.jpeg)
.jpg)
یاد قوربانی کاری پەرلەمانتاری یەکێکە لە سەرنجڕاکێشترین کارەکان لە هەرێمی کوردستان و عێراقدا و کاندیدەکان دوای ئەندامبونیان و خانەنشینبونیان دەبن بە خاوەنی موچەیەکی بەرز و ئیمتیازات، لە هەمووی سەرنجڕاکێشتریش پێدەچێت موچەی خانەنشینی پەرلەمانتاری بێت کە لە کوردستان لە ئێستادا مانگی ٦.٥ دیناری عێراقیە. بەڵام خانەنشینی پەرلەمانتاران لە وڵاتانی جیهاندا لە ڕووی داراییەوەهێندە سەرنجڕاکێش نیە. وەک بەراورد بە سیستەمی موچە و خانەنشینی لە هەرێمی کوردستان، سیستەمی بەریتانیا بە نمونە دێنینەوە کە بە هۆی کۆلۆنیالیزمی بەریتانیەوە زۆرێک لە مۆدێلی سیاسی و پەروەردەیی عێراقی لەسەر بنیات نراوە. مێژوو و پێکهاتەی پەرلەمانی بەریتانیا پەرلەمانی بەریتانیا لە ساڵی ١٧٠٧ دا دامەزرا کاتێک هەردوو پەرلەمانی ئینگلتەرا و سکۆتلەندا یەکیان گرت و بە پێی ‹ڕێکەوتنی یەکگرتن› پەرلەمانی بەریتانیایان دامەزراند. دواتر و دوای یەکگرتنی ئیرلەندا لەگەڵ بەریتانیا لە ساڵی ١٨٠١ دا پەرلەمان ناوی لێنرا پەرلەمانی بەریتانیا و ئیرلەندا. لە کۆتاییشدا دوای جیابونەوەی بەشێکی ئیرلەندا لە ساڵی ١٩٢٠ دا و ڕاگەیاندنی دەوڵەتی ئیرلەندا، تەنها ئیرلەندای باکور لەگەڵ بەریتانیا مایەوە و پەرلەمان ناوی لێنرا پەرلەمانی بەریتانیا و باکوری ئیرلەندا. پەرلەمانی بەریتانیا لە ئێستادا لە ١٤٤٣ کورسی پێکدێت و بەسەر دوو بەشدا دابەشبون (ئەندام پەرلەمانەکان و لۆردەکان). ئەندام پەرلەمانەکان ٦٥٠ کورسی پێکدێنن و ڕاستەوخۆ خۆیان کاندید دەکەن و لە لایەن دەنگدەرانەوە هەڵدەبژێردرێن، لە کاتێکدا لۆردەکان ٧٩٣ کورسی پێکدێنن و ٢٦ کەسایەتی ئاینیش لە خۆ دەگرن. لۆردەکان لە ڕابردوودا پۆستەکانیان بە میراتی لە باوانیانەوە بۆ دەمایەوە بەڵام ساڵی ١٩٩٩ وە یاسا دژی ئمە دەرکرا و لە ئێستادا لۆردەکان دەستنیشان دەکرێن لە لایەن پادشایەتیەوە و تەنها ٩٢ لۆرد ماون کە پێشتر بە میراتی پۆستەکانیان بۆ ماوەتەوە. چارەسەرکردنی گەندەڵی ئەندام پەرلەمانەکانی بەریتانیا تا ساڵی ٢٠٠٩ ئەندام پەرلەمانانی بەریتانیا خۆیان سەرپشک کرابون لە دیاریکردنی بەشێکی موچە و بڕی ئەو پارەی دەرماڵەیەی وەریاندەگرت، بەڵام دوابەدوای بڵاوبونەوەی بەڵگەی گەندەڵی بەرفراوان لە لایەن ئەندام پەرلەمانەکانەوە چەند ئەندام پەرلەمانێک دەستگیرکران. دواتر و لە ساڵی ٢٠١١ دا بۆ بنەبڕکردنی ئەم گەندەڵیە حکومەتی بەریتانیا دەزگایەکی سەربەخۆی دامەزراند بە ناوی ‹دەسەڵاتی سەربەخۆی ستانداردەکانی پەرلەمان›. ئەم دەزگایە لە ئێستادا موچەی ئەندام پەرلەمانەکان و دەرماڵەکانیانی دیاری کردوە و بە پێی یاسایەک کە ساڵی ٢٠١١ دەریکرد ئەو موچانە ڕێکخراون. تۆمەتەکانی گەندەڵی لە مانگی ٥ ی ٢٠٠٩ دا و دوای لێکۆڵینەوەی ڕۆژنامەی تیلیگرافی بەریتانی لە دەرماڵەی ئەندام پەرلەمانان سەری هەڵدا و دەرکەوت کە هەندێک ئەندام پەرلەمان بە شێوەی جیاواز گەندەڵیان کردبوو لە داواکردنی ماڵی زیادە و بە کرێدانەوەی ماڵەکانی حکومەت و خۆ دزینەوە لە باجی دەرامەت و چەندین ڕێگای تر. ئەم گەندەڵیانە دوا بە دوای دەستنیشانکردنی موچە و دەرماڵەی ئەندام پەرلەمانانەوە بنەبڕبوو. موچە و خانەنشینی ئەندام پەرلەمانانی بەریتانیا چەندە؟ بە پێی مەڵپەڕی پەرلەمانی بەریتانیا ‹دەسەڵاتی سەربەخۆی ستانداردە پەرلەمانیەکان› موچەی پەرلەمانتارانی لە بەرواری ١/٤/٢٠١٨ وە جێگیرکردوە بە مانگی ٨،٤٦٥ پاوەنی ئیستەرلینی کە دوای ٤٠% باجی داهات دەبێت بە نزیکەی ٥٠٠٠ پاوەن (٦٥٠٠ دۆلاری ئەمریکی). ئەمە جگە لە بڕە پارەی جێگیر کە بە دەرماڵەی ماڵ و خەرجی و گواستنەوە و خواردن خەرج دەکرێت. ئەم ژمارانە جیاوازیەکی بەرچاوی نیە لەگەڵ موچەی ئەندام پەرلەمانیی هەرێمی کوردستاندا، بەڵام جیاوازی گەورە لە موچەی خانەنشینیدایە. ئەندام پەرلەمانانی بەریتانیا مانگی %١.٥-٢.٥% لە موچەکانیان دەبڕدرێت بۆ خانەنشینی، بەڵام یاسای خانەنشینی زۆرێک لە پەرلەمانان ناگرێتەوە. ئەندام پەرلەمانەکان تەنها دوای تەمەنی ٦٥ ساڵی دەتوانن سودمەندبن لە موچەی خانەنشینی و دەشتوانن گەر ویستیان خانەنشینیەکە ڕەت بکەنەوە. لە ئەگەری خزمەتی زیاد لە ٢٠ ساڵدا دەتوانن لە ٦٠ ساڵیدا داوای موچەی خانەنشینی بکەن، گەر نا تەنها لە حاڵەتی تایبەتی و نەخۆشیدا دەکرێت ئەندام پەرلەمان زوتر داوای خانەنشینیەکەی بکات. بە پێی داتاکانی ئەمساڵ، موچەی خانەنشینی ئەندام پەرلەمانانی بەریتانیا کە دوای ٦٠-٦٥ ساڵی وەریدەگرن مانگی ١٧٥٠ پاوەنە کە دوای باجی ٢٠% دەبێت بە ١٤٠٠ پاوەن (نزیکەی ١٨٠٠ دۆلاری ئەمریکی). موچە و خانەنشینی ئەندام پەرلەمانانی کوردستان و عێراق چەندە؟ لە ئێستادا و لە هەرێمی کوردستان موچەی ئەندام پەرلەمانان 8 ملیۆن دیناری عێراقیە (نزیکەی ٦٥٠٠ دۆلاری ئەمریکی) کە هاوتای موچەی ئەندام پەرلەمانێکی بەریتانیە، بەڵام لە ئێستادا هەموو ئەندام پەرلەمانێک دوای تەواوبونی مەودای کارکردنی خانەنشین دەبێت بە ٦.٥ ملیۆن و 500 هه‌زار دینار بێ گوێدانە تەمەن. لە سەرەتای ئەمساڵەوە پەرلەمانی کوردستان بڕگەیەکی یاسای چاکسازی موچەی خانەنشینی و دەرماڵەی هەموارکردەوە کە داوای دەکرد موچەی خانەنشینی پەرلەمانتاران زیاتر نه‌بێت له 4 ملیۆن و تەنها ئەوانە بیانگرێتەوە کە تەمەنیان سەروو ٥٠ ساڵ بێت و ١٥ ساڵ خزمەتی هەبێت. بەڵام ئەمە پەسەند نەکرا و بەم جۆرە هەموارکرایەوە: ئەوانەی تەمەنیان سەروو پەنجا ساڵبێت و ١٥ ساڵ خزمەتی هەبێت ٧٠%ی کۆی موچەکەی وەردەگرێت، ئەوانەش کە ژێر پەنجا ساڵن و ١٥ ساڵ خزمەتیان نیە، گەر ڕۆژێکیش خزمەتیان هەبوبێت بە ٦٠%ی کۆی موچەکەیان خانەنشین دەکرێن. هاوکات، لەم ڕۆژانەی دواییدا هەواڵی هەموارکردنەوەی یاسای خانەنشینی پەرلەمانتارانی بەغداد دەنگی دایەوە بەڵام بڕیارەکە پێناچێت ببێتە هۆی کەمکردنەوەی موچەی خانەنشینی و بەم جۆرەیە: ئەندام پەرلەمان بە پلەی تایبەت بە پێی یاسای ٩ی خانەنشینی گشتی خانەنشین دەکرێن بەڵام ئەندام پەرلەمانەکان جیاوازیان لەگەڵ پلە تایبەتەکانی تر ئەوەیە کە گەر ژێر ٥٠ ساڵبن تا کاتی خانەنشینبونیان ٥٠% موچەی پەرلەمانتاری وەردەگرن. دادگاى باڵاى فیدڕاڵى 23 ى ته‌مموز له ده‌عواى فیدڕاڵى ژماره 140 بڕیاریدا به راگرتنى کارکردن به (قانونى ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌ران و پێکهاته‌کانى ژماره 13 ساڵى 2018 ) سه‌ره‌ڕاى واژووکردنى له‌لایه‌ن سه‌رۆک کۆمار و بڵاوکردنه‌وه‌ى له ڕۆژنامه‌ى وه‌قایع وه‌ک قانونێکى به‌رکار. به پێى ماده‌ه‌ى 13 ى ئه‌و قانونه‌ى که ئه‌مڕۆ کارپێکردنى ڕاگیرا، مه‌رجى ته‌مه‌ن و ساڵانى خزمه‌تى لابراوه بۆ خانه‌نشین بوونى ئه‌ندام په‌رله‌مان به‌جۆرێک ئه‌گه‌ر ئه‌ندام په‌رله‌مان ته‌مه‌نیشى نه‌گه‌یشته 50 ساڵى و خزمه‌تى وه‌زیفیشى له 15 ساڵ که‌متر بوو ئه‌وا هه‌ر ڕێژه‌یه‌ک له مووچه‌ى خانه‌نشینى ئه‌ندام په‌رله‌مانى وه‌ربگرێت ئه‌ویش به‌ده‌ر له یاساى خانه‌نشینى یه‌کگرتوو ژماره 9 ساڵى 2014 که مه‌رج و پێوه‌ره‌کانى خانه‌نشین بوونى هاوتا کردوه بۆ پله‌ى باڵا و فه‌رمانبه‌ر و کارمه‌ندى ئاسایى. دادگاى باڵاى فیدڕاڵى بڕیاریدا که کارکردن به‌و قانونه ڕابگیرێت و بڕیاریدا که له ئێستادا هیچ ئه‌ندام په‌رله‌مانێک مافى وه‌رگرتنى مووچه‌ى خانه‌نشینى نیه تا وه‌ک ھه‌ر فه‌رمانبه‌رێکى ئاسایى ته‌مه‌نى نه‌گاته 50 ساڵ و ساڵانى خزمه‌تیشى له 15 ساڵ که‌متر نه‌بێ. ئه‌وه‌ى شایانى باسه پێشتریش دادگاى فیدڕاڵى به بڕیارى ژماره 26 له ٢٤-٦-٢٠١٤ مادده‌ى ٣٧ ى یاساى خانه‌نشینى یه‌کگرتوو ژماره ٩ ساڵى ٢٠١٤ ى ھه‌ڵوه‌شانده‌وه به‌ھۆى ناده‌ستووریى بوونى که به‌ھه‌مان شێوه مافى خانه‌نشینى دابوو به پله تایبه‌ت و پله باڵاکان و ئه‌ندام په‌رله‌مان بێ ڕه‌چاوى ته‌مه‌ن وساڵانى خزمه‌ت. لە عێراق و هەرێمی کوردستان بابەتی موچەی خانەنشینی ئەندام پەرلەمانان بابەتێکی پڕ کێشەیە و پێدەچێت وەک بەریتانیا پێویستی بە ڕیفۆرمێکی سەرتاسەریبێت لە پرۆسەی دانانی موچە و دەرماڵەی و موچەی خانەنشینی ئەندام پەرلەماناندا تا بە فیڕۆدانی سامان و گەندەڵی بنەبڕکات.
هاوڵاتی، شاناز حەسەن به‌ناز محەمەد ته‌مه‌ن 31ساڵ کاتێک ساڵێک لەمەوبەر دەمووچاوی لەکاتی چێشتلێناندا سووتا، دووچاری دۆخێکی دەروونی بوو، ئیتر ماڵەوەیانی هەراسانکرد. بەناز وتی «خه‌مى ئه‌وەم بوو پێستم نه‌بێته په‌ڵه و چرچ و لۆچى، ئه‌و ده‌قه‌یه‌ى که مه‌نچه‌ڵى بوغاره‌که‌مان ته‌قى و سوتام، هاوارم ده‌کرد و دەموت توخوا فریام که‌ون، ئه‌ى هاوار هه‌و پێستم ده‌بێته په‌ڵه من چیبکه‌م». وتیشى «سه‌ره‌تا هاتم حاڵم زۆر خراپ بوو، رێژه‌یه‌کى زۆرى له‌شم سوتابوو، به‌ڵام لە نەخۆشخانە زۆر به جوانى چاودێریان کردم و به ماوهى هەشت مانگ چاک بومه‌وه«. بەناز لە نەخۆشخانەی سوتاوى و نه‌شته‌رگه‌رى جوانکاریی چەند نەشتەرگەریەکی بۆ کراو ئیستا گەراوەتەوە دۆخی ئاسایی خۆی و دڵەراوکیی نەماوەو خەمی ئەوەی نەماوە کە ئیتر ئەو پێستێکی جوانی نیە. بەناز وتی «یه‌که‌م نه‌شته‌رگه‌رى بۆیان کردوم، ته‌نیا پێسته‌که‌یان بۆ ساف کردوم، دووه‌م نه‌شته‌رگه‌رى به جوانى پێسته‌که‌م ساف بۆته‌وه«. به‌پێی ئه‌و ئاماره‌ى که له نه‌خۆشخانه‌ى سوتاوى و نه‌شته‌رگه‌رى جوانکارى بە هاوڵاتی دراوە، ساڵى2017دا هه‌زار و323 نه‌شته‌رگه‌رى کراوه و له‌و رێژه‌یه‌ش 274ى سوتاوى بووه و هه‌زار و 49شى نه‌شته‌رگه‌رى جوانکاری بوه. به‌ڵام له ساڵى2018دا ئه‌م شه‌ش مانگه‌ى رابردوو 612نه‌شته‌رگه‌رى کراوه و 124ى سوتاوى و 488ى نه‌شته‌رگه‌رى جوانگارى بووه. دکتۆر شاخه‌وان له باره‌ى نه‌خۆشخانه‌ى سوتاوى و نه‌شته‌رگه‌رى جوانکارى له سلێمانى وتى»وشیارى تاک له‌م سالانه‌دا به‌رز بۆته‌وه و هه‌ر بۆیه‌ش حاله‌تى سوتاوى که‌متر بۆته‌وه به به‌راورد به‌ساڵانى تر به‌تایبه‌تیش حاله‌تى خۆسوتاندن» وتیشى»ناتوانین بلێین که نه‌ماوه، به‌ڵام زۆر زۆر که‌م بۆته‌وه«. ئه‌م نه‌خۆشخانه‌یه دوو به‌ش له‌خۆده‌گرێت، به‌شێک که وه‌ک ته‌وارى وایه و هه‌موو حاڵه‌تێکى سوتاوى دێته ئێره‌و به‌شه‌که‌ى تریشى جوانکارییه که هه‌موو جوانکاریه‌ک ده‌گرێته‌وه. سوتاوى یه‌کێکه له‌و حاڵه‌تانه‌ى که به هۆکارى جۆراوجۆر روبه‌روى مرۆڤ ده‌بێته‌وه که یه‌که‌م هۆکار ئاوى گه‌رم و دووه‌میش ئاگره، له‌پاڵ ئه‌مانه‌شدا هۆکارى ترى هه‌یه وه‌ک به‌نزین، حاڵه‌تى به‌نزینخانه‌کان و یاخود له ماڵه‌کاندا گرگرتنى غاز و ته‌قینى مه‌نجه‌لى بوغار و زۆر شتى تر. دکتۆر شاخەوان وتی «پێستى سوتاو سورئه‌بێته‌وه و وشک ئه‌بێت، چونکه مولوله‌ى ئاره‌ق و چه‌ورییه‌کان که‌م ده‌بنه‌وه و که ده‌بێت خۆى که‌سه‌که ئاگادار بیت و به‌ره‌وام چه‌ورى بکات و له حاڵه‌تى سوتاوى زۆر قولیشدا گرژبونى جومگه‌کان و ره‌ق بونیان روو هات ه پیویستى به نه‌شته‌ر‌گەرى زۆرو لیزه‌رو وه‌رزشى به‌ره‌وام هه‌یه«. بەپێی وتەی ئەو پزیشکە سوتاوى چوار پلەی هەیە، پله‌ى یه‌که‌م که ته‌نیا سوربونه‌وه‌ى پێسته و که‌مێک هاوسان که له ماوهى 24کاژێردا به به‌کارهینانى ده‌رمانى ئازارشکێن و سوربونه‌وه چاکده‌بێته‌وه. پله‌ى دووه‌م دوو شێوه‌یە، یه‌کێکیان ته‌نیا روکه‌شى سه‌ره‌وه‌ى پیستى گرتووه که زۆرجار پێویستى به داخڵ بون نیه، به سه‌ردانکردنى دوو سێ جار چاک ده‌بێته‌وه. ئه‌وه‌ى تریشیان که‌مێک قوڵی هه‌یه که ریژه‌ى له سه‌دا پانزه له گه‌وره و له سه‌دا 10ى جه‌سته بگرێته‌وه له‌منداڵاندا له‌م حاڵه‌ته‌دا پیویسته دوو سى رۆژ بمێنێته‌وه و له ژێر چاودێرى پزیشکدا بێت. به‌ڵام نمرە سێ و چواری سوتاوى ته‌واو پیویستیان به مانه‌وه و چاودێرى ورد هه‌یه که زۆربه‌ى جار نه‌شته‌رگه‌ری چاککارى و جوانکاریشى پێویسته. د.