‌ڕوو: پێڵاوى بنبه‌رز کاریگه‌رى خراپى هه‌یه له‌سه‌ر ته‌ندروستى جومگه‌و ماسولکه‌کان و ده‌بێته هۆى دروستبوونى ئازارى درێژخایه‌نى پشت و فه‌قه‌رات. هێرۆ فوئاد ته‌مه‌ن 2٤ساڵ که له دوکانى جلوبه‌رگى مناڵاندا کار ده‌کات، وتی «ئه‌گه‌ر باڵام دوو مه‌تر بێ ئه‌وه هه‌ر پێڵاوى بن به‌رز له پێ ده‌که‌م، له‌به‌رئه‌وه‌ى زۆرم حه‌ز لێیه« ئه‌مه وته‌ى ئاسۆس جه‌مال کچێکى ته‌مه‌ن 22ساڵه ده‌ڵێت «من زۆرترین کات کاله له پێ ده‌که‌م له‌به‌رئه‌وه‌ى من ئیش ده‌که‌م ئه‌وه ئیسراحه‌ت تره، ته‌نها ئه‌گه‌ر بچم بۆ ئاهه‌نگ ئه‌و کاته پێڵاوى پاژنه به‌رز له‌پێ ده‌که‌م «. پێڵاوه پاژنه به‌رزه‌کان 18 سانتیممان هه‌یه به‌ڵام ئه‌فره‌ت هه‌یه داواى به‌رزتر ده‌کات، ئەوەش بەوته‌ى محه‌مه‌د جه‌مال فرۆشیارێکى پێڵاوو جانتایه. محه‌مه‌د جه‌مال، به پێى وه‌رز خواست ئه‌گۆڕێت له‌سه‌ر کاله یان پێڵاوى بنبه‌رز، له هاویندا خواست له‌سه‌ر پێڵاوى بنبه‌رز زۆرتره، به‌ڵام نێوان مانگى 9 - 10 زیاترخواست له‌سه‌ر کاله زۆره به‌و پێیه‌ى خوێندنگه‌کان ده‌کرێنه‌وه«. محه‌مه‌د جه‌مال، ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد: له ئێستادا کچان به گشتى خواستیان له‌سه‌ر کاله زیاتره، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى پێڵاوى بنبه‌رز قیاسیان بچووکه، به‌ڵام کاله گه‌وره‌ترى هه‌یه«. سۆما سابیر کچێکى ته‌مه‌ن 20 ساڵه ده‌ڵێت»من به‌به‌رده‌وامى پێڵاوى ته‌خت له‌پێ ئه‌که‌م یان کاله کاتێک کارده‌که‌م، به‌ڵام به‌شێوه‌یه‌کى گشتى له‌ژیانى ڕۆژانه‌شما به‌کاریان ده‌هێنم پێڵاوى پاژنه به‌رز له‌پێ ناکه‌م». کاروان محه‌مه‌د، فرۆشیارێکى پێڵاوه به‌هاوڵاتى وت»ئێمه کڕیارى هه‌ردوو جۆره‌که واتا پێڵاوى پاژنه به‌رز و کاله‌شمان هه‌یه، به‌ڵام کڕیارى وا هه‌یه ده‌ڵێت گه‌ر پێڵاوى بنبه‌رزم له‌پێ نه‌بێ ناتوانم بڕۆم به‌ڕێگادا، به‌ڵام هه‌ندێکى که له‌کڕیاره‌کانمان به پێچه‌وانه‌وه ته‌نها کاله له‌پێ ده‌که‌ن یاخود پێڵاوى ته‌خت». وتیشی»زۆربه‌ى پێڵاوه‌کانمان له‌تورکیاو دوبه‌یه‌وه بۆ دێت نرخه‌کانیان به‌پێى کوالێتیان ده‌گۆڕێت، به‌رزترین پاژنه‌ى پێڵاو 18 سانتیمه«. له‌پێکردنى پێڵاوى بنبه‌رز له‌لایه‌ن خانمانه‌وه له‌کاتێکدایه که له‌ڕووى ته‌ندروستییه‌وه زیان به‌جومگه‌و بڕبڕه‌کانى پشت ده‌گه‌یه‌نێت و ده‌بێته هۆکارى چه‌ند نه‌خۆشییه‌ک. د.