شاخەوان وتی «لە زۆر حاڵەتدا نه‌خۆش ته‌واو پێویستى به مانه‌وه‌یه و ئه‌و پێسته هیچ ئه‌مه‌لێکى نه‌ماوه ببێته‌وه به پێستێکى ساغ، بۆیه پیویستى به چاوێرى وردو مانه‌وه هه‌یه تا برینه‌که چاره‌سه‌ر ده‌کرێت و پاشان له زۆربه‌ى ئه‌م حاله‌تانه‌دا پیویست به‌یه‌ک نه‌شته‌رگه‌رى زیاتر ده‌کات. له‌حاڵه‌تى چواردا ئه‌مانه ده‌ره‌جه‌یه‌کى زۆر خراپن، که ماسولکه و ژێره‌وه‌ى پیست و مولوله ى خوێنه‌کان سوتاون و پیویستى به نه‌شته‌رگه‌رى زۆر ورد هه‌یه. شاخه‌وان له باره‌ى بونى ئاسه‌وار له‌سه‌ر پیستى سوتاو وتى «بێگومان ده‌ره‌جه‌ى سێ و چوارى سوتاوى ئاسه‌وارى هه‌ر ده‌بێت، به‌شێوه‌ى په‌ڵه و چرچ بون ى پێسته‌که، که به نه‌شته‌رگه‌رى چاک ده‌بێت، به‌ڵام ناتوانین بڵێین ده‌بێته‌وه به‌پێستێکى ئاسایى». جوانکاریی له‌م نه‌خۆشخانه‌یه به‌شێکى سه‌ره‌کییه‌و ئه‌ویش ده‌کرێت به دوو به‌ش، به‌شێکیان جوانکارى ته‌واو جوانکاریه که لوت به‌پله‌ى یه‌که‌م و گوێ و ورگ و سنگ و پێڵوى چاو. به‌شه‌که‌ى تریشیان جوانکارى چاککاریه که ئه‌و حاڵه‌تانه ده‌گرێته‌وه که به روداوێک وایانلێهاتووه و ناڕێکیه‌ک له‌ئه‌ندامێکى جه‌سته‌یان دروستبووه، یاخود زگماکیه‌ک هه‌یه. دکتۆر شاخه‌وان وتی «نه‌شته‌رگه‌رى جوانکارى بۆ حاڵه‌ته‌کانى چاککارى به‌خۆڕایى ده‌کرێت و نه‌شته‌رگه‌رى ته‌واو جوانکاریش به‌نیوه نرخى ده‌ره‌وه ده‌کرێت، به‌گشتى نه‌شته‌رگه‌رى جوانکارى لاى ئیمه و له‌ده‌ره‌وه‌ش زیاتر ده‌کرێت، له‌چاو ساڵانى پێشوو». بڕوا بێستون کوڕێکى ته‌مه‌ن 11 ساڵانى ناوچه‌ى سه‌نگاوه، به‌هۆى ئه‌‌وەى مار داویه‌تى به‌قاچیه‌وه، ماوهى 41 رۆژه له‌م نه‌خۆشخانه‌یه‌یه‌و 10 بۆ 12 نه‌شته‌رگه‌رى بۆکراوه. ئه‌م کوڕه به‌ده‌م ئازارى قاچیه‌وه بە هاوڵاتی وت: «کاتژمێر نۆى بەیانى بوو، باوکم ناردمى بۆلاى مه‌ڕه‌کان، له‌سه‌ر گیاکه خشه‌یه‌ک هات و ئازارم پێگه‌یشت ئیتر نه‌مبینى چى بوو، پێوه‌ى دام». له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى ئه‌م کوڕه له چه‌مچه‌ماڵ تا 12ى شه‌و ماوه‌ته‌وه‌و دواى ئه‌وه نێردراوه بۆ فریاکه‌وتنى سلێمانى، له‌وێشه‌وه نیردراوه‌ته نه‌خۆشخانه‌ى سوتاوى نه‌شته‌رگه‌رى سلێمانى بۆ ئه‌وه‌ى نه‌شته‌رگه‌رى بۆ بکرێت. یه‌کێکى تر له‌و نه‌خۆشانه‌ى که نه‌شته‌رگه‌رى جوانکارى بۆ لوتى ده‌کات حه‌زى نه‌کرد ناوى ئاشکرابکرێت وتى» من ته‌نیا بۆ جوانى نه‌شته‌رگه‌رى ده‌که‌م». وتیشى»راسته هه‌ر له‌زگماکه‌وه کۆڵه‌که‌ى لوتم خواره‌و که‌مێک ته‌نگه‌نه‌فه‌س ده‌بم، به‌ڵام بێزاری نه‌کردوم و ته‌نیا حه‌زده‌که‌م لوتم تۆزێک بچوکتر بێتە‌وه«. لەم نەخۆشخانەیە بەخۆڕایی چارەسەر بۆ سوتاویەکان دەکرێت، بەڵام بۆ جوانکاری پارە وەردەگیرێت، بەڵام کەمتر لەئەهلیەکان، نەخۆش دەبێت زیاتر چاوەڕوان بێت. بێستون وتی «ماوهى چوار مانگه سه‌ره‌م داناوه‌و ئێستا نه‌شته‌رگه‌ریه‌که‌م بۆ کراوه«. جەوهەر ره‌مه‌زان وه‌ک به‌ڕێوەبه‌رى کارگێڕى نه‌خۆشخانه‌که له‌باره‌ى نرخى نه‌شته‌رگه‌رى له‌م نه‌خۆشخانه‌یه‌دا وتى «تاکه نه‌خۆشخانه‌یه که به‌خۆڕایى پێشوازى له‌هه‌موو نه‌خۆشێکى سوتاوى ده‌کرێت به‌پێ هیچ به‌رامبه‌رێک ته‌نانه‌ت نرخى ده‌رمان و نه‌خۆشخانه و نه‌شته‌رگه‌ریش». جەوهەر ره‌مه‌زان بە هاوڵاتی وت «جاران هه‌موو نه‌شته‌رگه‌رییه‌کی جوانکاری به‌خۆڕایى ده‌کرا، به‌ڵام ئه‌مه ببووه بارگرانى بۆ سه‌ر حکومه‌ت، بۆیه له‌ئیستادا به‌نیوه نرخ هه‌موو نه‌شته‌رگه‌ریه‌کى جوانکارى ده‌کرێت». لەم نەخۆشخانەیە رێژه‌یه‌ک لەسوتاوەکان مندڵانن، بۆیه به‌شی ئەوان جیاکراوەتەوە. هەروەها نه‌شته‌رگه‌رى جوانکارى له‌م نه‌خۆشخانه‌یه به‌پێی سه‌ره ده‌کرێت و بۆ توشبوانى شێرپه‌نجه و هه‌ندیک حاڵه‌تى تایبه‌ت ئێستاش به خۆڕایى ده‌کرێت. بەڵام کێشەیەکی تریان ئەوەیە کەبیناکه‌یان کۆنه‌و پێشنیاریان کردوه بۆ حکومه‌ت که بینایه‌کى تایبه‌تمه‌ندتر دروستبکەن، جەوهەر ره‌مه‌زان وتى» داواکەمان بۆ ئه‌وه‌یە جوانتر خزمه‌ت بکەین».
ئه‌حمه‌د فارس به‌هۆى توشبوونى که‌سێک به نه‌خۆشى تایى خوێن له ماوهى دووهه‌فته‌ى پێشودا، خواستى له‌سه‌ر کڕینى گۆشتى سور له سۆران درووستکردووه‌و گۆشتفرۆشه‌کان ئاماژه بۆ ئه‌وه‌ده‌که‌ن، جاران 350 کیلۆ گۆشتى سورمان ده‌فرۆشت له رۆژێکدا، به‌ڵام ئێستا ناگاته 150 کیلۆ. که‌مبوونه‌وه‌ى خواست ته‌نها له‌لای دانیشتوانى ناوچه‌که نییه، به‌ڵکو کارى کردووه‌ته‌وه سه‌ر ئه‌و گه‌شتیارانه‌ش که دێنه ناوچه‌که سڵ له کڕینى گۆشتى سورده‌که‌نه‌وه، به‌وته‌ى ئه‌وگه‌شتیاره عه‌ره‌بانه‌ى له روو له‌ناوچه‌که‌ن، ده‌ڵێن له بازگه‌کان پێمان راده‌گه‌یه‌نن له شیماڵ نه‌خۆشى بڵاوبووه‌ته‌وه، گۆشتى سور نه‌خۆن. ڕیباز ئه‌مین ، یه‌کێک له‌گۆشت فرۆشه‌کانى شاره‌دێى سۆران به هاوڵاتى ڕاگه‌یاند «توشبوونى هاوڵاتییه‌که‌ى خه‌لیفان به‌نه‌خۆشى تایى خوێن به‌ربوون، زۆر کاریگه‌رى له‌سه‌ر ئێمه کردوه به‌ڕاده‌یه‌ک که‌وا ئێمه پێشوتر ئه‌گه‌ر ڕۆژانه 350کیلۆ گۆشتمان بفرۆشتبا ئێستا ناگاته 150کیلۆ» ئه‌و گۆشتتفرۆشه‌ى سۆران ئه‌وه‌شى وت «هاوڵاتیان پێمان ڕاده‌گه‌یه‌نن که ناوێرن گۆشتى سور بخۆن نه‌خۆشى تیایه، ئه‌و گۆشته‌ى ئه‌شى فرۆشین زیاتر چێشتخانه‌کان ئه‌یبه‌ن نه‌ک هاوڵاتیان،ئه‌گه‌رچى گۆشته‌که هیچ کێشه‌یه‌کیشی نییه‌ته‌نها ترسێکه له‌ناو هاوڵاتیان بڵاو بۆته‌وه.» مه ترسسییه‌کانى گۆشتى سور ته‌نها دانیشتوانى ئه‌و ناوچه‌ى نه‌گرتوه‌ته‌وه، که نه‌خۆشى تای خوێنبه‌ربوونه‌که‌ى لێ روویداوه، به ڵکو ئه‌و هاوڵاتییانه‌شى گه‌شتیاره عه‌ره‌بانه‌شى گرتووه‌ته‌وه که بۆ گه‌شت روو له هه‌رێمى کوردستان ده‌که‌ن. به وته‌ى خاوه‌ن چێشتخانه‌کانى سه‌یرانگاکان، گه‌شتیاره عه‌ره‌به‌کان کاتێک بازگه‌کانى ژێر ده‌سه‌ڵاتى حکومه‌تى عێراق، پێش ئه‌وه‌ى بێنه ناو هه‌رێمى کوردستانه‌وه، پێیان راده‌گه‌یه‌نن گۆشتى سور نه‌خۆن چونکه له شیمال نه‌خۆشى بڵاو بووه‌ته‌وه. سه‌یدخالید خاوه‌نى یه‌کێک له چێشتخانه‌کانه له‌گه‌لى عه‌لى به‌گ به هاوڵاتى ڕاگه‌یاند «به‌هۆى ئه‌وه‌ى گه‌شتیاره‌عه‌ره‌کان ئێستا گۆشتى سور ناخۆن، فرۆشمان بۆ نیوه دابه‌زیوه، پێش ئه‌و نه‌خۆشییه ئه‌گه‌ر 10کیلۆ گۆشتى سورمان بفرۆشتبا، ئێستا 5کیلۆش نه‌فرۆشین، به‌ڵکو خواست له‌سه‌ر گۆشتى مریشک زیادى کردوه.» به‌پێى ئامارێک له‌به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى ڤێته‌رنه‌رى سۆران، خواست له‌سه‌ر کڕینى گۆشتى سور، به‌راورد به رووداوى هاوڵاتییه‌که‌ى سۆران که توشى نه‌خۆشى تایى خوێن به‌ربوون بوو، ئاژه‌ڵ سه‌ر بڕین که‌مى کردووه به‌تایبه‌ت ڕه‌شه وڵاخ. د. سیدوان عومه‌ر لێپرسراوى بنکه‌ى ڤێته‌رنه‌رى سۆران به هاوڵاتى ڕاگه‌یاند «10ڕۆژ پێش ئه‌وه‌ى ئه‌م هاوڵاتییه توشى نه‌خۆشییه‌که بێت ئه‌گه‌ر رۆژانه نزیکه‌ى 270 سه‌ر ئاژه‌ڵ له‌کوشتارگه‌کان سه‌ر بڕا بێت، ئێستا که‌مبووه‌ته‌وه بۆ 240 سه‌ر ئاژه‌ڵ» وتیشى «پێویسته له‌سه‌ر گۆشت فرۆشان و هاوڵاتیان، خۆیان بپارێزن و پاکوخاوێن بن، ئاژه‌ڵێکیش نه‌خۆشییه‌که‌ى تیابێت، ئه‌گه‌ر قه‌سابه‌که ده‌ستى برینى تیابوو ئه‌وا نه‌خۆشیه‌که ئه‌گوازرێته‌وه ، پێویسته راسته‌وخۆ ده‌ستیان بشۆن» لێپرسراوى بنکه‌ى ڤێته‌رنه‌رى سۆران جه‌ختیله‌وه‌شکردووه «ئه‌گه‌ر که‌سێک ئه‌وه‌نده پێس و پۆخڵ بێت و به‌ده‌ست مێش له‌ئاژه‌ڵ بکاته‌وه ئه‌وا ئه‌وه‌ش مه‌ترسى توشبوون به‌و نه‌خۆشییه‌ى هه‌یه«
ئارا ئیبراهیم سێ رۆژ دوای ئەوەی مەلا ئیسماعیل سوسەیی پۆستێکی لە فەیسبوک کرد، ئاسایشی هەولێر دەستگیریان کردو بڵاویان نەکردەوە، دوای روداوی هێرشەکەی سەر پاریزگای هەولێر رایگەیاند مەلاکە دەستگیرکراوە دانی ناوە بەهەوڵدان بۆ کاری «تیرۆریستی» هەروەها مەلا سەلیم شوشکەیی پەرلەمانتاری کۆمەڵیان تۆمەتبارکرد بەوەی کەداعشە. سەلیم شوشکەیی کەخۆی دانیشتووی هەولێرە ئێستا لەسلێمانیە. کۆمەڵی ئیسلامی کوردستان ئەو وتانەی ئاسایش رەتدەکاتەوەو دەڵێت ئەوانە تۆمەتی سیاسین و لەپەیوەندیدان بۆ گەڕانەوەی شوشکەیی. رۆژى دوشه‌ممه‌ى رابردوو سێ که‌س که دوانیان ده‌مانچه‌یان پێده‌بێت و ته‌مه‌نیان 16 ساڵه‌و که‌سی سێیه‌میان 18 ساڵه هێرش ده‌که‌نه سه‌ر بیناى پارێزگاى هه‌ولێرو چایچیه‌ک که مه‌سیحیه ده‌بێته قوربانى و چه‌ند پۆلیسێکیش بریندارده‌بن و دواتر هه‌رسێکیان کوژران. ئاسایشى هه‌ولێر پاش روداوه‌که ده‌ستگیرکردنى مه‌لا ئیسماعیل سوسێیى ئاشکراکرد که له‌به‌روارى 3/7/2018 ده‌ستگیرکراوه، ئه‌مه له‌کاتێکدایه که مه‌لا ئیسماعیل له‌په‌یجه‌که‌ى خۆى له‌به‌روارى 30/6/2018 «به‌م زوانه به‌ده‌نگ و ره‌نگ دێینه‌وه خزمه‌تتان بۆ به‌رنامه‌کانى په‌یج». دوای روداوەکە ئاسایشی هەولێر دەستگیرکردنی ئیسماعیل سوسەیی راگەیاند و وتی کە دانی بەوەدا ناوە ویستویەتی «کاری تیرۆریستی» بکات. هەروەها روداوی هێرشەکەی سەر بینای پاریزگاری هەولێری بەستەوە بەوەی کە ئەنجامدەرەکانی پەیوەندیان بەو مەلایەوە هەبووە کە پێشتر ئەوقاف لەوتاردان دوریخستەوە بە تۆمەتی هاندانی خەڵکی بۆ کاری توندوتیژی. ئاسایش هەروەها سه‌لیم شوشکه‌یى، تۆمەتبارکرد بەوەی کە «داعشە». شوشکەیی چوار ساڵی رابردوو پەرلەمانتاری کۆمەڵ بووە لە بەغداو لەهەڵبژاردنی ئایاری رابردووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیش لەهەولێر زیاتر لە ٣٠ هەزار دەنگی هێنا. مانگی ئازاری رابردوو کاتێک مامۆستایأن و فه‌رمانبه‌ران لە هەلێر خۆپیشاندانیان کرد دژی پاشەکەوتی موچە. سەلیم شوشکەیی به‌شدارى تیدا کردو به‌ده‌نگى به‌رز»الله اکبر»ى ده‌کردو رایگه‌یاند ئه‌و خۆپیشاندانانه جیهادن. دوێنێ سێشه‌ممه 24ی ته‌مموز تاریق نورى به‌ڕێوه‌به‌رى گشتیى ئاسایشى هه‌ولێر ڕایگه‌یاند «سه‌لیم شوشکه‌یى په‌رله‌مانتارى پێشوى کۆمه‌ڵى ئیسلامى خۆى له‌سلێمانى حه‌شارداوه‌و به‌ڵگه‌مان له‌سه‌رى هه‌یه که په‌یوه‌ندى به داعشه‌وه هه‌یه« بەڵام کۆمەڵی ئیسلامی دەڵێت خۆی حەشار نەداوەو بۆ نەخۆشخانە چۆتە ئێران و ئێستاش گەڕاوەتەوە لە سلێمانیە. تاریق نورى وتی «ئه‌و په‌رمانتاره‌ى پێشوى کۆمه‌ڵ، که‌سێکه سه‌ر به‌گروپى تیرۆریستیى داعشه‌و له‌دادگا فه‌رمانى گرتنى بۆ ده‌رچوه‌و پێویسته ده‌ستگیربکرێت، ئێستاش حه‌سانه‌ى په‌رله‌مانى نه‌ماوه‌و ده‌مانه‌وێ ده‌ستگیرى بکه‌ین». وتیشی «پێشتریش وه‌زاره‌تى ناوخۆ نوسراوى بۆ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران کردوه له‌سه‌ر سه‌لیم شوشکه‌یی، به‌داخه‌وه ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران وه‌ڵامى نه‌بووه«. ئه‌ندامێکى سه‌رکردایه‌تى کۆمه‌ڵ قسه‌و لێدوانى به‌رپرسه‌که‌ى ئاسایشى هه‌ولێر ره‌تده‌کاته‌وه و ده‌ڵێت سه‌لیم شوشکه‌یى بۆ چاره‌سه‌رى بڕبڕه‌ى پشتى چووه بۆ ئێران و ئێستاش له سلێمانییه. فاروق عه‌لى، ئه‌ندامى سه‌رکردایه‌تى کۆمه‌ڵ له‌لێدوانێکدا به هاوڵاتی وت «ئه‌وکاته‌ى که زانیویانه له‌ماڵ نییه به‌فرسه‌تیان زانیوه‌و کۆمپیوته‌ره‌که‌یان بردووه له‌به‌رئه‌وه‌ى یاسا سه‌روه‌ر نیه چونه‌ته سه‌ر ماڵه‌که‌ى». سه‌رکردایه‌تیه‌که‌ى کۆمه‌ڵ وتیشى سه‌لیم شوشکه‌یى زۆرترین ده‌نگى هێناوه له‌هه‌ڵبژاردنه‌کانى عێراق. کۆمه‌ڵى ئیسلامى ره‌تیده‌کاته‌وه چ مامۆستا سه‌لیم چ هه‌ر ئه‌ندامێکى ترى په‌یوه‌ندى به ئه‌و فکره‌ى داعش که هه‌ڵیگرتووه هه‌بووبێت، ئێمه پاش روداوه‌که‌ى بیناى پارێزگاى هه‌ولێر ئیدانه‌مان کردووه، به‌ڵام په‌یجه‌کانى سێبه‌رى پارتى ته‌شهیر به‌کۆمه‌ڵ‌و به‌سه‌رکرده‌کانى کۆمه‌ڵ و ئه‌میرى کۆمه‌ڵ ده‌که‌ن». فاروق ئه‌وه‌شى رونکرده‌وه که کۆمه‌ڵ حزبێکى مه‌ده‌نییه‌و هیچ کێشه‌ى شه‌خسى له‌گه‌ڵ پارتیدا نییه و ره‌خنه‌مان له شێوازى به‌ڕێوەبردن و حوکمڕانى له‌سه‌ر ئاستى هه‌رێم هه‌بووه و هه‌وڵه‌کانیان بۆ سه‌روه‌رى یاسا بووه له‌کوردستاندا. لاى خۆیه‌وه، به‌رپرسی مه‌کته‌بى زانایانى کۆمه‌ڵى ئیسلامى ئه‌وه ره‌تده‌کاته‌وه که سه‌لیم شوشکه‌یى فکرى داعشى هه‌بێت و ده‌ڵێت «به‌درۆى ده‌خه‌ینه‌وه«. مه‌لا مه‌حمودى ئازادى، به‌رپرسى مه‌کته‌بى زانایانى ئاینى کۆمه‌ڵ له‌لێدوانێکدا بههاوڵاتی وت «مامۆستا سه‌لیم شوشکه‌یى له بنه‌ماڵه‌یه‌کى نیشتمانپه‌روه‌رى کوردستانه‌و هه‌موو کات دوور بووه له‌فکرى داعش و پێگه‌یه‌کى کۆمه‌ڵایه‌تى به‌هێزى له‌هه‌ولێر هه‌یه‌و دووباره کاندید بووه بۆ په‌رله‌مانى عێراق‌و ده‌نگێکى زۆرى هێناوه، تۆمه‌تبارکردنى له‌لایه‌ن پارتییه‌وه به‌درۆ ده‌خه‌ینه‌وه«. ناوبراو وتیشى «تۆمه‌تبارکردنى سه‌لیم شوشکه‌یى سیاسییه‌و په‌یوه‌ندى به‌و ساردییه‌وه‌یه که له‌نێوان کۆمه‌ڵ و پارتیدا هه‌یه و ئیشه‌ڵڵا ئه‌و ساردییه‌ش نامێنێت، چونکه کۆمه‌ڵ هه‌موو کات له‌گه‌ڵ یه‌کڕیزیدا بووه«. هەروەها سه‌لیم شوشکه‌یى، دوێنێ شه‌و رونکردنه‌وه‌ى له‌سه‌ر قسه‌کانى به‌ڕێوه‌به‌رى ئاسایشى هه‌ولێرداو وتی «»گوایە من لە ترسی دادگا رامکردوە، بەڵام ئێمه باوه‌ڕمان به‌دادگایه‌کى سه‌ربه‌خۆى بێلایه‌نە، ئاماده‌ین ڕێز له بڕیاره‌کانى بگرین». هه‌روه‌ها له‌به‌شێکى ترى رونکردنه‌وه‌که‌یداا ده‌شڵێت «زۆر به‌توندى ئه‌و ئه‌تۆمه‌تانه ره‌تده‌که‌مه‌وەو به‌هه‌وڵێکى ده‌زانم بۆ ناشیرینکردنى که‌سایه‌تیم».». لەدوای روداوەکەی هەولێر، هەر دوێنێ له‌کۆنگره‌ى یه‌کێتى زانایان، نێچیرڤان بارزانى، سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێم ئاماژه‌ى به روداوه‌که‌ى بیناى پارێزگاى هه‌ولێر کردو وتى» تیرۆر به‌ناوى ئاینى ئیسلامه‌وه ئه‌نجامده‌درێت و ده‌بێت رێگرى له‌بیرى توندڕه‌وى بکەین». نێچیرڤان بارزانى له‌میانه‌ى به‌شداریکردنى له‌کۆنگره‌ى یه‌کێتى زانایانى ئاینى وتى «هه‌ولێر روبه‌ڕوى کرده‌وه‌یه‌کى تیرۆریستى بوه‌وه، ده‌بێت له‌ڕووى فکرییه‌وه روبه‌ڕووى تیرۆر ببینه‌وه‌و نابێت تیرۆر بلکێندرێت به‌ئاینى ئیسلامه‌وه«. ناوبراو ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد «هه‌رێمى کوردستان ته‌بایى نێوان پێکهاته‌کانى پاراستووه‌و یه‌کێتى زانایان هه‌میشه پشتیوانى گه‌ل و حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان بوون».
هاوڵاتی؛ ره‌نجده‌ر رزگار دانیشتوانی گەڕەکی هەولێری نوێ دەڵێن گەورەی هێرشبەرەکانی سەر بینای پارێزگای هەولێر کە سێ گەنج و مێردمنداڵ ئەنجامیان داوە خاوەن پێداویستی تایبەت بووەو پێیان سەیرە کاری لەو شێوەیەی ئەنجامدابێت، یەکێک لە هاوڕێکانی دەڵێت ئەو «کوڕی ئەو کارانە نەبوو». رووداوی هێرشەکردنەسەر بینای پاریزگای هەولێر لەبەیانی رۆژی ٢٣ی تەمموز کاردانەوەی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا دوای ئەوەی ئاشکرابوو تەمەنیان کەمەو مێردمنداڵن. هێرشەکە سێ مێردمنداڵ ئەنجامیاندا کە دانیشتوی گەڕەکی قه‌ڵاتی نوێن لە هەولێر. گەورەکەی ناویان کە ناوی بیلال-ە تەمەنی ١٨ ساڵ بووە، بە هۆی لاوازی جەستەیی و کەم قسەکردنەوە هاوڕێکانی ناویان ناوە زۆمبی. زۆمبی کارەکتەرێکی سینەماییە، لەفیلمە سینەمایەکاندا وەکو کارەکتەرێکی کەمئەقڵ و کەمجوڵەو قسەنەزان دەردەکەوێت. هاوڕێکانی دەڵێن قاچێکی کورت بووەو جوڵەی باش نەبووە، هەروەها بە ئەستەم توانیویەتی قسە بکات و لێی تێنەگەیشتوون. جگە لە بیلال دوو کەسی تر لەو هێرشەدا بەشداربوون کە تەمەنیان ١٦ ساڵ بووە. لەو ڤیدیۆیانەدا کە بڵاوبۆتەوە دەردەکەوێت دەمانچەیەکیان بە دەستەوەیەو یەکەمجار پاسەوانی بەر دەرگای پاریزگا بریندار دەکەن. ئەو قوتابخانەیەی کە بیلال و هاورێکانی وانەیان تێدا خوێندوە ئەو سێ مێردمنداڵە دانیشتووی گەڕەکی قه‌ڵاتی نوێی شارۆچکەی بنەسڵاوەن و ٣٠ خولەک لەهەولێرەوە دوورە. گەنجەکان دەڵێن رۆژانە ئەوان کاتەکانیان لەبۆشاییدا بەڕێدەکەن و هیچ ئیش و کارێکیان نیە بیکەن. کاتێک تیمی هاوڵاتی گه‌یشته ئه‌م گه‌ڕه‌که، ئەوەی بینی پیرو گه‌نج و به‌ته‌مه‌نه‌کان هه‌ریه‌که پۆل پۆل له‌سوچێکه‌وه باس باسی رووداوی پەلامارەکەی پارێزگای هه‌ولێر دەکەن که لەلایەن سێ کوڕی گه‌ڕه‌کەکه‌یان ئەنجامدراوەو. ئەوانەی کە قسەیان بۆ هاوڵاتی کرد به‌تاسه‌وه باسی هەڵسوکەوت و کەسایەتی ئەو میردمنداڵانەیان دەکرد. هەندێک لەوانە داوایان دەکرد بەو مەرجە قسە دەکەن کەناویان نەهێنرێت، چونکە بابەتەکەیان بەئاسایی نەدەزانی. مامۆستایه‌کی ئەو قوتابخانەیەی کە سێ مێردمنداڵەکەی لێبووە، به هاوڵاتی وت «ئه‌و وێنانه‌م بینی تاسام، هه‌رسێکیان ده‌ناسم ئه‌و ماوه‌یه‌ی که قوتابی من بوون هیچ کێشه‌یه‌کیان نه‌بوو، به‌تایبه‌ت بیلال هه‌ر دراوسێمان بوو، یه‌کێک بوو له‌کوڕه بێ کێشه‌کانی کۆڵانەکەمان، زه‌ره‌رو زیانی بۆ که‌س نه‌بوو، ئه‌وانی دیکه‌ش له قوتابخانه بێ کێشه بوون، به‌ڵام ئه‌و شته شاراوه‌یه که‌س له‌ناو دڵی که‌س نییه». گه‌نجێکی دراوسێی ماڵی بیلال کە له‌ساڵی ٢٠٠٧ەوه، دراوسێیان بووەو تەنها پێنج خانوو ماڵیان له‌ماڵی ئەوانەوە دوور بووە، باس لەوە دەکات کە بیلال خاوەن پیداویستی تایبەت بووە. ئەو گەنجە وتی «بیلال که‌سێک بوو له‌ڕووی رێکردنەوە ئاسایی نه‌بوو، قاچێکی له‌قاچێکی تری درێژتربوو زمانیشی تۆزێک لاڵ بوو، درەنگ قسه‌ی بۆ ده‌هات». ئه‌و گه‌نجه وتیشی «من ئاشنایه‌تیم هه‌بوو به‌هۆی ئه‌وه‌ی دوکانم هه‌بوو که‌سێکی ئاسایی بوو هیچ کاتێک قسه‌ی نه‌کردووه که له‌گه‌ڵ ئه‌و کرده‌وه‌یە نزیک بێ. زیاتر ده‌چوو بۆ مزگه‌وت و زۆرجاریش لای ماڵه‌وەیان یاری تۆپێنی ده‌کرد». ئه‌و گه‌نجه ئاماژه‌ی به‌وه‌شکرد کە بیلال له‌گه‌ڵ برازاکه‌ی قوتابی بووە وتی «ئه‌مساڵ له‌پۆلی شه‌شی ئاماده‌یی له‌سێ ده‌رس که‌وتبوو، پێشبینیم نه‌ده‌کرد ئه‌و که‌سانە ئه‌و کاره بکه‌ن زۆرجار له کۆڵان پێیان ده‌گوت (زۆمبی) قسه‌کانی رێک نه‌بوون به‌زحمه‌ت قسەی بۆ دەهات». عه‌بدوڵا دوکاندارێکی ئەو گه‌ڕه‌که‌یه ده‌ڵێت «هه‌موومان ئه‌م کارەیمان پێ هەڵە بوو، به‌س ده‌بێ بڵێین هۆکار چییه؟ گه‌نج له‌قه‌ڵاتی نوێ له بۆشاییه‌کی زۆر ده‌ژین ئیشوکار نییه، گه‌ڕه‌کێکی په‌راوێزخراوه، هیچ پاخچه‌یه‌ک و پارکێک و په‌یمانگایه‌ک و خولێکی لێ نییه، هیچ شتێکی لێ نییه ئه‌و گه‌نجانه خۆیانی پێ سه‌رقاڵ بکه‌ن». وتیشی «ئه‌وانه زۆر تێکه‌ڵی خه‌ڵک نه‌ده‌بوون چه‌ند که‌سێک بوون به‌رده‌وام به‌یه‌که‌وه بوون و به‌هیچ شێوه‌یه‌ک مزگه‌وتیش بۆ ئه‌و کارانه هۆکار نییه، من هه‌موو فه‌رزه‌کان له‌مزگه‌وتم که‌س رۆژێک به‌منی نه‌وتووه تۆ توندڕه‌وی، ئه‌مڕۆ ئینته‌رنێت و ته‌له‌فۆن هۆکاری سه‌ره‌کییه» . گه‌ڕه‌که‌کە ٣٠ خولەک لەهەولێرەوە دوورە، گه‌نجه‌کانی گەڕەکەکە تا یه‌کی شه‌و له‌سه‌ر شه‌قامه تۆزاوییەکانی گەڕەکەکە پیاسه ده‌که‌ن، ته‌نها یاریگایه‌کی شه‌ش یاریزانی لێیه، لەکاتێکدا له‌قه‌ڵاتی نوێ نزیکه‌ی په‌نجا تیپی تۆپی پێی میللی لێیه. دوکاندارەکە وتی «گەر یاری بکەی به‌زەحمه‌ت به‌رتده‌که‌وێت، له‌سه‌ر حکومه‌ت پێویسته رێگه بگرێ که گه‌نج بیر له‌خۆکوشتن و خۆته‌قاندنه‌وه نه‌که‌نه‌وه» . گه‌نجێکی تری قه‌ڵاتی نوێ به هاوڵاتی وت «دوای ئه‌و رووداوه گه‌نجێکی زۆر له‌قه‌ڵاتی نوێ بۆ لێکۆڵینه‌وه ده‌ستبه‌سه‌رکراون» . ره‌هێڵ یەکێکی تر بوو لەو مێردمنداڵانە، ئەو دوکاندارە دەڵێت «براکه‌ی رەهێڵ ئه‌فسه‌ری زێره‌ڤانی بوو، ئه‌و برایەی ده‌ناسم له‌نزیکه‌وه زۆرجار یاری تۆپێنمان کردووه خێزانێکی رێکن، رەهێڵ زۆر زیره‌ک بوو له‌قوتابخانه، هه‌موو ساڵێک یه‌که‌می پۆل بوو، ئه‌وم نه‌ده‌ناسی» ئه‌م گه‌نجه‌ش ده‌ڵێت «گه‌نجه‌کانی ئه‌م گه‌ڕه‌که زۆر بێ ئیشن گه‌نج هه‌یه دوکانی داناوه چوار پێنج مانگ به‌زه‌ره‌رێکی زۆر دایخستووه، گۆڕه‌پانێک هه‌یه هه‌موو گه‌نجه‌کان لێی کۆده‌بنه‌وه هه‌مووی بێ ئیش و بێ پاره‌ن و له‌ناوه‌ندی هه‌ولێر دوورین و شوێنێکی لابه‌لایه» . وتیشی «من بیلالم له‌ڕێگه‌ی مزگه‌وت زۆر بینیوه به‌س که‌سێک بوو له‌ڕووی جه‌سته‌ییه‌وه شلۆق بوو، که ئه‌و رووداوه‌م زانی وا تێگه‌یشتم برا گه‌وره‌که‌ی بیلاله، چونکه که‌س چاوه‌ڕێی بیلالی نه‌ده‌کرد شتێکی وابکات، چونکه هی ئه‌و شتانه نه‌بوو»
سازدانی: عومەر فەتاح سیامه‌ند موعینی هاوسه‌رۆکی پارتی ژیانی ئازادی کوردستان (پژاک)، له چاوپێکه‌وتنێکیدا له‌گه‌ڵ رۆژنامه‌ی هاوڵاتی که له‌ناوچه‌یه‌کی سنوری باشورو رۆژهه‌ڵاتی کوردستان ئه‌نجامدراوه، باس له‌وه‌ده‌کات هه‌رچه‌نده هێزی سه‌ربازییان له‌ناوخاکی ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان هه‌یه، به‌ڵام له‌شه‌ڕدا نین و ناشیانه‌وێت رۆژهه‌ڵات ببێته مه‌یدانی شه‌ڕ. هه‌روه‌ها ده‌ڵێت ئێمه کۆپی سیستمى رۆژئاوا ناهێنین بۆ رۆژهه‌ڵات چونکه کۆمه‌ڵگای رۆژهه‌ڵات و رۆژئاواو باشورو باکور جیاوازن، ره‌خنه‌ی توندیش ده‌گرێت له‌نوێنه‌ری حکومه‌تی هه‌رێم له‌تاران و داوای لێده‌کات ئاگاداری قسه‌و لێدوانه‌کانی بێت. هاوڵاتی: هه‌ڵسه‌نگاندنی ئێوه بۆ ئه‌و بارودۆخەی ئێستا له‌ئێران و ده‌ره‌وه‌ی ده‌گوزه‌رێت چیه؟ سیامه‌ند موعینی: به‌گشتی بارودۆخێکی جیاوازه له 10 ساڵی رابردوودا، ره‌وشێکی خراپی ئابوری و سیاسی و دیبلۆماسی هه‌یه‌و هاوڵاتیان ره‌وشیان خراپه، رۆژبه‌ڕۆژ ئێران به‌ره‌و له‌چوارچێوه‌دان ده‌چێت ئێستا بارودۆخه‌که بۆ ئه‌وه‌ده‌چێت ئێران ناچارده‌که‌ن پاشه‌کشه‌پێبکه‌ن له‌و وڵاتانه‌ی که ده‌سه‌ڵات و هێزی تێدا هه‌بوه، ئێران ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌ی نه‌ماوه به‌هه‌وڵی دبلۆماسیش خۆی له‌گه‌ڵ ئه‌و بارودۆخه‌ی ئێستا بگونجێنێت. هاوڵاتی: کاری ئێوه وه‌ک پژاک و کۆدار چیه چونکه هێشتا لای هه‌ندێک رون نیه؟ سیامه‌ند موعینی: پژاک حزبێکی سیاسی ئایدۆلۆژیکه بروای به کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیک هه‌یه‌و له‌رۆژهه‌ڵاتی کوردستان و خۆبه‌رێوه‌به‌ریه‌کی دیموکراتیک له‌ئێران، ئێمه ده‌زانین پێشتر نمونه‌ی جیاواز زۆربوه خودموختاری و فیدراڵی و چه‌ندانی تر، به‌ڵام ئێران فره نه‌ته‌وه‌و ئاینه بۆنمونه شاری ئورمیه به‌شێوازی فیدراڵی به‌رێوه‌بچێت گۆمی خوێن هه‌ڵده‌ستێت، گونجاوترینیان شێوازی خۆبه‌رێوه‌به‌ری دیموکراتیه، ئه‌وه‌ش هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک ئیداره‌ی خۆی هه‌بێت و هاوکاتیش له‌فیدراسیۆنێکدا کۆبکاته‌وه. کۆداریش سیسته‌مێکه بۆ رۆژهه‌ڵاتی کوردستان دامه‌زراوه له‌دوای کۆنگره‌ی چواره‌می پژاک بڕیاری ئه‌وه‌دراوه ئه‌م سیسته‌مە به‌رێوه‌ده‌چێت کۆدار حزب نیه، به‌ڵام پژاک حزبی سیاسیه‌و له‌سه‌ر بنه‌مای ئایدۆلۆژی رێبه‌ر ئاپۆ ده‌روات. هاوڵاتی: یەکێکی تر لەو رەخنانەی لە ئێوه دەگیرێ ئەوەیە لە پرۆژەکەتاندا (پرۆژەی کۆدارو پژاک بۆ دیموکراتیزەکردنی ئێران) سیستەمێکی بەڕێوەبردنتان دیاری کردووە بۆ داهاتووی ئێران تاکو لە ئەگەری کەوتنی ئێراندا کۆنتڕۆڵی ناوچەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان بکەن و سیستەمەکە بکەن بە ئەمری واقع؟ سیامه‌ند موعینی: له‌کۆمه‌ڵگایه‌کی دیموکراتدا ناتوانی شت به‌زۆر بسه‌پێنی، ئێمه بڕوامان به خۆبه‌رێوه‌به‌ری کۆمه‌ڵگا هه‌یه گه‌ل چۆن خۆی چی ده‌وێت هه‌ڵیببژێریت، ئه‌م سیسته‌مه‌ی ئێمه پێشنیارمانکردوه پێمانوایه گونجاوترینه‌و ته‌نها پرۆژه‌یه‌که ئه‌مه‌مان فه‌رز نه‌کردوه که ده‌بێت بسه‌پێنرێت، شێوازی جیاواز هه‌یه‌و کامیان له‌خزمه‌ت و پێشکه‌وتنی گه‌لدابوو ئه‌وه‌یان هه‌ڵببژێرن. هاوڵاتی: ئەو راگەیەنراوەی ئێوە دوای ئەوە دێت که ناڕەزایی شەقامی ئێرانی لەمساڵدا تەشەنەی سەندو فشارو گەمارۆی ئابووری کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش بەسەرۆکایەتی ئەمریکا خرایە سەر ئیران، دەوترێت ئەم پڕۆژیەی ئێوە دەرفەت قۆستنەوەیە لە لایەکەوە، لە لایەکی تریشەوە بواریکی بۆ دانوستان لەگەڵ ئیران هێشتۆتەوە؟ سیامه‌ند موعینی: ئه‌و پرۆژه‌یه‌ی ئێمه له‌هه‌شت خاڵدا خستومانه‌ته‌ڕوو وه‌ک نه‌خشه‌رێگایه‌که بۆ رۆژهه‌ڵاتی کوردستان، ئێمه چاومان له‌سه‌ر ئه‌وه‌نیه که ئێران فشاری له‌سه‌ره یان نا پرۆژه‌ی خۆمان هه‌یه به‌پێی گه‌لی خۆمان رێکیده‌خه‌ین و ئاماده‌یان ده‌که‌ین بۆ ئاڵوگۆره‌کانی داهاتوو. هاوڵاتی: ئایا به‌کرداری ئێوه چالاکی سه‌ربازیتان هه‌یه له‌ناو رۆژهه‌ڵات؟ ئەو شەڕەی لە مەریوان کرایە سەر سوپای پاسداران ئێوە بەرپرسیارێتیتان لە ئەستۆ گرت ئامانجتان لەو هێرشە چی بوو؟ سیامه‌ند موعینى: باڵی سه‌ربازی ئێمه یه‌کینه‌کانی ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان، (یه‌ره‌که) هێزی نزامیه‌و له رۆژهه‌ڵات ئاماده‌یی هه‌یه‌و له‌بواری سه‌ربازی و سیاسیشدا خه‌بات و تێکۆشان ده‌کات، به‌ڵام ئێمه ئێستا له‌شه‌ڕدانین له‌گه‌ڵ هیچ ده‌وڵه‌وت و لایه‌نێک، ئێمه له‌پاراستنی ره‌وای خۆمانداین، ئه‌گه‌ر هێرشمان بکرێته‌سەر هه‌ر که‌سبێت ته‌نها خۆمان ده‌پارێزین. سوپای پاسداران که‌مینیان دانابوو بۆ چه‌ند هه‌ڤاڵێکی یه‌ره‌که‌و چه‌ند که‌سێکمان شه‌هید بوو، له‌وه‌ڵامی ئه‌وه‌دا تۆڵه‌مان کرده‌وه‌و پایه‌گایه‌ک و چه‌ند سه‌ربازێمکان کرده ئامانج. ئه‌گه‌ر کورد بکه‌وێته شه‌ر له‌گه‌ڵ ئێران هێزی لاوه‌کی زۆره که سود له‌و بارودۆخه وه‌ربگرن و سه‌رئێشه‌ی گه‌وره بۆ ئێران دروستبکه‌ن، ئێمه نامانه‌وێت رۆژهه‌ڵاتی کوردستان ببێته مه‌یدانی شه‌ڕو وێرانه، خوازیارین به‌هێمنی و دیالۆگ کۆمه‌ڵگای ئێمه بگاته ئازادی، بڕواناکه‌م ئێرانیش به‌و ئاسانیه بێته سه‌ر خه‌ت، پێویسته دان به‌مافه‌کانی کوردا بنێت و پاشه‌کشەبکات له‌و شێوازه ده‌سه‌ڵاته‌ی ئێستا په‌یڕه‌وی ده‌کات، هه‌وڵدەدە‌ین خۆمان له‌شه‌ر بپارێزین، به‌ڵام ئه‌گه‌ر شه‌ریش هات ئه‌و هێزه له‌خۆماندا ده‌بینین به‌ربه‌ره‌کانی بکه‌ین. هاوڵاتی: نوێنه‌ری حکومه‌تی هه‌رێم له‌تاران ره‌خنه‌ی له‌حزبه‌کانی رۆژهه‌ڵات گرتوه‌و به‌وه‌ی هێرش ده‌که‌نه سه‌ر ئێران و بیانوو ده‌ده‌نه‌ده‌ستی بۆ ئه‌وه‌ی بۆردومان بکات، ئێوه قسه‌تان چیه؟ ئه‌و قسه‌یه‌ی نازام ده‌باغ راسته‌وخۆ بێحورمه‌تیه به‌مام جه‌لال، چونکه ئه‌و کاته مام جه‌لال له خری ناوزه‌نگ خه‌ریکی خه‌بات بوو، له‌که‌رکوک چالاکی ده‌کرا خه‌تای کێ بوو به‌عس گه‌لی کوردی ده‌کوشت، من پێشنیاری ئه‌وه بۆ ئه‌و ده‌که‌م برێک ئاگاداری قسه‌کانی خۆی بێت، هێزه‌کانی رۆژهه‌ڵات هێرشیان نه‌کردوه‌ته سه‌ر ئێران، ئه‌وه ئێرانه وڵاتی ئێمه‌ی داگیرکردوه، ئێمه قسه‌کانی حکومه‌ت هیچ به‌هایه‌کی بۆ دانانێین. هاوڵاتی: چۆن سەیری بۆردومانەکانی ئەم دوایانەی ئیران دەکەن لە ناوچەکە؟ ئایا ترسی ئەوە نیە ئەو بۆردومانانە زیاد بکەن ئەگەر ئێوە چالاکی سەربازیتان زیاتربێ؟ ئەوکات هەلوێستی ئێوە چی دەبێ؟ سیامه‌ند موعینی: ئێمه له‌قۆناغی یه‌که‌مدا هیواخوازی ئه‌وه‌نین که شه‌ڕ بکرێت و ئه‌وله‌ویه‌تی ئێمه شه‌ڕ نیه، چونکه ئه‌وه ماڵوێرانیە مرۆڤ ده‌کوژرێت ئه‌مه‌ش دژی هه‌رکوشتنێکین، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئێران فشاری زیاترکردو ویستی له‌سه‌ر هێزی کورد خۆی تاقیبکاته‌وه ئه‌وه ئه‌نجامه‌که‌ی ده‌بینێت، ده‌توانین زه‌ربه‌ی گه‌وره له‌ئێران بده‌ین و ئه‌و ئیراده‌و هێزه‌شمان هه‌یه. هاوڵاتی: هێزەکانی تری رۆژهەلاتی کوردستان ئامانجیان روخانی کۆماری ئیسلامی ئێرانەو چاوەڕێی دەستتێوەردانی بەرەی رۆژئاوا بە سەرۆکایەتی ئەمریکا دەکەن بۆ بەدیموکراتیکردنی دەوڵەت، ئایا ئێوە خۆتان بە بەدیلی هیزەکانی تری رۆژهەلاتی کوردستان ئەزانن؟ سیامه‌ند موعینی: ئێمه زۆرتر له‌سه‌ر ئیراده‌و رێکخستنی خۆمان حساب ده‌که‌ین، گه‌لی خۆمان به‌رێکخستن ده‌که‌ین، ئێمه به‌دیلی هیچ حزب و پارتێکی تری رۆژهه‌ڵات نین، کۆمه‌ڵگای رۆژهه‌ڵاتی کوردستان فراوانه‌و هه‌موو فکرێک ده‌توانێت جێی ببێته‌وه تیایدا. هاوڵاتی: ئامادەی دروستکردنی بەرەیەکن لەگەڵ حزبه‌کانی رۆژهه‌ڵات وەکو بەرەی کوردستانی کە حزبەکانی باشوری کوردستان لە دوای روداوەکانی هەڵەبجەو ئەنفال لە ساڵی ١٩٨٨ی زاینی رایانگەیاند؟ سیامه‌ند موعینی: دووساڵ له‌مه‌وبه‌ر ئه‌وکاتی هه‌ڵبژێردرام به‌هاوسه‌رۆکی پژاک، پرۆژه‌یه‌کم دایه هه‌موو حزبه‌کانی رۆژهه‌ڵات که چه‌ند خاڵێکم خستبویه روو له‌وانه، داوامکردبوو هێزێکی سه‌ربازی هاوبه‌شمان هه‌بێ، نه‌ک وه‌ک چه‌کداری حزبی وه‌ک هێزی ئازادیخواز، دوو هه‌ر حزبێک به‌ته‌نها نه‌چێت له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت و لایه‌نه‌کان دانیشتن بکات، به‌ڵکو کۆمیته‌یه‌کی دیبلۆماسی هاوبه‌ش پێکبهێنین، بۆ سیاسیش کۆمیته‌یه‌ک پێکبهێنین له‌بۆنه جیاوازه‌کان قسه‌مان هه‌بێ، له‌سه‌ر ئه‌مانه ئێستاش ئاماده‌ین هاوکاری بکه‌ین، له‌گه‌ڵ ئه‌و لایه‌نانه‌ی که باوه‌ڕی به‌ئازادی و یه‌کسانی ژن و پیاوو ژینگه‌پارێزی هه‌بێ. هاوڵاتی: لەکاتێکدا هێزەکانی تر داوای بە دیموکراتیکردنی دەوڵەت دەکەن، بەڵام ئێوە داوای بە دیموکراتیکردنی کۆمەڵگا دەکەن. ئێوە کێشەتان لەگەڵ دەوڵەتی کۆماری ئیسلامی ئێرانە یان کۆمەڵگەی ئێرانی؟ سیامه‌ند موعینى: ئێمه پێمان وانیه ده‌وڵه‌ت خۆی به‌دیموکرات بکات، ئه‌و سیسته‌مانه‌ی دانراون دیاریکراون، ئامانجی ئێمه کۆمه‌ڵگایه ئه‌و میکانیزمانه که کۆمه‌ڵگا به‌ره‌و دیموکراتی پێش ده‌بات پێشی ده‌خه‌ین، ئه‌مه‌ش کاری پرۆسه‌یه‌کی دورو دریژه. هاوڵاتی: ئێوە لەم پرۆژەیەدا دەتانەوێ هەمان سیستمی کانتۆنەکانی رۆژئاوای کوردستان لە رۆژهەڵاتیش بەکاربێنن؟ ئەگەر وایە پەیەدە لە رۆژئاوا حزبێکی باڵادەستە، بەڵام لەرۆژهەڵات پارتی سیاسی دیکە هەن مێژوویان لە ئێوە زۆر لە پێشترە، پرۆژەکەی ئێوە کێشەتان لەگەڵ ئەو پارتانە بۆ دروستناکات؟ سیامه‌ند موعینى: ئێمه کۆپی هیچ شوێنێکی تر ناکه‌ین، کۆپی رۆژئاوا ناهێنین بۆ رۆژهه‌ڵات چونکه کۆمه‌ڵگای رۆژهه‌ڵات و رۆژئاواو باشورو باکور جیاوازن هه‌رچه‌نده سنورێکی دورودرێژی هاوبه‌شیشمان هه‌یه، کۆمه‌ڵگای رۆژهه‌ڵات ئاینده چۆن ده‌بێت من نازانم چونکه ئه‌کته‌ری سیاسی دیکه‌ش له‌سه‌ر ساحه‌که هه‌یه. ئێمه هه‌وڵده‌ده‌ین بۆ یه‌کگرتوویی هه‌موو هێزه‌سیاسیه‌کان و هه‌موو ئه‌کته‌ره‌کانی رۆژهه‌ڵاتی کوردستان، ئێمه ده‌مانه‌وێت له رۆژهه‌ڵات و ئێرانیش کورد پێشه‌نگ بێت بتوانێت ئه‌و ئاڵوگۆره دیموکراتیانه بگوازێته‌وه بۆ به‌شه‌کانی دیکه‌ش، ئێران له‌قۆناغێکی هه‌ستیاردایه ئه‌گه‌ر کورد به‌هێزو زانستی سیاسیه‌وه نه‌که‌وێته ناو دانووستانه‌کانه‌وه، ئه‌وه زه‌ره‌رمه‌ند ده‌بێت. نامانه‌وێت هه‌ڵه‌سیاسیه‌کانی 50 ساڵی رابردوو دوباره‌بکه‌ینه‌وه سیاسی و ئه‌کته‌ره‌کورده‌کان هه‌ر هه‌نگاوێک هه‌ڵیده‌گرێت ده‌بێت به‌وریاییه‌وه بیری لێبکاته‌وه‌و خوێندنه‌وه‌یه‌کی سیاسی و ئابوری بکات بۆ بارودۆخ و ئاڵوگۆڕی ناوچه‌که
د.دلێر شینه پسپۆڕی نه‌شته‌رگه‌رى گشتى، جیاواز له دکتۆره‌کانى تر له نۆرینگه‌که‌ى ئه‌و نه‌خۆش به ئاره‌زووى خۆى پاره‌ى نه‌شته‌رگه‌رى ئه‌دات، ئه‌گه‌ر نه‌شى بوو ده‌توانێت هیچ نه‌دات، له‌وباره‌یه‌وه ده‌ڵێت "ئێمه دڵى نه‌خۆشمان لا مه‌به‌سته نه‌ک گیرفانى" د.دلێر رۆژانى پێنج شه‌ممان به‌بێ به‌رامبه‌ر نه‌خۆش ده‌بینێت و ده‌ڵێت ئه‌وه منه‌ت نیه‌و ئه‌رکه ئێمه قه‌رزارى کۆمه‌ڵه‌که‌سانێکین و ده‌بێت ئه‌و پاداشته‌یان بده‌ینه‌وه. د.دلێر ئێستا نۆرینگه‌یه‌کى بچوکى هه‌یه‌و له‌داهاتوودا به‌نیازه نه‌خۆشخانه‌یه‌کى ئه‌هلى له‌سه‌ر رووبه‌رى زیاتر له 6000 مه‌تر دووجا بکاته‌وه‌و داهاتى ئه‌و نه‌خۆشخانه‌یه‌ش که هى رێکخراوى میهره‌بانى ده‌بێت، له شه‌ش کۆمه‌ڵه خه‌ڵکى دا به‌شێوه‌یه‌کى خێرخوازى خه‌رجی ده‌کاته‌وه. هه‌روه‌ها له‌داهاتوودا لقێک له سلێمانى ده‌کاته‌وه‌و له‌وباره‌یه‌وه ده‌ڵێت سوپرایزمان بۆ خه‌ڵکى سلێمانى ده‌بێت. هاوڵاتى: پرۆژه‌ى میهره بانى چییه؟ ئایه ئه‌و پرۆژه‌ى نه‌خۆشخانه‌یه‌ى له ئێستا ده‌ستان پێکردووه‌و له ئاینده‌دا ته‌واو ده‌بێت، به‌کوێ گه‌یشتووه؟ د.دلێر شینه: پرۆژه‌ى میهره‌بانى پرۆژه‌یه‌کى ناحکومى بێ لایه‌نى گشتگیره، درووشمى (خزمه‌ت، خێر ،خۆشى)یه و هى هه‌موانه‌و بۆ هه‌موانه.ئامانجى میهره‌بانى ئه‌وه‌یه‌په‌یوه‌ندى دکتۆر و نه‌خۆش چاک بکه‌ینه‌وه‌و له هه‌ولێر و سلێمانى و هه‌ڵه‌بجه‌و دهۆکیش ده‌کرێته‌وه‌و فه‌رعى ده‌بێت. هاوڵاتى: ماوهى چه‌ندە به‌م پرۆژه‌یه‌وه خه‌ریکن؟ ئه‌وه‌نه‌ى من بزانم ده‌مێکه له هه‌وڵى وه‌رگرتنى پارچه زه‌وییه‌ک دایت بۆ ئه‌م پرۆژه‌یه ؟ ئایه به چه‌ند قۆناغ ته‌واو ده‌بێت و ئێتا له قۆناغى چه‌نده؟ د.دلێر شینه: ماوهى ده ساڵه به‌م پرۆژه‌یه‌وه خه‌ریکین. پرۆژه‌ى میهره‌بانى سێ قۆناغه، قۆناغى یه‌که‌م، باوڕهێنانى حکومه‌ت بوو به پرۆژه‌که‌و به راست زانین و وه‌رگرتنى شوێن بوو، ئه‌وه‌شمان کردوو زه‌وییه‌که‌مان وه‌رگرت که زیاتر له 6000 مه‌تر دووجایه. قۆناغى دووه‌م بنیاتنانى پرۆژه‌که‌یه که پێویستم به لایه‌نى یاسایی و ئه‌ندازیار و ژمێریار و بەڵێندەرە تاکو پرۆژه‌که درووست بکرێت. قۆناغى سێیه‌م که گه‌وهه‌رى کاره‌که‌یه که خزمه‌تکردنى کۆمه‌ڵێک کارمه‌ند و پزیشک که‌سانى ده‌رمانسازه که ئێمه ئه‌گه‌ر له 1% دکتۆر و کارمه‌نده‌کانمان له‌گه‌ڵ بێت ده‌توانین خزمه‌تێکى زۆر بکه‌ین. هاوڵاتى: چۆن بیرت له پرۆژه‌یه‌کى له‌و شێوه‌یه کرده‌وه؟ د.دلێر شینه: هه‌ستم کرد نه‌خۆش مه‌کانه‌تى خۆى له‌ده‌ست ئه‌دات له نه‌خۆشه ئه‌هلییه‌کان و بۆشاییه‌کى گه‌وره هه‌یه، ده‌رمان نه‌بوو، وه‌کو پێویست خزمه‌ت ناکرا. له نه‌خۆشخانه ئه‌هلییه‌کانیش ته‌وه‌رى سه‌ره‌کى پاره‌بوو، که راست وایه دکتۆر چاوى له دڵى نه‌خۆش بێت نه‌ک چاوى له گیرفانى نه‌خۆش بێت، ئه‌وه هۆکاره‌که‌ى بوو. هاوڵاتى: ئایه هه‌موو که‌سێک ئه‌توانێت له‌م پرۆژه‌یه‌دا به‌شداربێت؟ یاخود سنورداره بۆ کۆمه‌ڵێک که‌س؟ د.دلێر شینه: به‌ڵى به دڵنیاییه‌وه هه‌موو که‌س ئه‌توانێت به‌شداربێت. من خۆم چاوم له‌یه‌ک دینارى ئه‌م پرۆژه‌یه نییه. یه‌ک دینارى ئه‌م پرۆژه‌یه نه به‌ناوى خۆم کردووه نه به‌ناوى مناڵه‌کانم کردووه مه‌به‌ستم پاره نه‌بووه له‌م پرۆژه‌یه، ته‌نها ئه‌مه‌وێت وه‌کو دکتۆرێکى پسپۆر ئیش بکه‌م. رێگه له‌که‌سیش ناگیرێت بیته ناو ئه‌م پرۆژه‌یه‌وه‌و کارمان له‌گه‌ڵ بکات. هاوڵاتى: تۆ یارمه‌تى نه‌خۆش زۆر ده‌که‌یت، بۆ نمونه پێنج شه‌ممان به خۆڕایی نه‌خۆش ده‌بینى؟ ئه‌مه بۆچى؟ ئایه خۆت به قه‌رزار ده‌زانیت و ده‌ته‌وێت قه‌رزه‌که‌ت بده‌یته‌وه؟ د.دلێر شینه: سوپاس بۆ خواى گه‌وره یه‌که‌م دکتۆرم له کوردستان هه‌وڵمدا نێوانى نه‌خۆش و دکتۆر چاکبکه‌مه‌وه‌و دکتۆر له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵگا ئاشتبکه‌مه‌وه. توانیم ئه‌وه نیشان بده‌م لایه‌نى دکتۆرى له خزمه‌تى مرۆڤایه‌تییه. من پێشتر کوڕێکى هه‌ژاربووم، که بوومه دکتۆریش سیفه‌ته‌که‌ى پێشووم بیرنه‌چوه‌وه، ئێستاش که بڕوانامه‌م هێناوه‌و پسپۆڕییه‌کم هه‌یه هه‌ر له‌پێناوى خه‌ڵکیدا به‌کارى ده‌هێنمه‌وه. ئێمه قه‌رزارى خواى گه‌وره‌ین که زانستێکى پێبه‌خشیوین، هه‌روه‌ها قه‌رزارى ماڵى خۆمان و مامۆستاکانمانین که‌به‌خۆڕایی فێرى زانستیان کردوین،هه‌روه‌ها قه‌رزارى ئه‌و که‌سانه‌شین که له‌گوندن، ئه‌وان کارى کشتوکاڵ ئه‌نجام ده‌ده‌ن و ئێمه‌ش ده‌بێت له‌شار خزمه‌تیان بکه‌ین. هاوڵاتى: ده‌وترێت تۆله‌به‌رئه‌وه‌ى یارمه‌ت خه‌ڵکى هه‌ژار و فه‌قیر ده‌ده‌یت، له‌ناو هاوپیشه‌کانى خۆت و دکتۆره‌کان ئه‌و کاره‌ى تۆیان پێخۆش نییه، چونکه له زه‌ره‌ر له پیشه‌که‌ى ئه‌وان ده‌ده‌یت و خه‌ڵکى ناچن به‌لاى ئه‌واندا و زۆرکه‌س قسه‌و تۆمه‌تت به‌دوا ده‌خات؟ د.دلێر شینه: کاتێک کارێکى باش ده‌که‌یت، کۆمه‌ڵێک ناحه‌زت بۆ درووست ده‌بێت. ئیتر یه‌کێک ده‌ڵێت ئه‌یه‌وێت خۆى هه‌ڵبژێرێت بۆ په‌رله‌مان، یه‌کێک ده‌ڵێت ده‌یه‌وێت ناوبانگ په‌یدا بکات. هه‌یه ده‌ڵێت بازرگانى ده‌کات به‌ناوى کارى خێرخوازییه‌وه. ئه‌م شتانه ده‌وترێت، به‌ڵام ئه‌و که‌سانه‌ى له‌نزیکه‌وه من ده‌ناسێت ده‌زانێت ئه‌و شتانه وانیه.خه‌ڵکى له خواو پێغه‌مبه‌ر رازى نه‌بن چۆن له من رازى ده‌بن. هاوڵاتى: پیشتر پێشنیارى فرۆشتنى ئه‌و پارچه زه‌وییه‌یان بۆ کردوویت که بۆ پرۆژه‌ى میهره‌بانى وه‌رتگرتووه و بڕى 25 ده‌فته‌ر دۆلاریان پێدابوویت هه‌روه‌ها هه‌ڕه‌شه‌شیان لێکردویت که بیفرۆشیت و له‌م پرۆژه‌یه ده‌ربچیت ؟ د.دلێر: به‌ڵى ئه‌وه حه‌قیقه‌ته و وه‌ره‌قه‌ى ته‌هدیده‌که‌شم ماوه که هه‌ڕه‌شه‌یان له ئێمه کردووه. ئه‌و زه‌وییه‌ى که من وه‌رم گرت بایی 4 ملیۆن دۆلار بوو ئێستا که زه‌وى نرخى دابه‌زیوه بووه به 2 ملیۆن دۆلار. دوایان لێکردم بیفرۆشم، 25 ده‌فته‌ر دۆلاریان پێدام من رازى نه‌بووم، دواتر کێشه‌ى زۆرم بۆ درووستکرا، به‌ڵام سوپاس بۆ خوا من توانیم له رێگه‌ى دادگاوه ئه‌و زه‌وییه وه‌ربگرمه‌وه، ئه‌و که‌سه‌ى دیویست پێى بفرۆشم فکره‌یه‌کى بازرگانى هه‌بوو، وتم وه‌ره باپێکه‌وه کار بکه‌ین، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ى بیر و رامان له‌یه‌ک جیاوازبوو نه‌یکرد. هاوڵاتى: نه‌خۆشخانه‌ى میهره‌بانى که ته‌واوبوو، قازانجه‌که‌ى بۆ کێ ده‌بێت؟ د.دلێر شینه: ئه‌م پرۆژه‌یه له 30% هى رێکخراوى میهره‌بانییه که داهاته‌که‌ى له شه‌ش کۆمه‌ڵه‌دا خه‌رج ده‌کاته‌وه ئه‌و شه‌ش کۆمه‌ڵه‌یه‌ش بریتین له هه‌تیو تا 15 ساڵى، بێوه‌ژن، خه‌ڵکى هه‌ژار، خاوه‌نپێداویستى تایبه‌ت هه‌ژاربێت، به‌ساڵاچوو له 65 ساڵى به‌ره‌و سه‌ره‌وه‌بێت و هه‌رکه‌سێکى دیکه هه‌ژاربێت و نه‌خۆشبێت. ئه‌م شه‌ش کۆمه‌ڵه‌یه له‌ناو نه‌خۆشخانه‌ى میهره‌بانى بێ به‌رامبه‌ر چاره‌سه‌ر وه‌ره‌گرێت و داهاته‌که‌ى له ئه‌وانه‌دا سه‌رف ده‌کرێته‌وه. هاوڵاتى: به‌نیازن لقێک له سلێمانى بکه‌نه‌وه‌و به‌ره‌و پێشچوونى باشیش له‌وباره‌یه‌وه چووه‌ته پێشه‌وه، ئایه ئه‌و لقه به‌مزوانه ده‌کرێته‌وه؟ د.دلێرشینه: له سلێمانى کۆمه‌ڵه پزیشکێکى زۆر که زیاد له 15پزیشک ده‌بێت ره‌زامه‌ندى خۆیان ده‌ربڕیوه که له‌گه‌ڵمان کار بکه‌ن و له‌م پرۆژه‌یه‌دابن، حه‌زناکه‌م زۆر ورده‌کارى باسبکه‌م چونکه ده‌مه‌وێت بیکه‌مه سوپرازێک بۆ خه‌ڵکى سلێمانى، به‌ڵام ئه‌وه‌ندى ده‌ڵێم که کۆمه‌ڵه پزیشکێکى پسپۆڕى زۆرباشى ئه‌وێمان له‌گه‌ڵه، له داهاتوودا له‌وێش کارده‌که‌ین و خزمه‌تى میهره‌بانى له‌وێش به‌رده‌وام ده‌بێت.