عومه‌ر وه‌جاخى دکتۆرى پسپۆڕى جومگه‌و فه‌قه‌رات و ڕۆماتیزم، له‌وباره‌یه‌وه به هاوڵاتى راگه‌یاند»پێڵاوى بنبه‌رز کاریگه‌رى خراپى هه‌یه له‌سه‌ر ته‌ندروستى جومگه‌و ماسولکه‌کان و فه‌قه‌رات، ئه‌و که‌سانه‌ى پێڵاوى پاژنه‌به‌رز له‌پێ ده‌که‌ن جه‌سته‌یان بۆ پێشه‌وه شۆڕ ده‌بێته‌وه یان خوار ده‌بێته‌وه، ئه‌مه‌ش هۆکاره بۆ کشان و لاوازکردنى ماسولکه و به‌سته‌ره‌کانى پشت و فه‌قه‌رات و جومگه‌ى حه‌وزه‌کانى که ده‌بێته هۆى دروستبونى ئازارى درێژخایه‌نى پشت و فه‌قه‌رات». ئه‌و دکتۆره وتیشى» گه‌ر که‌سێک به‌به‌رده‌وامى له پێى بکات توشى ترازانى فه‌قه‌راته‌کانى ده‌بێت، پێڵاوى پاژنه‌به‌رز ده‌بێته هۆى زیادبونى پاڵه‌په‌ستۆ له‌سه‌ر ئه‌ژنۆکان به‌تایبه‌تى له‌دیوى ناوه‌وه جومگه‌ى ئه‌ژنۆکان توشى داخوران و سه‌وه‌فانى ده‌کات». هه‌ر سه‌باره‌ت به کاریگه‌رییه خراپه‌کانى له‌پێکردنى پێڵاوى بنبه‌رز، ئه‌و پسپۆڕه ته‌ندروستییه ئاماژه‌ى به‌وه‌کرد: به‌کارهێنانى پێڵاوى بنبه‌رز واده‌کات به‌یه‌کسانى کێشى مرۆڤ له‌سه‌ر پێیه‌کانى دابه‌ش نه‌بێت له‌کاتى ڕۆشتندا که‌هۆکاره بۆ داخوران و خواربونى په‌نجه گه‌وره به‌تایبه‌تی، ئاوسانى قاچی، هه‌ستکردن به‌ئازارى به‌رده‌وام له‌قاچه‌کانی و کوڕبوونى ماسولکه‌کانى پشته‌وه‌ى پێ. هه‌ر به‌پێى توێژینه‌وه ته‌ندروستییه‌کان، له‌پێکردنى پێڵاوى بنبه‌رز ده‌بێته‌هۆى دروستبونى ده‌والى خوێنهێنه‌ره‌کانى قاچ.
.jpg)
سازدانى: ئارا ئیبراهیم ئه‌ندامێکى فراکسیۆنى یه‌کێتى له لیژنه‌ى دارایى په‌رله‌مانى کوردستان ئاماژه به‌وه ده‌دات له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دان حکومه‌تى هه‌رێم له‌گه‌ڵ به‌غدا رێکه‌وتن بکات و نه‌وته‌که‌ى ته‌سلیم بکات. زیاد جه‌بار، کاندیدى فراکسیۆنى یه‌کێتییه بۆ سه‌رۆکایه‌تى لیژنه‌ى دارایى په‌رله‌مانى کوردستان و له‌م چاوپێکه‌وتنه‌یدا له‌گه‌ڵ هاوڵاتى، ئه‌وه ده‌خاته‌روو که وه‌زیرى دارایى سێشه‌ممه 27ى ئاب بانگ ده‌که‌نه لیژنه‌که‌یان و پرسى دواکه‌وتنى موچه‌ى فه‌رمانبه‌ران و دانه‌وه‌ى پاشه‌که‌وتنى موچه له‌لایه‌ن حکومه‌ته‌وه وه‌ک پرسیار ئاراسته‌ى وه‌زیر ده‌که‌ن. هه‌روه‌ها جه‌ختله‌وه‌شده‌کاته‌وه حکومه‌تى هه‌رێم ئه‌گه‌ر به‌رنامه‌یه‌کى ستراتیژى هه‌بێت ده‌توانێت ساڵانه به‌شێک له قه‌رزه‌کانى بداته‌وه‌و ده‌شڵێت:» تا ئێستا نازانین حکومه‌تى هه‌رێم چه‌ند قه‌رزاره‌و داهاتى مانگانه‌ى ناوخۆیى چه‌نده؟». هاوڵاتى: به‌نیازن له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تى دارایى هه‌رێم قسه بکه‌ن وه‌ک لیژنه‌ى دارایى؟ زیاد جه‌بار: ئێمه له لیژنه‌ى دارایى هه‌فته‌ى پێشوو به نوسراوى ڕه‌سمى وه‌زیرى داراییمان ئاگادار کردۆته‌وه که ڕۆژى سێشه‌ممه به‌رێزیان لاى ئێمه ده‌بن و سێ پرسیارمان ئاراسته کردووه، وه‌ڵامى پرسیارى ئێمه ده‌داته‌وه، دواکه‌وتنى موچه ڕونکردنه‌وه‌مان بداتێ که پلان و به‌رنامه‌ى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان بۆ دانه‌وه‌ى پاشه‌که‌وتى موچه‌ى فه‌رمانبه‌ران چۆنه‌و ئاماده‌کارى بۆ بودجه‌ى 2020و چ ئاماده‌کاریه‌کیان بۆ کردووه و که‌ى ده‌یهێننه په‌رله‌مان، باج و ڕسومات له هه‌رێمى کوردستان و رێکخستنه‌وه‌ى و زیادکردنى داهات پلانیان چییه. هاوڵاتى: وه‌ڵامتان وه‌رگرتووه که وه‌زیرى دارایى ئاماده ده‌بێت له لیژنه‌که‌یان؟ زیاد جه‌بار: به‌نوسراوى ڕه‌سمى ئاگادار کراوه‌ته‌وه. هاوڵاتى: له‌سه‌ر موچه‌ى پاشه‌که‌وتى فه‌رمانبه‌ران زۆر قسه کراوه، فه‌رمانبه‌رى ئێمه تائیستا دڵنیانیه که‌ى حساب بانکى بۆ ده‌کرێته‌وه ؟ چى ده‌که‌ن بۆ ئه‌وه؟ زیاد جه‌بار: ئێمه ئه‌و سێ پرسیاره‌مان کردووه و وه‌ڵاممان ده‌داته‌وه و وه‌ڵامه‌کان جێى سه‌ره‌نجه و دوابه‌دواى ئه‌وه وه‌ک فراکسیۆنى یه‌کێتى پرۆژه یاسایه‌کمان پێشکه‌ش کردووه، به‌لاى ئێمه‌وه بڕینى موچه‌ى فه‌رمانبه‌ران و پاشه‌که‌وت کردن به ڕێنمایى و ته‌علیماتى حکومه‌ت کراوه و به یاسا نه‌کراوه، بۆیه یاسایه‌ک نیه که حکومه‌ت قه‌رزارى ئه‌و فه‌رمانبه‌رانه‌یه، ئێمه پرۆژه‌یه‌کمان ئاماده کردووه و ئه‌مه بکه‌ینه یاسا و به‌یاسا مولزه‌م بێت به‌دانه‌وه‌ى قه‌رزى فه‌رمانبه‌ران. به‌م شێوه‌یه‌ى ئێستا فه‌رمانبه‌رێک بیه‌وێت بچێت شکات له‌حکومه‌ت بکات هیچى بۆ ناکرێت، چونکه یاسا نییه‌و بۆ دانه‌وه‌ى قه‌رزه‌کانیش پێویسته میکانیزمێک بدۆزرێته‌وه، پرۆژه یاساى دانه‌وه‌ى قه‌رزى پاشه‌که‌وتى مووچه‌ى فه‌رمانبه‌ران بارگرانى دارایى بۆ حکومه‌ت دروست ده‌کات و پێویستى به قسه‌کردن له‌گه‌ڵ حکومه‌تى هه‌رێم هه‌یه. هاوڵاتى: به‌و پێیه‌ى سه‌رۆکى په‌رله‌مان لاى یه‌کێتییه‌و هه‌ندێک پرۆژه هه‌یه په‌یوه‌ندى راسته‌وخۆى به ژیانى خه‌ڵکه‌وه هه‌یه، هه‌ندێک له‌وانه له‌وانه‌یه ره‌هه‌ندى دارایى هه‌بێت، به‌ڵام قه‌یرانى دارایى کۆتایى هاتووه؟ زیاد جه‌بار: لاى ئێمه گرفت نیه وه‌ک په‌رله‌مان، هه‌ر پرۆژه یاسایه‌ک بارگرانى بۆ حکومه‌ت دروست کات به یاسا هه‌یه پێویسته ڕاى حکومه‌ت وه‌رگیرێت، ئه‌مه له‌هه‌ر زه‌مه‌نێکدا بێت هه‌ر وایه. هاوڵاتى: ئه‌وله‌ویه‌ت ده‌درێت به پرۆژه‌یاساى چاکسازیی؟ دواى ئه‌وه پێت وانیه که پاشه‌که‌وتى موچه‌ى فه‌رمانبه‌رانیش گرنگه؟ زیاد جه‌بار: تائێستا له حکومه‌ته‌وه نه‌نێردراوه بۆ په‌رله‌مان و ڕه‌نگه ئه‌وه به‌لاى فراکسیۆنه‌که‌ى منه‌وه گرنگ بێت، ئێمه ئێستا 16پرۆژه یاسامان لاى سه‌رۆکایه‌تى په‌رله‌مانه په‌یوه‌ندیان به ژیانى خه‌ڵکه‌وه هه‌یه. هاوڵاتى: مه‌سه‌له‌ى قه‌رزه‌کان چه‌ندین راپۆرتى جیاوازى له‌سه‌ر کراوه، پێویست نیه ئه‌م پرسیاره ڕوبه‌روى وه‌زیرى دارایى بکرێته‌وه که به فعلى هه‌رێم چه‌ند قه‌رزاره؟ زیاد جه‌بار: تائێستا من نازانم کێ به‌ته‌واوه‌تى ئه‌و ژماره‌یه ده‌زانێت که هه‌رێمى کوردستان چه‌ند قه‌رزاره؟، زۆر پرسیاریشم کردووه که‌س نازانێت چه‌ند قه‌رزارین، تا پرۆژه‌ى بودجه‌ش نه‌یات که‌س نازانێت ئه‌مانه هه‌مووى په‌یوه‌ندیان به پرۆژه‌ى بودجه‌وه هه‌یه، ته‌نانه‌ت وه‌زیره‌کان ناتوانن بڵێن ده‌سه‌ڵاته‌که‌م ئه‌وه‌نده‌یه تا بودجه‌که‌ى دیار نه‌بێت، ئه‌مساڵ ئومێدێکمان هه‌یه و وه‌فدى حکومه‌تى هه‌رێم بچێته به‌غداد و رێکبکه‌ون بودجه‌ى ساڵى 2020دیاریبکرێت، زۆر باش ده‌بێت بۆ ئێمه. هاوڵاتى: ئێوه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دان که نه‌وت راده‌ست بکرێت بۆئه‌وه‌ى ئارامى ئابوورى بێته کایه‌وه له‌هه‌رێمى کوردستاندا؟ زیاد جه‌بار: ئێمه دیراسه‌ى ئه‌وه‌مان کردووه، به‌ڕاى من و بەڕاى یه‌کێتى نیشتیمانى، شته‌کان زامن تر ده‌کات و دۆخى ئابوورى باشتر ده‌بێت، هه‌رچه‌نده کێشه‌مان زۆره، ئومێد ده‌که‌م ئه‌و وه‌فده بتوانێت رێبکه‌وێت له‌گه‌ڵ به‌غدا، له سه‌دا سه‌د له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دام که ئه‌و نه‌وته راده‌ستبکرێت. هاوڵاتى: زۆرجار باسى ئه‌وه کراوه داهاتى ناوخۆ ده‌گاته 150 ملیار دینارى مانگانه، پێتانوایه ئه‌وه‌ى که باس ده‌کرێت زیاتره؟ زیاد جه‌بار: ژماره‌یه‌ک که‌خۆم قه‌ناعه‌تى پێده‌که‌م نیه، باشه ئێستا قسه له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌کرێت له‌وه زیاتره، یه‌ک به‌رمیل نه‌وتى هه‌رێم ده‌فرۆشرا به 30دۆلار که‌متر، ئێستا چۆته 60دۆلار و تائیستاش مانگانه وه‌زاره‌تى سامانه سروشتییه‌کان ته‌نها 380 ملیار دینار ده‌داته وه‌زاره‌تى دارایى هه‌رێم بۆ موچه، ئه‌مه بۆته شتێکى دیاریکراو، ئه‌ى پاره‌ى فرۆشى نه‌وتى هه‌رێم چى لێ ده‌کرێت که زیاتر له 400 هه‌زار به‌رمیل ده‌فرۆشرێت، بۆیه داهاتى ناوخۆی هه‌رێمیش هه‌مان تێبینى له‌سه‌ره. هاوڵاتى: من هاوڵاتیه‌کم ده‌نگم داوه به به‌ڕێزتان، بۆئه‌وه‌ى بگه‌نه په‌رله‌مان، هه‌قى ئه‌وه‌م هه‌یه بێم و پێت بڵێم که پێویسته شه‌فافیه‌تێک هه‌بێت؟ که‌ى ده‌گه‌ینه شه‌فافیه‌ت له‌پرسى داراییدا؟ زیاد جه‌بار: ئه‌وکاته‌ى که بتوانم شه‌فافیه‌ت هه‌بێت، لاى که‌م پرۆژه‌ى بودجه بێته په‌رله‌مان، دیاریکردنى بودجه شه‌فافیه‌ت دروست ده‌کات و ناشه‌فافیه‌ت نه‌بونى بودجه‌یه، ئێمه که هه‌موو ڕۆژێک راپۆرتێک بده‌ین به خه‌ڵک هێشتا جێگه‌ى گومانه تا پرۆژه‌ى بودجه نه‌بێت، خۆتان ده‌زانن له 2014 وه تا ئێستا پرۆژه‌ى بودجه نه‌هاتۆته په‌رله‌مان، که پرۆژه‌ى بودجه نه‌بێت شه‌فافیه‌ت نابێت له‌خه‌رجى و داهاته‌کاندا. هاوڵاتى: له‌گه‌ڵ قوباد تاڵه‌بانى و تیمى یه‌کێتى له‌حکومه‌ت کۆبوونه‌وه‌تان کردووه وه‌ک فراکسیۆنه‌که‌تان؟ زیاد جه‌بار: هه‌موو فراکسیۆنه‌کان، هه‌موو ئه‌وانه‌ى که ده‌چنه په‌رله‌مان، به‌شدارى ده‌که‌ن له حکومه‌ت بۆ به‌شدارى سیاسه‌ته‌کانى خۆیانه، به‌لاى خۆیه‌وه ئه‌وه‌ى دایناوه خزمه‌تکردنى خه‌ڵکه و بچێته‌وه به‌رچاوى ده‌نگده‌ره‌که و جارێکى تر بڵێت من ئه‌وه‌م جێبه‌جێکرد، سیاسه‌تى ئیش کردن له حکومڕانى له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌یه و ئه‌م به‌رنامه‌یه‌مان داوه به خه‌ڵک و ئه‌گه‌ر نه‌مانتوانى ئه‌وه جێبه‌جێبکه‌ین خه‌ڵک بۆى هه‌یه ده‌نگمان پێنه‌دات. ئێمه هه‌ماهه‌نگیمان هه‌یه و هه‌موو فراکسیۆنه‌کان به‌گشتى هه‌ماهه‌نگیمان هه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ى بتوانین ئیش بکه‌ین هه‌ر فراکسیۆنێک له‌گه‌ڵ تیمه‌که‌ى خۆى، به‌ڵێ له‌گه‌ڵ قوباد تاڵه‌بانى و تیمه‌که‌ى داده‌نیشین و به‌رچاو ڕونیانیان ده‌ده‌ینێ بۆ ئیش کردن و خزمه‌تکردنى خه‌ڵک، ئه‌وانیش ڕونکردنه‌وه‌ى پێویستمان ده‌ده‌نێ، ئه‌مه کراوه له خوله‌کانى تریش، له‌کابینه‌ى نۆیه‌م هێشتا له‌گه‌ڵ تیمى حکومه‌ت کۆنه‌بوینه‌ته‌وه. هاوڵاتى: جووڵه‌ى بازاڕو جووڵه‌ى ئابوورى په‌یوه‌ندى به سه‌قامگیرى ئابورییه‌وه هه‌یه هه‌رێمى کوردستان تائێستا بازاره‌که‌ى شڵه‌ژاوه‌و پێتانوایه که رێکه‌وتن له‌گه‌ڵ به‌غداد بکرێت، جووڵه‌ى بازاڕى هه‌رێم باشتر ده‌بێت؟ زیاد جه‌بار: به دڵنیاییه‌وه ناسه‌قامگیرى نه‌بوو کاریگه‌رى ده‌بێت له‌سه‌ر دۆخى ئابوورى، رێکه‌وتن له‌گه‌ڵ به‌غدا به‌شه گرنگه‌که‌یه‌تى رۆڵى ده‌بێت تا بازاڕ جارێکى تر جوڵه‌ى تێبکه‌وێته‌وه. هاوڵاتى: له ژماره‌ى پێشووى رۆژنامه‌ى هاوڵاتى، راپۆرتێکمان له‌سه‌ر قه‌رزه‌کانى سه‌ر هه‌رێم کرد، حکومه‌ت ده‌ڵێت 24 ملیار قه‌رزارین، به‌ڵام له بنه‌مادا 10 ملیار دۆلار قه‌رزارن؟ زیاد جه‌بار: بگەڕێینه‌وه بۆ قه‌رزه‌کانى حکومه‌ت قه‌رزى جۆراوجۆرن و قه‌رزى کۆمپانیاى نه‌وت و فه‌رمانبه‌ر و کۆمپانیا ناوخۆییه‌کان و پاره‌ى بانکه‌کان و کۆمه‌لێکى زۆرى قه‌رزن و به‌شێکى ورده ورده دراونه‌ته‌وه، به‌ڵام حکومه‌ت پێویستى به فرۆشتنى نه‌وته و به‌شێک له‌م پاره‌یه بۆ دانه‌وه‌ى قه‌رزه‌کانه و کێشه‌ى حکومه‌ته‌که‌ى ئێمه ئه‌وه‌یه نازانین چه‌ند قه‌رزاره، ئه‌گه‌ر به‌رنامه‌یه‌کى باش هه‌بێت ده‌توانێت هه‌موو مانگێک قه‌رزه‌کان له‌سه‌ر خۆى که‌مبکاته‌وه، به‌ڵام ئه‌وه ماناى ئه‌وه نیه که ساڵى داهاتوو ده‌توانێت هه‌مووى بداته‌وه، باشتره به‌رنامه‌و ستراتیژى خۆى هه‌بێت بۆ دانه‌وه‌ى قه‌رزه‌کان و بڕه‌که‌شى بزانرێت.
شاناز حه‌سه‌ن لیژنه‌ى ته‌ندروستى په‌رله‌مانى کوردستان داواى دامه‌زراندنى کۆمپانیایه‌کى تایبه‌ت به هێنانى ده‌رمان ده‌کات کە حکومەت و کەرتی تایبەت پێکەوە بەڕێوەی ببەن، ئەوەش لەکاتێکدایە قەیرانی دەرمان لەهەرێمی کوردستان چەند ساڵێکە چارەسەر نەکراوە. له‌دوا کۆبوونه‌وه‌ى لیژنه‌ى لاوه‌کى ده‌رمان که سه‌ر به لیژنه‌ى ته‌ندروستى په‌رله‌مانى کوردستانه تاوتوێى دامه‌زراندنى کۆمپانیاى نیشتمانى کرا تایبه‌ت به هێنانى ده‌رمان و چاوخشاندنه‌وه به لیژنه‌ى پشکنین و داواشکرا خه‌ڵکى تایبه‌تمه‌ند به بوارى ده‌رمان لە کۆمپانیاکەدا لەگەڵ دانان و دیاریکردنی نرخ و کوالیتى کۆنترۆڵى ده‌رمان. جه‌لال محه‌مه‌د، ئه‌ندامى لیژنه‌ى ته‌ندروستى له په‌رله‌مانى کوردستان، له‌و باره‌یه‌وه بۆ هاوڵاتى وتى «کێشه و گرفته‌کانى ده‌رمان له سنورى کوردستان یه‌کێکه له‌کێشه گه‌وره‌کان، تاکو ئێستا کوالێتى کۆنترۆل نه‌یتوانیوه چاره‌سه‌رێکى ڕیشه‌یى بکات». ڕاشیگه‌یاند «سه‌رقاڵى ئه‌وه‌ین یه‌ک کۆمپانیاى نیشتمانى تایبه‌ت بکرێت به هێنانى ده‌رمان له هه‌رێمى کوردستان و وه‌ک پێشنیازێک وه‌رگیراوه، چونکه ئه‌و کۆمپانیایه به‌شێکى زۆرى گرفته‌کان چاره‌سه‌ر ده‌کات «. هه‌ر له‌وباره‌یه‌وه به‌ختیار شوکرى، ئه‌ندامى لیژنه‌ى ته‌ندروستى له په‌رله‌مانى کوردستان، له لێدوانێکیدا به هاوڵاتى ڕاگه‌یاند «به‌دواداچوونى زۆرمان کردووه له کوالیتى کۆنترۆڵ و له ناو بازاڕو له‌کۆمپانیاکانیش بۆئه‌وه‌ى زیاتر له ورده‌کانى کێشه‌کان ئاگادار بین و کارى بۆ بکه‌ین». له هه‌رێمى کوردستان ( 220 ) کۆمپانیا هه‌یه که تایبه‌تن به هێنانى ده‌رمان بۆ هه‌رێمى کوردستان که خاوه‌ندارێتى به‌شێکیان بۆ به‌رپرسان ده‌گه‌ڕێته‌وه، له‌ڕابردووشدا کارئاسانى بۆ ئه‌و کۆمپانیایانه کراوه‌و به‌و هۆیه‌شه‌وه چه‌ندین جۆرى ده‌رمانى خراپبوو و به‌سه‌رچوو به‌شێوه‌یه‌کى نایاسایی هێنراونه‌ته هه‌رێمه‌وه. له‌کۆبوونه‌وه‌که‌ى لیژنه‌ى ته‌ندروستى په‌رله‌مانى کوردستاندا باس له‌وه‌شکرا «نابێت که‌سى به‌رپرس ده‌ستى له‌و کۆمپانیایه هه‌بێت». هاوکات محه‌مه‌د قادر، وته‌بێژى وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى هه‌رێم، له لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتى وتى «به‌هاوکارى کوالێتى کۆنترۆڵ و شوێنه چاودێرییه‌کان له وه‌زاره‌تى ناوخۆ و ته‌ندروستى پێکه‌وه، ده‌توانرێت کۆنترۆل بکرێت و کێشه‌ى ده‌رمان به کۆتا بهێنرێت». جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه به شێوه‌یه‌کى خێرا کارى له‌سه‌ر ده‌که‌ن، وتیشى «ئه‌و کۆمپانیایه ده‌بێته ده‌زگایه‌ک بۆ پاراستنى ده‌رمان و خۆراک که ته‌نیا ڕێگرى له ده‌رمانى قاچاخ ناکات، به‌ڵکو ڕێده‌گرێت له چاودێرى و دروستکردن و خه‌زنکرنى له کۆگاکان و نرخ و کوالیتى ئه‌و ده‌رمان و خۆراکانه‌ش که داخڵ ده‌بن». هەروەها وتى»ده‌رمان و خۆراک به‌رکه‌وته‌یه‌کى ڕاسته‌وخۆى هه‌یه له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌ت و نه‌خۆش و نه‌خۆشخانه و هاوڵاتیان، بۆیه زۆر به خێرایى کارى له‌سه‌ر ده‌که‌ین». له‌لایه‌کى تره‌وه ئه‌میر شیت چه‌له‌بى، سه‌رۆکى سه‌ندیکاى ده‌رمانسازانى کوردستان، له لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتى وتى «ئێمه وه‌ک سه‌ندیکا، کارمان له‌سه‌ر هه‌موارکردنه‌وه‌ى یاساى سه‌ندیکاى ده‌رمانسازان کردووه و ده‌مانه‌وێت له‌م ڕێگه‌یه‌وه به‌پێى یاسا ڕێگه‌چاره بۆ هه‌موو کێشه‌کان بدۆزینه‌وه«. چه‌له‌بى، ڕاشیگه‌یاند «یه‌کێک له‌و کێشانه‌ى زۆر گرنگه به‌لاى ئێمه‌وه هێنانى ده‌رمانه به شێوه‌ى نایاسایى». ئه‌میر شیت جه‌ختى له‌وه‌کرده‌وه، پێشنیازیان کردووه ئه‌و کۆمپانیایه سه‌ره‌تا له‌گه‌ڵ که‌رتى گشتى ده‌ست پێبکات و دواتر له که‌رته تایبه‌ته‌کانیش په‌یڕه‌وبکرێت. وتیشى «ئومێدمان وایه سه‌رکه‌وتوو بێت، به‌ڵام به‌ده‌ر له وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى پێویسته زۆر لایه‌نى تریش پێکه‌وه کارى بۆبکه‌ن و کێشه‌ى ده‌رمان و هاتنى به نایاسایى کۆنتڕۆڵى بکه‌ن».
.png)