له ئه‌لمۆنیته‌رەوه نوسینی: سیبێل هورتاس وه‌رگێڕانی: پێشه‌وا جه‌لال ئه‌نجامى هه‌ڵبژاردنه‌کانى ٢٤ى یۆنیۆ له‌و ناوچانه‌ى که کورده‌کان زۆرینه پێکده‌هێنن له باشوورى ڕۆژهه‌ڵاتى وڵاته‌که، زۆرترین مشتومڕى لێکه‌وته‌وه. پارتى نه‌ته‌وه‌په‌رست (مه‌هه‌په) که دیدێکى نه‌ته‌وه‌په‌رستانه و دوور له داخوازییه‌کانى کورده‌کانى هه‌یه، رێژه‌ى ده‌نگى سێ ئه‌وه‌نده زیادیکردووه له هه‌رێمه‌که‌دا، له کاتێکدا پارتى دیموکراتى گه‌لان (هه‌ده‌په) که هه‌ڵگرى مه‌شخه‌ڵى جوڵانه‌وه‌ى سیاسى کورده‌کانه، تووشى که‌مبوونه‌وه‌ى ده‌نگه‌کانى هاتووه. به‌هۆى سیاسه‌تى ته‌واو دژییه‌کى هه‌ردوو پارته‌که، زۆربه‌ى شیکه‌ره‌وه سیاسیه‌کان، پێیانوایه مه‌سه‌له‌ى ده‌نگده‌ره ناجێگیر و جوڵانه‌وه ناوخۆییه‌کان، ناتوانێت ئه‌م دیارده‌یه‌مان بۆ روون بکاته‌وه. بۆیه زیادکردنى ده‌نگى مه‌هه‌په و که‌مکردنى ده‌نگى هه‌ده‌په پێویستى به شیکردنه‌وه‌ى جیا هه‌یه. نمونه‌کانى زیادکردنى ده‌نگى مه‌هه‌په له هه‌ڵبژاردنى نۆڤه‌مبه‌رى ٢٠١٥ به‌راورد به هه‌ڵبژاردنى ئه‌مجاره‌ى تورکیا (2018) له‌م پارێزگایه‌نه‌دا: وان (له ٦٣٤٨ بۆ ١٦٢٤٠)، موش (له ٢٧٠٨ بۆ ٧٠٥١)، دیاربه‌کر (٦٦١٩ بۆ ١١٩٦٥)، ماردین (له ٣٧٠١ بۆ ١٠٤٢٦)، شرناخ (له ٣٠٨١ بۆ ٩٣٦١)، هه‌کارى (له ٢٢٣٢ بۆ ٥١٦٦)، سیرت (له ٢٣٧٩ بۆ ٥٣١٢). چاودێره ناوخۆییه‌کان ئه‌وه‌یان تێبنى کردووه که مه‌هه‌په له هه‌ڵبژاردنه‌کانى ٢٠١٥ه‌وه، له هه‌رێمه‌که‌دا هیچ هه‌وڵدانێکى ئه‌وتۆى نه‌کردووه بۆ به‌رزکردنه‌وه‌ى رێژه‌ى ده‌نگه‌کانی. به‌هار کیلیجدیک، ڕۆژنامه‌نووس له دیاربه‌کر، به ئه‌لمۆنیته‌رى وت « مه‌هه‌په هیچ که‌مپینێکى نه‌کردووه بۆ هه‌ڵبژاردنه‌کانى ٢٤ى یۆنیۆ» له‌باره‌ى سه‌رۆکى مه‌هه‌په، ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی، وتى «باخچه‌لى هه‌رگیز نه‌هاتووه بۆ هه‌رێمه‌که و هیچ گردبوونه‌وه‌یه‌کى ساز نه‌کردووه له‌ماوه‌ى که‌مپینى هه‌ڵبژارنه‌کاندا. هیچ چالاکیه‌کى (مه‌هه‌په)م نه‌بینیووه له به‌شه‌کانى ترى پارێزگاکه‌ش. ته‌نها شت که بینیبێتم پۆسته‌ره‌کانى باخچه‌لیه که هه‌ڵواسرابوون له‌سه‌ر ڕووى ئۆفیسه هه‌رێمایه‌تییه‌کان.» که‌مى کارکردن بۆ سه‌رکه‌وتن و لێدوانه توند و نه‌ته‌وه‌په‌رستانه‌کانى پارته‌که، واى له شیکه‌ره‌وه‌کان کردووه بۆ روونکردنه‌وه‌ى ده‌ستکه‌وته‌کانى پارته‌که له هه‌رێمه‌که ته‌ماشاى جووڵه ده‌ره‌کییه‌کان بکه‌ن. له دیمانه‌یه‌کدا توێژه‌ر و نوسه‌ر، که‌مال جان به ئه‌لمۆنیته‌رى ڕاگه‌یاند «که ئه‌گه‌رى دوو فاکته‌رهه‌ن، ئه‌وانیش: زیادکردنى ژماره‌یه‌کى زۆر له هێزه‌کانى ئاسایش له هه‌رێمه‌که و کاریگه‌رى به‌ڕێوه‌بردنى سه‌ربازییانه«. ئه‌و وتى «یه‌که‌م هۆکار په‌یوه‌ندى به زیادکردنى ژماره‌ى هێزه‌کانى ئاسایشه‌وه هه‌یه هه‌روه‌کو هه‌ندێ ڕاپرسى ناوخۆیى پشتڕاستى بۆچوونه‌که ده‌که‌نه‌وه. هه‌ندێ زانیارى له‌به‌رده‌ستن که نیشانى ده‌دات هێزه ئه‌منییه‌کان گۆڕانکارییان کردووه له ده‌نگه‌کانى له پارتى داد و گه‌شه‌پێدانى ده‌سه‌ڵاتداره‌وه بۆ مه‌هه‌په. ئه‌مه به‌س نییه بۆ روونکردنه‌وه‌ى ته‌واوى زیادکردنى ئه‌و ژمارانه به‌ڵام ده‌توانێ هه‌ندێ گۆڕانکارى بکات.» فاکته‌رى دووه‌م ده‌کرێ کاریگه‌رى به‌رێوه‌بردنى سه‌ربازى بێت و ئه‌وه‌ى ناونراوه پاسه‌وانى گوند (که گرووپێکى چه‌کدارى سه‌ر به حکومه‌تن، یارمه‌تى هێزه ئه‌منییه‌کان ده‌ده‌ن) ده‌کرێ کاریگه‌رییان له ڕووى شوێن گۆڕکێى سندوقه‌کانى ده‌نگدان بیت یان کۆنتڕۆڵکردن و ده‌ست به‌سه‌راگرتنى ته‌واوى پرۆسه‌ى ده‌نگدان. که‌مال جان وتى «له‌وانه‌یه کاریگه‌رى خۆیان به‌کارهێنابێت له قازانجى مه‌هه‌په، هه‌رچه‌نده سه‌لماندنى گرانه به‌ڵام ئه‌شێت.» هه‌ده‌په‌ش تائێستا ڕوونکردنه‌وه‌ى پێویستى نه‌داوه له‌سه‌ر زیادکردنى ده‌نگه‌کانى مه‌هه‌په له هه‌رێمه‌که، به‌ڵام ڕاپۆرتێک له‌باره‌ى هه‌ڵبژاردنه‌وه له‌لایه‌ن پارته‌که‌وه به‌م نزیکانه بڵاو ده‌کرێته‌وه. له وته‌کانیدا بۆ ئه‌لمۆنیته‌ر، ئه‌یهان بیلگێن وته‌بێژى هه‌ده‌په سه‌رنجى ڕاکێشایه سه‌ر ئه‌وه‌ى پێى ده‌وترێ په‌ڕه‌ى کۆدی-١٤٢، که رێگه به ئه‌ندامانى هێزه ئه‌منییه‌کان ده‌دات، ده‌نگ بده‌ن له هه‌ر سندوقێکى ده‌نگدان بێت. ئه‌و روونیکرده‌وه که هێزه ئه‌منییه‌کان ئاراسته‌کراون تا له شوێنه بچووکه‌کان ده‌نگ بده‌ن. وتى «تا ڕاده‌یه‌ک له پارێزگا گه‌وره‌تره‌کان وه‌ک سانلی و ئورفه و ماردین، ده‌نگى سێ هەزار یان پێنج هەزار هێزى ئه‌منى ئه‌نجامه‌کان ناگۆڕێت، به‌ڵام له هه‌کارى به‌وه‌ى هێزه ئه‌منییه‌کان ده‌نگ له‌و هه‌رێمه بده‌ن، وایان کردووه یه‌ک ئه‌ندام په‌رله‌مان ده‌رچێت.» بیلگێن وتى «کێشه‌ى دووه‌م ده‌نگدانى چه‌ند باره‌یه« جه‌ختى له‌وه کرده‌وه که په‌ڕه‌ى کۆدی-١٤٢ ده‌کرا به‌خراپ به‌کاربهێنرێت، ڕێگه‌ى به هه‌ڵگرانى ده‌دا که چه‌ندین جار ده‌نگ بده‌ن به‌بێ ئه‌وه‌ى پێیان بزانرێت «هیچ سیسته‌مێکى تۆمارکردن نه‌بوو بۆ کۆنتڕۆڵکردنى ئه‌و ده‌نگده‌رانه. ئێمه نازانین چه‌ند که‌س توانیویانه چه‌ندباره ده‌نگ بده‌ن به‌م شێوازه.» زیاکردنى ژماره‌ى هێزى ئه‌منى له باشورى ڕۆژهه‌ڵات له‌و کاته‌وه ده‌ستیپێکرد که هێیزى پشتیوانى نێردرا بۆ هه‌رێمه‌که له ساڵى ٢٠١٥، کاتێک ده‌وڵه‌ت هێرشى به‌هێزى کرده سه‌ر هێزه چه‌کداره کوردییه‌کان له شاره‌کان. ئه‌وترێ پێش هه‌ڵبژاردنه‌کان پۆلیس و سه‌ربازى زیاتر نێردراوه، ژماره‌ى ئه‌وانه زیادکراوه که توانیویانه ده‌نگ بده‌ن به‌بێ ئه‌وه‌ى تۆمار کرابن له شوێنه‌کانى ده‌نگدان. کاتێک باس دێته سه‌ر هه‌ده‌په، ده‌رکه‌وتنه‌کانى له هه‌رێمه‌که له ده‌ره‌وه‌ى چاوه‌ڕوانییه‌کان بوو. هه‌رچه‌نده پارته‌که توانى به‌ربه‌ستى ١٠% تێبپه‌ڕێنێ بۆ چوونه ناو په‌رله‌مان، به‌ڵام ئه‌و پشتگیریه‌ى کورده‌کان له پارته‌که‌یان کرد له دژى شێوازى نه‌ته‌وه‌په‌رستانه‌ى ئاکه‌په و مه‌هه‌په، که‌متر بوو له‌وه‌ى هیواى بۆ ده‌خوازرا. له هه‌مووى جێى سه‌رنجتر، کورده موحافیزکاره‌کان نیگه‌ران بوون له ئاکه‌په و چاوه‌ڕوان ده‌کرا به‌ره‌و هه‌ده‌په بچن، به‌ڵام ئه‌نجامه‌کان پێچه‌وانه‌ى ئه‌مه‌یان نیشاندا. به‌لاى بیلگێنه‌وه، ئه‌مه‌ش په‌یوه‌ندى به فاکته‌ره ده‌ره‌کییه‌کانه‌وه هه‌یه. ئه‌وه‌ى تێبینى کرا زۆربه‌ى ده‌نگه له‌ده‌ستدراوه‌کان له ناوچه‌کانى نوسه‌یبین و قزڵته‌په بوو که زۆرترین زیانیان به‌رکه‌وت له هێرشه‌کانى ٢٠١٥-٢٠١٦. ئه‌و وتى «له‌ده‌ستدانى ده‌نگ له‌و ناوچانه به ڕێژه‌ى ٢٠-٢٥% بووه. خه‌ڵکى ناوچه‌کانیان وێرانبووه و کۆچیان کردووه«. بیلگێن ڕه‌خنه‌ى له خۆیان گرت و وتى «پارته‌که‌یان که‌مته‌رخه‌م بووه له هێنانى ده‌نگده‌رەکانى بۆ سه‌ر سندوقه‌کانى ده‌نگدان، ئه‌وه‌ى خسته‌ڕوو که زۆر له کورده‌کان کۆچیان کردووه بۆ پارێزگاکانى ڕۆژئاوا وه‌کو کرێکارى وه‌رزیى له هاویندا. ئه‌و وتى «به‌هه‌مانشێوه ڕێکخراوه‌که‌مان وه‌کو پێویست به‌هێز نیه له ڕووى دابه‌شکردنى چاودێرانى سندوقه‌کانى ده‌نگدان.» وته‌بێژه‌که جه‌ختى له‌سه‌ر ئه‌وه کرده‌وه که نزیکه‌ى هه‌موو ده‌نگه ئه‌ژمارنه‌کراوه‌کان له هه‌رێمه‌که‌دا ده‌نگى هه‌ده‌په بوون. وتى نزیکه‌ى ٣٠٠ هه‌زار ده‌نگى هه‌ده‌په وه‌کو ئه‌ژمارنه‌کراو پۆلێن کران له‌کاتى جیاکردنه‌وه‌ى ده‌نگه‌کان. ئه‌مه رێژه‌یه‌کى زۆره، ئه‌مه ژماره‌ى ده‌نگه‌کانى ڕه‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆگانى به‌رزکرده‌وه بۆ زیاتر له ٥٠% و له گه‌ڕى یه‌که‌مى ده‌نگدانى سه‌رۆکایه‌تى سه‌رکه‌وتنى تۆمارکرد. کاریگه‌رییه گه‌وره‌کانى فاکته‌ره ده‌ره‌کییه‌کان ده‌رفه‌تى شیکه‌ره‌وه سیاسییه‌کان بچووک ده‌کاته‌وه. پێناچێ نه هه‌ده‌په و نه مه‌هه‌په له‌باره‌ى سیاسه‌تیان بۆ کێشه‌ى کورد له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌نجامى هه‌ڵبژادنه‌کان هیچ گۆڕانکارییه‌کى بنه‌ڕه‌تى بکه‌ن. جان وتى «پێموانیه که مه‌هه‌په بیر له نه‌رمکردنه‌وه‌ى سیاسه‌ته‌کانى بکاته‌وه له باره‌ى پرسى کورده‌وه له‌به‌ر ڕۆشنایى ئه‌و ده‌نگانه‌ى به‌ده‌ستى هێناوه له هه‌رێمه‌که، به‌پێچه‌وانه‌وه بگره زیادکردنى ده‌نگه‌کانى، به‌هۆى ده‌سه‌ڵاتى ئه‌منى و شیوازه توند و خۆسه‌پێنه‌که‌یه‌تی.» له‌باره‌ى گۆڕینى ده‌نگ له ده‌نگى ئاکه‌په‌وه بۆ مه‌هه‌په، جان خه‌ختى کرده‌وه «زه‌قکردنه‌وه‌ى مه‌سه‌له‌ى ناسیۆنالیستى له‌لایه‌ن ئاکه‌په‌وه بۆ خزمه‌تى مه‌هه‌په‌یه« بیلگێن لاى خۆیه‌وه دان به‌وه‌دا ده‌نێت «که ده‌نگى کوردان بۆ هه‌ده‌په که‌میکردووه، به‌ڵام ئه‌مه ماناى ئه‌وه نیه ئه‌لته‌رناتیڤى له هه‌ده‌په باشتر هه‌یه، به‌ڵکو ماناى ئه‌وه‌یه ده‌نگده‌ران ڕه‌خنه‌یان هه‌یه له هه‌ده‌په و ئێمه پێویسته به هه‌ندى وه‌رگرین»
هاوڵاتی، ئه‌حمه‌دفارس له‌شکرکێشیه‌کانى توکیا مه‌ترسی بۆ سه‌ر له‌ناوچوونى مێشه‌نگه‌کانىسه‌دان هه‌نگه‌وان له‌ناوچه کوێستانیه‌کانى سییده‌کان و قه‌ندیل و برادۆست دوستکردوه، له‌کاتێکدا بژێوی ژیانى ئه‌وان له‌سه‌ر ئه‌و هه‌نگانه‌یه که به‌شێک له پێدایستیه‌کانى بازاڕیشیان پێ پڕکردۆته‌وه. به‌هۆى هاتنى سوپاى تورکیاش بۆناوخاکى هه‌رێم و بۆردمانه‌کانیان له‌ڕێگه‌ى تۆپخانه و فرۆکه‌کانه‌وه،له‌ئێستادا زۆربه‌ى ئه‌و هه‌نگه‌وانانه‌ى که‌وا له ساڵانى ڕابردوو له‌وه‌رزى هاویندا مێشه‌کانیان ئه‌بردنه کوێستانه‌کانى سنوری سیده‌کان، مه‌ترسی لەناوچونیان له‌سه‌ره به‌هۆى ئه‌وه‌ى مه‌ترسی له‌سه‌ر ژیانى هه‌نگه‌وانه‌کان دروستبووه. هه‌نگه‌وانه‌کان بۆ ئه‌وه‌ى به‌رهه‌مێکى باشیان هه‌بێت و هه‌نگوێنێکى باش و بێ گه‌ردو سروشتى به‌رهه‌م بهێنن، ده‌بێت هه‌نگه‌کان ببه‌نه کوێستانه‌کانن، به‌ڵام ئێستا ناتوانن بچنه ئه‌و ناوچانه، هه‌م له‌به‌ر مه‌ترسى له‌سه‌ر ژیانى خۆیان و وه هه‌میش له‌به‌ر له‌ناوچونى هه‌نگه‌کانیان. شه‌وکه‌ت حه‌مه‌د، دانیشتوى ناحیه‌ى سیده‌کانى سه‌ربه‌قەزاى سۆران، ته‌مه‌ن 45ساڵ، خاوه‌نى نزیکه‌ى 50مێشه به هاوڵاتی وت»ئه‌گه‌رچى ئه‌مساڵ دڵمان خۆشبوو که هه‌نگ به‌رووبومى زۆرباشه، به‌ڵام به‌داخه‌وه له‌ئێستادا پێمانوتراوه که ئه‌گه‌ر بچینه ناوچه کوێستانیه‌کان مه‌ترسى ژیانى خۆمان له‌ئه‌ستۆى خۆمان». وتیشی «ساڵانى ڕابردوو مێش هەنگە‌کانمان ئه‌برد بۆ کوێستاتنه‌کان، به‌ڵام له ئێستا بووەته ناوچه‌یه‌کى (محه‌ڕه‌مه) له‌نێوان په‌که‌که تورکیا چونکه خۆتان ئه‌زانن تورکیا هاتۆته ناو خاکى هه‌رێم». هه‌روه‌ها وتى «ئه‌گه‌ر واش بڕوات ئێمه زیانێکى زۆرمان به‌رده‌که‌وێت، چونکه مێش هەنگ به‌خێوکردن به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر فێرکرابن له‌ناوچه گه‌رمێنه‌کان ناکرێت نه زاوزێ باش ئه‌که‌ن و نه‌هه‌نگوێنێکى باش به‌رهه‌م ده‌هێنن پێویسته ڕێگه‌چاره‌یه‌کمان بۆ بدۆزرێته‌وه ئه‌گه‌رنا زه‌ره‌رمه‌ند ئه‌بین.» ماوهى چه‌ند مانگێکه سوپاى تورکیا ئۆپەراسیۆنه زەمینى و ئاسمانییەکانى لەناوچه سنورییەکانى هەرێمى کوردستان چڕتر کردووەتەوه و هەڕەشەى هێرشکردنه سەر قەندیل، پێگەى سەرەکى پەکەکه دەکات. ئەمەش دەبێتە تاقیکردنەوەیەکی نوێ بۆ سەربازانی ئەو وڵاتە، دوای ئەوەی زیاتر لە دوو دەیەی پێش ئێستا شکستیان هێنا لە چوونە سەر لوتکە بەرزەکانی قەندیل. هێرشه زەمینییەکانى سوپاى تورکیا، پاڵپشت به بۆردومانى ئاسمانى چڕ زیاتر ناوچه سنورییەکانى برادۆست و ئامێدى و بارزانى گرتووەتەوه، ماوهى زیاتر له هەفتەیەکیشه بەرپرسانى تورکیا دەڵێن له قەندیل نزیکبوونەتەوه. ئەو هێرشانەدا که بەبەشداری سوپاو میت و جەندرمه ئەنجامدەدرێن، دەیان بنکەو سەربازگەیان لەناو خاکی هەرێم به قوڵایی 27 کیلۆمەتر درووستکردوه، ئەمەش بەپێی لێدوانى فەرمی بەرپرسانى تورکیا. هه‌ندێک له‌و شوێنانه‌ی شه‌ڕی پێگه‌یشتووه ناوچه گوندنشینه‌کانن، که سه‌رگه‌رمى کشتوکاڵ و ئاژه‌ڵداری و به‌خێوکردنى مێشه‌نگن. ئه‌مه جگه له‌وه‌ى له‌ناوچه‌کانى دوور له شه‌ڕیشه‌وه هه‌نگه‌کان ده‌برێنه کوێستانه‌کان. زیاتر له 500هه‌نگه‌وان که‌هه‌زاران مێشیان له‌سنورى سیده‌کان و ده‌روبه‌رى ده‌شتى هه‌ریر و سنورى قه‌زاکانى شه‌قڵاوه‌و خه‌بات و ده‌شتى هه‌ولێر، چه‌ند شوێنێکى تر ساڵانه له‌وه‌رزى هاویندا مێشه‌کانیان ئه‌به‌نه کوێستانه‌کانى سنورى ناحیه‌ى سیده‌کان، به‌مه‌به‌ستى به‌خێوکردنى هه‌نگه‌کانیان. حه‌سه‌ن عومه‌ر دانیشتوى سنورى قه‌زاى شه‌قڵاوه ته‌مه‌ن 56ساڵه خاوه‌نى زیاتر له200مێش هەنگە‌و بژێوى ژیانی له‌سه‌ر ئه‌و مێش هەنگانەیە به هاوڵاتی وت»به‌ڕاستى ئێستا وام لێهاتوه ته‌واوى مێش هەنگەکانم بفرۆشم، چونکه ئه‌گه‌ر وا بڕوات زۆر زه‌ره‌رمه‌ند ئه‌بین، مێش هەنگەکانیشمان توشى له‌ناوچوون ئه‌چن، له‌ئێستادا نازانم چى بکه‌م هیچ کارێکى تر له‌ئێستادا شکنابه‌م بژێوى ژیانى ڕۆژانه‌ى خۆمى پێ به‌ڕێبکه‌م». وتیشی»به‌ڕاستى حکومه‌ت زۆر که‌مته‌رخه‌مه بۆ ئێمه هیچ چاره‌یه‌کمان بۆ نادۆزێته‌وه که هاناى بۆبه‌رین ئێستا من مێش هەنگەکانم بردۆته شوێنک که هیچ شایسته نیه بۆ به‌خێوکردنى هه‌نگ ئه‌گه‌ر واش بڕوات کوالیتى هه‌نگوینى ئێمه‌ش دا ئه‌بەزێت، چونکه ناچار ئه‌بین شه‌کر بده‌ینه مێش هەنگە‌کانمان بۆئه‌وه‌ى توشى له‌ناوچوون نه‌بن.» ناوچه کوێستانه‌کانى (خنێره‌و لۆلان و مێرگه میر، ماڵه‌مه‌لا، کانى خرک، خواکوڕک، به‌شێک له‌صه‌قه‌رو هۆڕنه) ئه‌و شوێنانه‌ن که زۆرترین هه‌نگه‌وانى ئه‌و سنووره‌ى تێدایه‌و له شوێنه‌کانى تریشه‌وه ساڵانه هه‌نگیان بۆ ده‌برێت، تاکو به‌سه‌ر گه‌ڵاو گوڵى ناوچه‌که‌دا شیله هه‌ڵمژن. به‌ڵام ئێستا دووکه‌ڵ و بارووت شوێنى شیله‌ى بۆ ئه‌وان گرتۆته‌وه. له سنووری سیده‌کان ساڵانه نزیکه‌ى 10 ته‌ن به‌رهه‌مى هه‌نگوین به‌رهه‌م دێت نزیکه‌ى 6سه‌د هه‌نگه‌وانی هى سیده‌کان و ده‌وروبه‌ر مێش هەنگەکانیان ده‌به‌نه ناوچه کوێستانیه‌کانى سیده‌کان. له‌ئێستادا به‌هۆى بۆردمانى ناوچەکه‌وه چه‌ندین جار ئاگر له‌ناوچه‌که به‌ربووەو به‌ده‌یان شانه هه‌نگ سوتاون و له‌ناوچونه مێشه‌نگه‌کان که‌شێکى هێمن و ئارامیان پێویسته و له‌وه‌ڕێکى باشیان له گوڵ و گیا ده‌وێت بۆئه‌وه‌ى به‌رهه‌مى باش به‌رهه‌م بێنێت. دڵشادعه‌بدوڵا به‌رپرسى نوسینگه‌ى هه‌نگه‌وانانى سیده‌کان به هاوڵاتی وت»ئه‌گه‌ر وابڕوات به‌روبومى هه‌نگوینى له‌ناوچه‌که‌ى ئێمه زۆر دا ئه‌به‌زێت باشترین هه‌نگوین هى ئێمه یه له‌سه‌ر ئاستى کوردستان چه‌ندین جار هه‌نگوینى کوێستانه‌کانى ئێمه له‌سه‌ر ئاستى جیهان مه‌دالیاى زێڕى به‌ده‌ستهێناوه«. پێده‌چێت ئه‌و شه‌ڕه‌ى ناوچه‌که‌ى گرتووەته‌وه ئیتر زیانى بۆ مرۆڤه‌کان نه‌بێت به ته‌نها، به‌ڵکو ئه‌و هه‌نگانه‌ى به سروشتى ناوچه‌که گه‌شه‌یان کردوه بتۆرێن و ئیتر نه‌گه‌ڕێنه‌وه سه‌ر ئه‌و گوڵانه‌ى لەژێر ئاگر و دووکه‌ڵى شه‌ڕدان. ئه‌و شه‌ڕه‌ى که کۆتایی ساڵى رابردوو بۆ سه‌ر ناوچه‌که ده‌ستى پێکرد، مه‌ترسی درووستکردوه بۆسه‌ر ئاواره‌بوونى هه‌زارارن خێزانى ناوچه‌کانى برادۆست دەکەوێته سیگۆشەى سنورى تورکیا و عێراق و ئێران که ساڵانێکى درێژه پەکەکه کردویەتیه مۆڵگەیەکى سەرەکى خۆى. ناوچه‌که هاوسنووره له‌گه‌ڵ قەندیل که زیاتر له چارەکه سەدەیەکه مۆڵگەى سەرەکى پارتى کرێکارانى کوردستان (پەکەکه)یه بەدرێژایی مێژووى شەڕو ململانێ خوێناوییەکانى پەکەکه و تورکیا لەهەشتاکانى سەدەى رابردووەوه تا ئێستا، هەرگیز ئامانجێکى ئاسان نەبووه بۆ ئەنقەره. بەدرێژایی شەڕو ململانێ چەکدارییەکانى نێوان تورکیا و پەکەکه، قەندیل که بەسەدان گوند له خۆدەگرێت، به بەردەوامى بووەته ئامانجى فڕۆکه جەنگییەکانى تورکیا، که ژیانى له گوندەکانى ئەو سنوره تاڵکردووه. به تایبه‌تى به‌مدوییانه زیانه‌کان به‌ر گونده‌کانى ناحیه‌ى سیده‌کان که‌وتوون. دڵشاد عه‌بدوڵا به‌رپرسى نوسینگه‌ى هه‌نگه‌وانانى سیده‌کان بههاوڵاتی وت »له‌سنورى ئێمه هه‌نگه‌وان هه‌یه نزیکه‌ى هەزار مێش هەنگی هه‌یه هه‌شیانه ته‌نها 50 مێشى هه‌یه، ئه‌گه‌ر هه‌نگه‌وانان بچنه‌وه مه‌ترسى له‌سه‌ر ژیانى هه‌نگه‌وانان و دروست ئه‌بێت و هه‌روه‌ها مێش هەنگەکانیان له‌ناوده‌چن، چونکه به‌لایه‌نى که‌م ده‌بێت هه‌نگه‌وانان هه‌فته‌ى دووجار سه‌ردانى مێشه‌کانیان بکه‌ن بۆ چاودێرى کردنیان، به‌ڵام به‌و حاڵه‌ى ئێستاوه ئه‌وه مه‌حاڵه«.
مەعروف مه‌جید نیشتیمانى نه‌وڕه‌سه‌کان، دورگەیەکی بچووکە له ده‌ریاچه‌ى دوکان له نزیک ده‌ڤه‌رى ڕاپه‌ڕین، دیمه‌نێکى جوان و ناوزه‌ى به ناوچه‌که به‌خشیوه‌و هاوڵاتیان وه‌کو شوێنێکى گه‌شتیارى سه‌ردانى ده‌که‌ن، بەڵام بەم دواییانە رووبەڕووی مەترسی لەناوچوون و نەمانی ژیان بۆ نەوڕەسەکان بۆتەوە. رۆژانه ده‌سته ده‌سته له گه‌شتیاران و هاوڵاتیان به‌مه‌ستى بینینى ئه‌و نه‌وره‌سانه سه‌ردانى ئه‌و ناوچه ده‌که‌ن کە دەکەوێتە سەر گردى باسموسیان و گردى دوگردکان لە دورگەیەکی ناو دەریاجەکە. بوونى ئه‌و ژماره زۆره له نه‌وره‌س، دیمه‌نێکى جوانى به سنوره‌که به‌خشیوه‌و خه‌ڵکى به نیشتیمانى نه‌وره‌سه‌کان ناوى ده‌هێنن. له ئێستاشدا به‌هۆى زۆربوونى ئاو له ده‌ریاچه‌ى دووکان و ترسى زیان گه‌یاندنى گه‌شتیاران به نه‌وره‌سه‌کان، مه‌ترسى له ناوچوونى نیشتیمانى نه‌وڕه‌سه‌کان ده‌کرێت، حکومه‌ت پلانى هه‌یه که ناوچه‌یه‌کى ئارام بۆ ئه‌و نه‌وڕه‌سانه درووست بکات، که ساڵانه ژماره‌یان زیاد ده‌بێت. حه‌مه شوان که‌ریم، لیپرسراوی فه‌رمانگه‌ی ژینگه‌ی راپه‌رین، سه‌باره‌ت به گرنگى نیشتیمانى نه‌وره‌سه‌کان و سه‌ردانیکردنى گه‌شتیاران، ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌کات که ئه‌و ناوچه‌یه له ئێستادا وه‌ک شوێنێکى گه‌شتیارى لێهاتووه‌و گه‌شتیاران رووى تێده‌که‌ن، ئه‌و به هاوڵاتی راگه‌یاند «به‌هۆى جوانى ئه‌و سروشته ناوازه‌یه و زۆرى ڕێژه‌ى ئه‌و باڵنده نه‌وره‌سانه ماوه‌یه‌که سه‌رنجى بۆلاى گه‌شتیاران و راگه‌یاندنه‌کان چ له ناوخۆ و چ له ده‌ره‌وه ڕاکێشاوه‌و به‌هۆى دیمه‌نه جوان و ناوازه‌کانى پۆل پۆل گه‌شتیاران و هاوڵاتیان ڕوو له‌ناوچه‌که‌و ئه‌و مه‌مله‌که‌ته سه‌رنج ڕاکێشه ده‌که‌ن». لیپرسراوی فه‌رمانگه‌ی ژینگه‌ی راپه‌رین سه‌باره‌ت به مه‌ترسى له ناوچوونى ئه‌و باڵندانه وتى»به‌هۆى زۆربوونى ئاوى ده‌ریاچه‌ى دوکان، به‌تایبه‌ت زۆر ساڵ گردى باسموسیان ژێرئاو ده‌که‌وێت و نه‌وره‌سه‌کان زیاتر ده‌چنه گردى دووگردکان و به شوێنه‌کانى ترى ده‌ریاچه‌که‌دا بڵاو ده‌بنه‌وه و لانه دروست ده‌کەن و ده‌یکه‌ن به شوێنى حه‌وانه‌وه‌یان که ساڵانه له سه‌ره‌تاى مانگى (5) وه تاکو کۆتایى مانگى (7) نه‌وره‌سه‌کان شوێن و لانه دروستده‌که‌ن و هێلکه‌یه‌کى زۆر له‌و له‌و شوێنانه له لانه‌کانیان داده‌نێن و هه‌زاره‌ها نه‌وره‌سى تازه‌ده‌هێننه ناو سروشته‌وه«. مه‌ترسى له‌ناوچونى نه‌وره‌سه‌کانى رانیه‌ى ده‌روازه‌ى راپه‌رین واى کرد به‌رپرسانى ئه‌و ناوچه‌یه بیر له دروستکردنى ناوچه‌یه‌کى پارێزراو بکرێته‌وه بۆیان. حه‌مه شوان که‌ریم، وتى «بڕیارماندا به‌دانانى پلانێکى گونجاو بۆ هۆشیارکردنه‌وه‌ى هاوڵاتیان و دانانى پاسه‌وان و رێکخستنى به‌له‌مه‌وانه‌کان و کات و ماوهى سه‌ردانى کردنیان و نه‌بوونى قه‌ره‌باڵغى مرۆڤه‌کان و ڕێکخستنیان به میکانیزمێکى گونجاو» به وته‌ى لێپرسراوى فه‌رمانگه‌ى ژینگه‌ى راپه‌رین»سه‌ردانیکردنى گه‌شتیاران و راگه‌یاندنکاران و به‌شێکیش له‌و راوچى و هاوڵاتییانه‌ى که به باشى مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌و شوێنانه ناکه‌ن، تاڕاده‌یه‌ک کێشه بۆ ئه‌و باڵندانه دروست ده‌که‌ن و دوور نیه ببێته هۆى تۆرانى نه‌وره‌سه‌کان و جێهێشتنى ئه‌و مه‌مه‌له‌که‌ته‌ى خۆیان، ئه‌گه‌ر به باشى مامه‌ڵیان له‌گه‌ڵ نه‌کرێت». حه‌مه شوان که‌ریم، جه‌ختیله‌وه‌ش کرده‌وه کە سه‌رۆکى ده‌سته‌ى پاراستن و چاککردنى ژینگه‌ی هەرێم پێی راگه‌یاندوون که وه‌ک ده‌سته کار ده‌که‌ن و هه‌وڵى زۆر به‌په‌له ده‌ده‌ن که نیشتمانى نه‌وره‌سه‌کان بپارێزن و وەکو ناوچەیەکی سروشتی بیهێڵنەوە، «تا باڵنده نه‌وره‌سه‌کان پارێزراو بن و گه‌شتیاران و میوانانیش به‌شێوه‌یه‌کى گونجاو تر ئه‌و دیمه جوان و ناوازانه ببین».
یاد قوربانی ئەم هەفتەیە چیرۆکی ١٢ کوڕە تایلەندیەکە کە لە ئەشکەوتێکدا لەگەڵ ڕاهێنەرەکەیان گیریان خواردبوو و مەترسی خنکاندنیان هەبوو بە هەڵمەتێکی بەرفراوانی جیهانی ڕزگارکران و بوو بە مانشێتی زۆرێک لە ڕۆژنامەکانی جیهان و سەر شاشە تەلەفزیۆنەکانی بەشێوەیەک داگیرکردبوو کە لە هەشتی تەممووزدا لەسەدا ٣٠ ی پەخشی کەناڵی CNN ی ئەمریکی تایبەتکرا بوو بە بابەتەکە. ڕووداوەکە هەموو جیهانی هێنایە دەنگ و چەندین سەرکردە و کەسایەتی جیهان بەشدارییان تێداکرد، بەڵام ئەم گرنگییە زۆرە میدیاییەی درا بە ١٢ منداڵی تایلەندی لە کاتێکدا زیاتر لە ٢٥٧ ملیۆن منداڵ بە پێی داتاکانی منداڵپارێزی جیهانی لە ئێستادا لە ناوچەکانی جەنگدان و زیاتر لە ١٦٥ ملیۆن منداڵ ژیانیان لە مەترسیدایە پرسیاری دروستکرد لەسەر هۆکاری گرنگیدانی میدیاکان بە ڕوداوی بچوکی سەرسوڕهێنەری لەم جۆرە و پشتگوێخستنی بابەتی لەمە گەورەتر. لە ڕاپۆرتێکی مەڵپەڕی هەواڵی ئەمریکی ‹ڤۆکس›دا هاتوە کە میدیاکان ڕوداوێکی زۆر دڵتەزێنیان کردوە بە بابەتێکی میدیایی کە ٢٤ کاتژمێر لەسەر ڕۆژنامە و شاشەی تەلەفزیۆنەکانە و زیاتر وەک بابەتێکی تەرفیهی پشاندەدرێت بێ گوێدانە بار و فشار و ڕاتەکانی دەروونی منداڵەکان. ماڵپەڕی ڤۆکس لەم بارەیەوە لەگەڵ تیم ڕیکەربەر، پسپۆڕی کۆمەڵناسی دواوەک تیم دەڵێت "خۆشییەکی تایبەت هەیە لە درووستبونی هەستێک بۆ بەرانبەرەکەت، جا گەر ئەو هەستە دڵتەنگ بوونیشبێت هەر خۆشیەکی تایبەتی هەیە. لە کلتورێکدا کە هەستداری گرنگی پێدەدرێت گەر بڵێیت ئەو ڤیدیۆیەم بینی زۆر بێتاقەتی کردم و خەفەتم بۆ ئەو منداڵانە خوارد، ئەمە تۆ وەک کەسێکی خاوەن هەست و ئەخلاق دەردەخات، ئەمەش لە جیهانی ئەمڕۆدا لای خەڵک گرنگی هەیە کە بڵێن من ئەتوانم ئەو هەستانەم هەبێت." ڕوداوەکان هەندێک جار پێویستیان بە سومبولێک یاخود هەواڵێک هەیە کە هەستی بینەر بجوڵێنێت تا میدیا و لە بەرانبەردا خەڵکیش گرنگی پێبدەن. هەندێک جار ئەو روداوانە دەبنە چیرۆکێک و بە خێرایی لەمیدکایان و تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بلاودەبنەوە، ئەم حاڵەتەش لە ڕوداوی مردنی ئایلان کوردی بەدیکرا، دوای بڵاوبونەوەی وێنەکەی بە مردوویی لەسەر کەناری دەریای ناوەڕاست. پێش بڵاوبونەوەی وێنەکەی ئایلان گرنگی میدیایی و خەڵک بە شێوەیەکی کەمتربوو لەسەر قوربانیە منالەکانی سوریا، بەڵام لە دوای بڵاوبونەوەی وێنەکەی ئایلان، هەواڵەکان لەسەر قوربانیەکانی جەنگی سوریا زیادی کرد، تەنانەت ڕێکخراوی خاچی سوری سویدی ڕایگەیاند کە ڕێژەی پارەی بەخشراوە بە قوربانیانی سوریا لە ڕێگای ڕێکخراوەکەیانەوە ١٠٠ ئەوەندە زیادی کردوە! هەواڵە سەرنجڕاکێش و هەستبزوێنەکان، ئەوانەی زیاتر تیشک دەخاتە سەر چیرۆکی کەسێک یان چەند کەسێک، زیاتر سەرنجی میدیا و خەڵک ڕادەکێشن وەک لەو بابەتانەی لە جەوهەردا خۆیان گرنگن، بەڵام لێکۆڵینەوەیەکی زانکۆی ئۆریگۆنی ئەمریکی لەسەر بابەتە میدیایی هەستبزوێنەکان دەریخستوە کە ئەم هەواڵانە و هەستی بینەریش بەرانبەر ڕوداوەکە زۆر کورتخایەنە و بابەتەکەی ئایلانیش بە نمونە دانراوە کە لە سەرەتادا ١٠٠ ئەوەندە بەخشینەکان بە خاچی سووری سویدی زیادیکردوە بەڵام دواتر بەخشینە مانگانەکان بون بە ١٠ ئەوەندە و بەرە بەرە گەڕاوەتەوە دۆخی جاران، سەرەڕای ئەوەی بارودۆخی قوربانیانی سوریا وەک خۆی بوە. ڕوداوی گیرخواردنی ١٢ منداڵی تایلەندی و ڕاهێنەرەکەیان لە ئەشکەوتێکدا و ترسی خنکاندنیان خێرا لە جیهاندا دەنگی دایەوە، منداڵەکان یاریزانی تیمێکی دوگۆڵی بون و بۆ یادی لە دایکبوونی یەکێکیان ڕوویان کردۆتە ئەشکەوتەکە، بەڵام بە هۆی باران بارینەوە ئەشکەوتەکە پڕبوە لە ئاو و لەوێ گیریان خواردوە و مەترسی خنکاندنیان هەبوە. لە دوای گیرخواردنیان، چاوەڕێی یارمەتیبون، چیرۆکی ڕزگارکردنیان چیرۆکێکە چیرۆکی کۆڵنەدان و هێزی یەکگرتوویی مرۆڤ دەگێڕێتەوە. لە ئەنجامی هەوڵی ڕزگارکردنەکەشدا کە هەمویان بە سەرکەوتوویی ڕزگارکران، یەکێک لە ئەندامانی هێزی دەریایی تایلەندی گیانی لەدەستدا. ئەم هەفتەیە ئەشکەوتە تایلەندیەکە سەرنجی میدیاکانی تەواو بۆ خۆی بردبوو و تا ئێستاش دوو کۆمپانیای بەرهەمهێنی فیلمی سینەمایی لە هۆڵیود ئامەدەیی خۆیان دەربڕیوە کە چیرۆکە دەگمەنەکەی منداڵە تایلەندیەکان بکەنە فیلمی سینەمایی. یەکێک لەو کۆمپانیایانە کۆمپانیای پیور فلیکسە تایبەت بە بەرهەمهێنانی فیلمی خێزانی و دوابەدوای ڕزگارکردنی مندالەکان بەڕێوەبەری کۆمپانیاکە گەیشتبوە شوێنی ڕوداوەکە و بە کەناڵی دۆچە ڤیلەی ئەڵمانی وتوە «ئێمە لێرەین لە تایلاند، ئەم ڕوداوە دەکرێت بکەینە فیلمێک کە ئیلهامبەخشبێت بۆ ملیۆنان خەڵک لە سەرانسەری جیهان.» دۆچە ڤیلەی ئەڵمانی لە بارەی ئەگەری کردنی ئەم ڕوداوە بە فیلمی سینەمایی ڕای دکتۆری دەرونی ڕێنات شاپکەری وەرگرتوە کە پێی وایە "لە ئێستادا هیچ باش نیە ئەم ڕوداوە بکرێت بە فیلم بۆ باری دەرونی منداڵەکان، گەر لە داهاتوشدا بکرێت نابێت هیچ کەسێک کە لە ڕوداوەکەدا بەشداربوە ڕۆڵببینێت." پۆڵ سلۆڤیک بۆ ٦٠ ساڵ دەبێت لێکۆڵینەوە دەکات لەسەر گرنگی دانی خەڵک و میدیا بە ڕوداوەکان و ژیانی مرۆڤ، ئەو بە ماڵپەڕی ڤۆکس دەڵێت "ئێمە لە ٦٠ ساڵی کارکردنماندا بۆمان دەرکەوتوە کە خەڵک گرنگی بە زیابونی قەبارەی ڕوداوەکان دەدات، بەڵام بەشێوەیەک کە گرنگیەکی زۆر بە زیادبوونی ژمارەی کەم دەدات بەڵام کە ژمارەکان زیاتر بون گرنگیەکەش کەمدەبێتەوە." نمونەیەک دێنێتەوە و دەڵێت "جیاوازی نێوان سفر و ١٠٠ دۆلار زیاتر دیارە وەک لە جیاوازی نێوان ١٠٠ دۆلار و ٢٠٠ دۆلار، گەر بێتە سەر باسی باسی پێنج هەزارو ٨٠٠ دۆلار و پێنج هەزارو ٩٠٠ دۆلار ئەوا جیاوازیەکی زۆر کەم دەبندرێت لە نێوان ئەو دوو ژمارەیەدا، لە کاتێکدا جیاوازیەکە لە هەموو حاڵەتەکاندا هەر ١٠٠ دۆلار، بەڵام بەهای ١٠٠ دۆلار جیاواز دیارە." وتیشی "بیرمان کردەوە تۆ بڵێی هەمان شت بۆ ژیانی مرۆڤەکانیش ڕاستبێت؟ ئەندامانی لێکۆڵینەوەکە ئێستا پێمان وایە کە بەڵێ بۆ ژیانی مرۆڤیش وایە. شتێکی ترسناکە، بەهاییەکی جێگیرنیە بۆ ژیانی مرۆڤ و لەگەڵ گەورەبونی تراجیدیاکاندا بەهای ژیانی مرۆڤەکان کەمتر دەبێتەوە."
هاوڵاتی ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ى مانگى حوزه‌یرانى ئه‌مساڵ کرایه‌وه بۆ گه‌یاندنى گازى سروشتى ئازه‌ربایجان به خاکى ئه‌وروپا له ڕێگه‌ى تورکیاوه، ره‌نگه خه‌ونه‌که‌ى هه‌رێمى کوردستانیش بۆ گه‌یاندنى گازى سروشتى به ئه‌وروپا بکاته ڕاستى، ئه‌گه‌ر به‌ربه‌ستى گه‌وره‌ى نه‌یه‌ته به‌رده‌م. پڕۆژه‌که که ناسراوه به (تاناپ) پڕۆژه‌یه‌کى زه‌به‌لاحى راکێشانى هێڵى گازى سروشتى وڵاتى ئازه‌ربایجانه، له‌ڕێگه‌ى خاکى تورکیاوه به ئه‌وروپا که ساڵى 2012 به‌پێی رێککه‌وتنێک له‌نێوان ئه‌و دوو وڵاته ده‌ست به جێبه‌جێکردنى کرا. پڕۆژه‌که له سێ به‌شى سه‌ره‌کى پێکدێت، که یه‌که‌میان هێڵى پێکه‌وه به‌ستنى ئازه‌ربایجان و تورکیایه که ناسراوه به هێڵى باشورى قه‌وقاز (ئێس سی بی)، به‌شى دووه‌میان هێڵێکه که به تورکیادا تێده‌په‌ڕێت و ناسراوه به هێڵى گازى سروشتى له‌ڕێگه‌ى ئه‌نادۆڵه‌وه (تاناپ)، به‌شی سێیه‌میان هێڵى نێوان تورکیا و یۆنانه که ناسراوه به هێڵى بۆرى ئه‌دریاتى (تاب). ئه‌و هێڵه له‌سه‌ره‌تادا رێگرى سیاسی بۆ دروستبوو، به‌تایبه‌ت که والێکدرایه‌وه که هێڵێکه بۆ کێبڕکێکردنى پڕۆژه‌ى گواستنه‌وه‌ى گازى سروشتى روسیا به ئه‌وروپا له‌ڕێگه‌ى خاکى تورکیاوه که ناسراوه به (سیلى تورکى)، به‌ڵام تورکیا ئه‌وه‌ى ره‌تکرده‌وه و جه‌ختى کرده‌وه که هه‌ردوو هێڵه‌که یه‌کترى ته‌واو ده‌که‌ن له‌رووى دابینکردنى ئاسایشى وزه‌وه. هێڵى (تاناپ) ئێستا له‌لایه‌ن کۆمپانیاى زه‌به‌لاحى وزه‌ى روسیا (رۆسنه‌فت) چاوى تێبڕدراوه تا له‌ڕێگه‌وه گازى سروشتى هه‌رێمى کوردستانى پێدا هه‌نارده بکات بۆ ئه‌وروپا. کۆمپانیاکه له‌مانگى ئه‌یلولى ساڵى رابردوودا له‌گه‌ڵ حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان گه‌یشته رێککه‌وتن، بۆ ئه‌وه‌ى رێککه‌وتنی نێوانیان له بواری وه‌به‌رهێناندا که پێشتر واژووکرابوو په‌ره‌پێبده‌ن، به جۆرێک که دامه‌زراندنی بۆرییه‌کی گازی سروشتی له‌خۆ بگرێت که پێداویستییه‌کانی وێستگه‌کان و کارگه‌کان به گازی سروشتی دابین بکات و ئه‌وه‌نده گازی سروشتی بخاته‌به‌رده‌ست که هه‌نارده‌ی بازاڕه نێوه‌ده‌وڵه‌تییه‌کانی وه‌ک تورکیا و یه‌کێتی ئه‌وروپا بکرێت. له ئایارى ئه‌مساڵیشدا، ئاشتى هه‌ورامى وه‌زیرى سامانه سروشتییه‌کان له‌میانه‌ى به‌شداریکردنى له مونته‌داى ئابورى سان پترسبۆرگ، واژۆکردنى رێککه‌وتنه‌که‌ى له‌گه‌ڵ رۆسنه‌فت راگه‌یاند بۆ دروستکردن و کارکردن به هێڵى بۆرى گازى سروشتى هه‌رێمى کوردستان. لاى خۆشیه‌وه، ئیگۆر سێچین به‌ڕێوه‌به‌رى جێبه‌جێکارى کۆمپانیاى رۆسنه‌فتى روسى رایگه‌یاندبوو، کار له‌سه‌ر چه‌ندین پڕۆژه ده‌که‌ن له هه‌رێمى کوردستان، له‌ناویاندا راکێشانى بۆرى گواستنه‌وه‌ى گاز، ده‌یانه‌وێت به‌رده‌وامى بده‌ن به گه‌شه‌پێدانى زیاترى په‌یوه‌ندییه‌کانیان له‌گه‌ڵ هه‌رێمى کوردستان. به‌پێی ماڵپه‌ڕى فه‌رمى وه‌زاره‌تى سامانه سروشتییه‌کان، به‌پێی رێککه‌وتنه‌که کۆمپانیای رۆسنه‌فت هه‌ڵده‌ستێت به دامه‌زراندنی بۆڕییه‌که به‌پێی سیسته‌می (BOOT) (واتا درووستکردن، خاوه‌ندارییه‌تی کردن، به‌کارخستن و گواستنه‌وه) هه‌روه‌ها به‌پێی بژاردنی ته‌عریفه‌ی درێژخایه‌ن. چاوه‌ڕوان ده‌کرێت توانای بۆرییه‌که ساڵانه تا 30 ملیار مه‌تری سێجا بێت که یه‌کسانه به لەسەدا شەش-ی خواستی ئه‌وروپا بۆ گازی سرووشتی. بۆرییه‌که تا ساڵی 2019 به‌مه‌به‌ستی به‌کارهێنان و دابینکردنی ناوخۆ ته‌واو ده‌بێت و هه‌نارده‌کردنی گازیش له ساڵی 2020 ده‌ستپێده‌کات. به‌پێی ماڵپه‌ڕى فه‌رمى ئینته‌رفاکس ئینێرجى روسی که تایبه‌ته به بوارى وزه، کۆمپانیاى رۆسنه‌فت چه‌ند بژارده‌یه‌کى له‌به‌رده‌مه بۆ هه‌نارده‌کردنى گازى سروشتى بۆ بازاڕه‌کانى ئه‌وروپا، که گونجاوترینیان به‌ستنه‌وه‌ى بۆرییه‌که‌یه به هێڵى تاناپه‌وه، که له‌و رێگه‌یه‌وه کۆمپانیاکه ده‌توانێت ده‌ستى بگات به کڕیاره ئه‌وروپییه‌کانى و بازاڕى خۆى فراوانتر بکات. به‌پێی ماڵپه‌ڕه‌که، کۆمپانیاکه که هێشتا بڕیارى له‌سه‌ر هیچ بژارده‌یه‌ک نه‌داوه، چه‌ند بژارده‌یه‌کى دیکه‌شى له‌به‌رده‌مه وه‌کو به‌ستنه‌وه‌ى بۆرى گازى سروشتى هه‌رێم به هێڵه‌کانى غازى تورکیاوه تا غاز بۆ ئه‌و وڵاته دابین بکات، به‌ڵام بژارده‌که‌ى پێشوو به‌گونجاوترینیان داده‌نرێت. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا په‌نابردن بۆ بژارده‌ى تاناپ پێده‌چێت ئه‌وه‌نده‌ش کارێکى بێ کێشه نه‌بێت، به‌وپێیه‌ى ده‌بێت بچێته ژێر یاساکانى کۆمسیۆنى ئه‌وروپاوه، له‌کاتێکدا ئه‌وروپا ترسی هه‌یه له هه‌ژمونى فراوانى روسیا به‌تایبه‌ت له‌بوارى پشت به‌ستنى زیاتر به‌و وڵاته بۆ دابینکردنى وزه. جگه له‌وه‌ش دیار نییه هه‌ڵوێستى تورکیا چى ده‌بێت که بۆرییه‌که به‌خاکه‌که‌یدا رابکێشرێت، به له‌به‌رچاوگرتنى په‌یوه‌ندى خراپى هه‌ولێر و ئه‌نقه‌ره به‌هۆى ریفراندۆمه تاکلایه‌نه‌که‌ى هه‌رێم له‌ساڵى رابردوودا بۆ راگه‌یاندنى سه‌ربه‌خۆیی، هه‌رچه‌نده ئه‌و کاره ئه‌نقه‌ره ده‌کات به سه‌نته‌رێکى سه‌ره‌کى گه‌یاندنى گازى سروشتى به ئه‌وروپا و سه‌رچاوه‌یه‌کى نوێش ده‌بێت بۆ ئابورییه‌که‌ى. له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌وانه‌شدا، پێناچێت رۆسنه‌فت که گه‌وره‌ترین کۆمپانیای نه‌وتییه له‌جیهاندا له‌رووى به‌رهه‌مهێنانه‌وه، ده‌ستبه‌ردارى گه‌یاندنى گازى سروشتى هه‌رێم بێت به ئه‌وروپا، به‌وپێیه‌ى ئه‌و کاره جێپێی له بازاڕى جیهانى گازى سروشتیدا قایمتر ده‌کات، به‌تایبه‌تى که کۆمپانیاکه ماوه‌یه‌کى درێژه له‌گه‌ڵ کۆمپانیاى گازپڕۆمى رکه‌به‌رى له ململانێدایه که تائێستا هه‌نارده‌ى گازى سروشتى روسیاى بۆ ئه‌وروپا قۆرخکردووه. به‌پێی رێککه‌وتنى نێوان حکومه‌تى هه‌رێم و رۆسنه‌فت، ئه‌و هێڵى گازى سروشتییه‌که‌ى که بڕیاره رۆسنه‌فت بۆ هه‌نارده‌کردنى غازى سروشتى هه‌رێم دروستى بکات، ده‌بێت له‌ساڵى 2019دا گازى سروشتى پێویست بۆ به‌کارهێنانى ناوخۆیی هه‌رێم دابین بکات و له‌ساڵى 2020 هه‌نارده‌کردن بۆ ده‌ره‌وه ده‌ستپێبکات. دواى واژۆکردنى رێککه‌وتنه‌که، ئاشتى هه‌ورامى وه‌زیرى سامانه سروشتییه‌کانى هه‌رێم رایگه‌یاندبوو، رێککه‌وتنی حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان له‌گه‌ڵ کۆمپانیای رۆسنه‌فت، په‌ره‌پێدانی که‌رتی گازی سرووشتی هه‌رێم خێراتر ده‌کات و گازی پێویست بۆ به‌کارهێنانی ناوخۆ و هه‌نارده‌کردنی دابین ده‌کات. ئاماژه‌ى به‌وه‌شکردبوو، خاڵێکی گرنگی دیکه ئه‌وه‌یه ئه‌م بۆرییه به‌خێرایی درووستده‌کرێت و ئه‌وه‌ش ده‌بێته هۆکار بۆ ئه‌وه‌ی گواستنه‌وه‌ی گاز بۆ بازاڕی تورکیا و یه‌کێتی ئه‌وروپا خێراتر به‌ره‌و پێشه‌وه بڕوات. به‌پێی خه‌مڵاندنه‌کانى وه‌زاره‌تى سامانه سروشتییه‌کان، هه‌رێمی کوردستان بڕی 200 تریلیۆن پێ سێجا (5.7 ترلیۆن مه‌تر سێجا) یه‌ده‌گی گازی سروشتی هه‌یه، که بریتیه له 3% ی تێکڕای یه‌ده‌گی جیهان. له‌دواى ساڵى 2003ه‌وه پڕۆسه‌کانى گه‌ڕان به‌دواى گازى سروشتى له‌هه‌رێمى کوردستان ده‌ستیپێکردووه‌و له‌چه‌ند ناوچه‌یه‌ک دۆزراوه‌ته‌وه، له ئێستادا گازى سروشتى سه‌رچاوه‌یه‌کى سه‌ره‌کى به‌رهه‌مهێنانى وزه‌ى کاره‌بایه له‌هه‌رێمى کوردستان. وه‌زاره‌تى سامانه سروشتییه‌کان هه‌ر له‌سه‌ره‌تاى دۆزینه‌وه‌ى گازى سروشتیه‌وه له هه‌رێم رایگه‌یاندبوو، که سیاسه‌تى ئه‌وه‌یه له‌سه‌ره‌تادا ئه‌و وزه‌یه بۆ به‌کارهێنانى ناوخۆیی به‌کاربهێنێت، دواتر هه‌نارده‌ى تورکیا و ئه‌وروپاى بکات.
سەروەر خەلیل دوای ده‌یان ساڵ ئاواره‌بوون، فه‌رمان له‌ساڵی 2004 گه‌ڕایه‌وه سه‌ر زێدی خۆی له‌شاری که‌رکوک و ده‌ستی کرد به بونیادنانه‌وه‌ی ژیانی، به‌ڵام له‌گه‌ڵ کشانه‌وه‌ی پێشمه‌رگه له‌ناوچه جێناکۆکه‌کان و هاتنی هێزه عێراقییه‌کان بۆ ئه‌و ناوچانه، ئه‌و جارێکی تر ئاواره بووه‌وه‌و به‌رهه‌می ماندووبوونی 14ی ساڵی رابردووی له‌دوای خۆی جێهێشت. هه‌رچه‌نده له‌ئێستادا ژماره‌یه‌کی زۆری هاوڵاتیانی کوردی که‌رکوک له‌شاره‌که‌دا ماون، به‌ڵام فه‌رمان و هه‌زاران خێزانی تر به‌هۆکاری جیا جیا شاره‌که‌یان جێهێشتووه و ئاماده‌نین بگه‌ڕێنه‌وه، چونکه وه‌ک خۆیان ده‌ڵێن «تائێستا مه‌ترسییه‌کانی سه‌ر ژیانیان له‌که‌رکوکدا نه‌ڕه‌وینه‌ته‌وه«. به‌پێی ئامارێکی لقی سلێمانی وه‌زاره‌تی کۆچ و کۆچبه‌رانی عێراق له‌دوای رووداوه‌کانی 16ی ئۆکتۆبه‌ره‌وه زیاتر له ١٩ هەزار خێزانی که‌رکوک و دووز خورماتوو ئاواره‌ی پارێزگاکانی سلێمانی و هه‌ڵه‌بجه بوون، به‌ڵام له‌ئێستادا پێنج هەزار خێزانیان له‌و دوو پارێزگایه ماون و ژماره‌که‌ی تر گه‌ڕاونه‌ته‌وه. چیا حوسێن به‌رپرسی لقی سلێمانی وه‌زاره‌تی کۆچ و کۆچبه‌رانی عێراق ده‌ڵێت «ورده ورده خه‌ڵک گه‌ڕاونه‌ته‌وه به‌ڵام ئێستا نزیکه‌ی پێنج هه‌زار خێزان له‌و سنووره ماونه‌ته‌وه و که زۆرینه‌یان خه‌ڵکی دووز خورماتوو و داقوقن، له‌و ژماره‌یه‌ش نزیکه‌ی هەزار خێزانیان خه‌ڵکی که‌رکوکن، هه‌رچی ناوه‌ندی که‌رکوکه سه‌ره‌تا ترسێکی نه‌ته‌وه‌یی هه‌بوو، دواتر که ترسه‌که ره‌وییه‌وه خه‌ڵکه‌که گه‌ڕانه‌وه سه‌ر کاره‌کانی خۆیان». به‌پێی ئه‌و داتایانه‌ی ده‌ست هاوڵاتی که‌وتوون له‌ئێستادا شەش هەزار و ١٠٠ خێزانی که‌رکوکی له‌نوسینگه‌ی هه‌ولێری کۆچ و کۆچبه‌رانی هه‌ولێر تۆمارکراون و نه‌گه‌ڕاونه‌ته‌وه سه‌ر زێدی خۆیان. ئه‌ڵماس فازڵ بڕیارده‌ری ئه‌نجومه‌نی پارێزگای که‌رکوک که هاوکات یه‌کێکه له‌کاندیده ده‌رچووه‌کانی یه‌کێتی بۆ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران، جه‌خت له‌وه ده‌کاته‌وه که داتایه‌کی ورد له‌به‌رده‌ستدا نییه بۆ زانینی ژماره‌ی ئه‌و خێزانانه‌ی له‌دوای 16ی ئۆکتۆبه‌ره‌وه ئاواره بوون و تائێستا نه‌گه‌ڕاونه‌ته‌وه که‌رکوک، به‌ڵام وه‌ک خۆی ده‌ڵێت «ئه‌گه‌ر ژماره کۆنه‌کان مابن ئه‌وه ژماره‌که مه‌ترسیداره«. ئه‌ڵماس نه‌هاتنه‌وه‌ی ئه‌و خێزانانه به‌مه‌ترسیدار ده‌زانێت و ده‌ڵێت «ئه‌وه ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی که خه‌ڵکی تر له‌شوێنی ئه‌و خێزانانه نیشته‌جێ بن و ئاسه‌واری کوردبوون بسڕدرێته‌وه، به‌شێکی زۆری ئه‌و هاوڵاتیانه‌ش فه‌رمانبه‌رن و به‌و هۆیه‌وه خه‌ڵکانی تر ده‌خرێنه شوێنه‌کانیان». ئه‌گه‌رچی تائێستا ئه‌و خێزانانه پێیانوایه که له‌ئه‌گه‌ری گه‌ڕانه‌وه‌یاندا بۆ که‌رکوک مه‌ترسییه‌کانی سه‌ر ژیانیان زیاتر ده‌بن و به‌ڵام به‌وته‌ی ئه‌ڵماس زۆرێک له‌و خێزانانه به‌بڕیاری سیاسی شاره‌که‌یان جێهێشتووه، ئه‌و ده‌ڵێت «من نازانم، ئایا ئه‌و خه‌ڵکه‌ی لێره‌ن هه‌موویان کڵاویان کراوه‌ته‌سه‌ر؟ ئایا ده‌ستدرێژی کراوه‌ته سه‌ریان؟ ئه‌گه‌ر وایه ده‌بێت هه‌موومان شاره‌که جێبهێڵین، راسته حاڵه‌ت هه‌بووه به‌ڵام تۆ له‌عێراقد ده‌ژیت و ئه‌و حاڵه‌تانه‌ش له‌ناوچه‌کانی تری عێراق و هه‌رێمی کوردستانیش روو ده‌ده‌ن». به وته‌ی به‌رپرسی لقی سلێمانی کۆچ و کۆچبه‌ران هه‌وڵی زۆر هه‌یه بۆ گێڕانه‌وه‌ی ئاواره‌کان، وتی «به‌ڵام بارودۆخی عێراق له‌کوڵاندایه و خۆپیشاندان له‌هه‌موو شاره‌کاندا هه‌یه و هێزه ئه‌منییه‌کان هێزی نیشتیمانی نین که به‌یه‌ک چاو سه‌یری هه‌موو نه‌ته‌وه‌و پێکهاته‌کان بکەن، له‌به‌ر ئه‌وه هێشتا ئه‌و مه‌ترسییانه نه‌ڕه‌وینه‌ته‌وه ئه‌گه‌رنا هه‌موو هه‌وڵێک دراوه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و خێزانانه بگه‌ڕێنه‌وه سه‌ر ماڵ و حاڵی خۆیان». هه‌رچی ئه‌ڵماس فازڵە ره‌تیده‌کاته‌وه که هیچ لایه‌نێک رێگر بێت له‌گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌و خێزانانه و ده‌ڵێت «نه ئیداره‌ی که‌رکوک و نه‌هێزی ئه‌منی به‌هیچ شێوه‌یه‌ک بۆیان نییه رێگر بن له‌گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌و خه‌ڵکانه، ئه‌و حه‌ڵکانه خاوه‌نی ماڵی خۆیانن». به‌ڵام فه‌رمان کە هێشتا لە ئاوارەییدا دەژێت و بڕیاری نەداوە بگەڕێتەوە، هه‌موو ئه‌و وتانە به «قسه‌ی بریقه‌دار» ده‌زانێت و ده‌ڵێت «رۆژانه له‌که‌رکوک ته‌قه له‌خه‌ڵک ده‌کرێت و ماڵی خه‌ڵک ده‌بڕدرێت، ئه‌گه‌ر من گه‌ڕامه‌وه که‌رکوک چ گره‌نتییه‌ک هه‌یه که ژیانم پارێزراو بێت؟».
هاوڵاتى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مه‌ریکا به‌شى عێراق له راپۆرتى دووه‌میدا له‌سه‌ر ره‌وشى مافى مرۆڤ و بازرگانیکردن به مرۆڤه‌وه ئاشکراى ده‌کات که حکومه‌تى عێراق و هه‌رێم بازرگانیکردن تیایاندا به مرۆڤه‌وه به‌رده‌وامه‌و ده‌شڵێت:" عێراق وڵاتى سه‌رچاوه‌و وڵاتى مه‌به‌سته بۆ ئه‌و ئافره‌ت و مناڵانه‌ى بازرگانى سێکسیان پێوه ده‌کرێت. هه‌روه‌ها، باسى ئه‌وه‌شى کردووه که حکومه‌تى هه‌رێم په‌ناگه‌ى بۆ ئاواره سورییه‌کان و ئێزیدییه‌کان دابین کردووه زیاتر له 300 ژن و مناڵى ئێزیدى له‌ده‌ستى داعش رزگار کردووه. هاوکات، ئه‌وه‌ش ئاشکرا ده‌کات، کچه سورییه‌کان له که‌مپه‌کانى هه‌رێمى کوردستانى عێراق ناچارده‌کرێن به هاوسه‌رگیرى پێشوه‌خت یان "هاوسه‌رگیرى کاتیی" له‌گه‌ڵ پیاوى عێراقى یان په‌نابه‌رانى تر، هه‌ندێک له ده‌سه‌ڵاته‌کانى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان تۆمه‌تبار ده‌کرێن به چاوپۆشیکردن، یان وه‌رگرتنى به‌رتیل بۆ چاوپۆشیکردن، له‌م جۆره که‌یسانه ده‌قى راپۆرتى دووه‌مى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا به‌وشى عێراق: حکومه‌تى عێراق به‌ته‌واوى پابه‌ند نییه به که‌مترین ستاندارده‌کان بۆ نه‌هێشتنى بازرگانیکردن به مرۆڤ، به‌ڵام هه‌وڵى به‌رچاو ده‌دات بۆ ئه‌نجامدانى ئه‌مه. له‌ماوه‌ى راپۆرتدان، حکومه‌ت هه‌وڵى گرنگى داوه بۆ دادگاییکردن و سزادانى بازرگانیکارى زیاتر و هه‌ندێک به‌رپرسى تێوه‌گلاو. هه‌روه‌ها راپۆرتیداوه که ده‌ستنیشانى قوربانى زیاترى بازرگانیکردن به مرۆڤى کردوه به به‌راورد به ماوهى راپۆرتدانى پێشوو. حکومه‌ت لیژنه‌یه‌کى نێوان-وه‌زاره‌ته‌کانى پێکهێناوه بۆ چاودێریکردن، هه‌ڵسه‌نگاندن و راپۆرتدان له‌سه‌ر منداڵان له پێکدادانه چه‌کدارییه‌کان له عێراق، که به‌سه‌ربازکردنى منداڵیش ده‌گرێته‌وه. به‌ڵام، حکومه‌ت هه‌وڵى زیاترى نیشان نه‌داوه به به‌راورد به ماوهى راپۆرتدانى پێشوو، له‌به‌رئه‌وه عێراق هێشتا له ئاستى 2ى لیستى چاودێریدایه بۆ دووه‌م ساڵى له‌سه‌ریه‌ک. ئه‌گه‌رچى حکومه‌ت قوربانییه‌کانى بازرگانیکردن به مرۆڤى ده‌ستنیشانکردوه، که‌موکوڕى له رێککاره حکومییه‌کانى ده‌ستنیشانکردن و پشتیوانیکردنرێگربوون له‌وه‌ى چه‌ندین قوربانى خزمه‌تگوزارى پاراستنى گونجاو وه‌ربگرن. حکومه‌ت په‌ناگه (شێڵرته‌ر)ى بازرگانیکردن به مرۆڤى هه‌یه له به‌غداد که راپۆرتدراوه به درێژایى 2017 به‌تاڵ بووه. حکومه‌ت لێکۆڵینه‌وه‌ى نه‌کردوه له‌و تۆمه‌تانه‌ى که هه‌ندێک له یه‌که میلیشیاییه‌کان به نایاسایى منداڵان به‌سه‌رباز ده‌که‌ن و به‌کارده‌هێنن له ساڵى 2017، له‌ناویاندا یه‌که‌کانى هێزه‌کانى حه‌شدى شه‌عبی، له‌ژێر فه‌رمانى لیژنه‌ى حه‌شدى شه‌عبیدا کارده‌که‌ن، که پێکهاته‌یه‌که له هێزه چه‌کداره‌کانى عێراق. حکومه‌ت هیچ که‌سێکى رووبه‌ڕووى لێپرسینه‌وه‌ى تاوان نه‌کردۆته‌وه سه‌ره‌ڕاى به‌رده‌وامى ئه‌م تۆمه‌تانه بۆ چه‌ندین ساڵ. حکومه‌ت به‌رده‌وام بوو له سزادانى هه‌ندێک له قوربانیه‌کانى بازرگانیکردن به مرۆڤ له‌سه‌ر ئه‌و تاوانانه‌ى ئه‌نجامدراون به‌هۆى بازرگانیکردن پێوه‌یان، وه‌ک به‌سه‌ربازکردنى منداڵ، له‌شفرۆشى و پێشێلکردنى یاساکانى کۆچ. ریزبه‌ندى ئاستى عێراق به‌پێى ساڵ ره‌سممم راسپارده‌کان بۆ عێراق لێپرسینه‌وه له به‌رپرسان له‌سه‌ربه‌سه‌ربازکردن و به‌کارهێنانى منداڵو دابینکردنى خزمه‌تگوزارییه‌کانى پاراستن به منداڵى چه‌کدار و قوربانییه‌کانى ترى بازرگانیکردن به مرۆڤ؛ به‌رده‌وام بوون له هه‌وڵه‌کان بۆ راگرتنى به‌سه‌ربازکردن و به‌کارهێنانى منداڵله‌لایه‌ن هه‌موو گروپه چه‌کداره‌کانه‌وه، له‌ناویاندا یه‌که‌کانى هێزه‌کانى حه‌شدى شه‌عبى و میلیشیا سه‌ربه‌خۆکان؛ دڵنیاییکردن له‌وه‌ى که قوربانیه‌کانى بازرگانیکردن به مرۆڤ سزا نادرێن له‌سه‌ر ئه‌و تاوانانه‌ى کردویانن له ئه‌نجامى راسته‌وخۆى بازرگانیکردن پێوه‌یان، وه‌ک له‌شفرۆشى و پێشێلکردنى یاساکانى کۆچ؛ رێگه‌دان به وه‌ڵامده‌ره‌وه‌ى یه‌که‌م بۆ ده‌ستنیشانکردنى قوربانى بازرگانیکردن به مرۆڤ و ره‌وانه‌کردنیان بۆ چاودێرى جا قوربانى سکاڵا تۆمارده‌کات یان نا له‌دژى بارزگانیکاره‌که‌ی؛ ئاماده‌کردن و به‌دامه‌زراوه‌ییکردنى رێنماییه‌کانى ده‌ستنیشانکردنى قوربانى و ره‌وانه‌کردنى بۆ خزمه‌تگوزارییه‌کانى پاراستن بۆ هه‌موو کارمه‌نده په‌یوه‌نداره‌کان، هه‌وه‌ها راهێنانى کارمه‌ندان له‌سه‌ر ئه‌م رێککارانه؛ زیادکردنى ده‌ستگه‌یشتنى بێ به‌ربه‌ست بۆ قوربانیانى هه‌موو جۆره‌کانى بازرگانیکردن به مرۆڤ،به راوێژکارى کۆمه‌ڵایه‌تی-ده‌روونی، و چاودێرى ته‌ندروستی، په‌ناگه‌ى دوورمه‌ودا، خزمه‌تگوزارییه‌کانى تێکه‌ڵکردنه‌وه، راهێنانى کار، هه‌روه‌ها هاوکارى دارایی؛ هه‌موارکردنه‌وه‌ى یاساى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤ بۆ قه‌ده‌غه‌کردن و سزادانى هه‌موو جۆره‌کانى بازرگانیکردن ته‌با له‌گه‌ڵ پرۆتۆکۆلى ساڵى 2000ى نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان بۆ بازرگانیکردن به مرۆڤ؛ رێگه‌دان به قوربانیان و شاهیده‌کان بۆ به‌شداریکردن له رێککاره یاساییه‌کان له‌دژى بازرگانیکارانیان؛ هه‌وڵدانى به‌رچاو بۆ لێکۆڵینه‌وه، دادگاییکردن، حوکمدان و سزادانى تووندى بازرگانیکاران به مرۆڤ، له‌ناویاندا به‌رپرسه تێوه‌گلاوه‌کانى حکومه‌ت، ته‌نانه‌ت کاتێک که قوربانیه‌کان سکاڵا تۆمار ناکه‌ن یان به‌شدارى ناکه‌ن له رێککاره یاساییه‌کان له‌دژى بارزگانیکارانیان؛ ته‌واوکردنى رێنماییه‌کان بۆ توانادارکردنى جێبه‌جێکردنى ته‌واوى یاساى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤ؛ دانانى چوارچێوه‌ى یاسایى بۆ رێکخراوه ناحکومییه‌کان بۆ به‌ڕێوه‌بردنى په‌ناگه‌کان بۆ قوربانیان و هاوکاریکردنى ئه‌م رێکخراوانه؛ هه‌روه‌ها دانان و جێبه‌جێکردنى چوارچێوه‌یه‌کى یاسایى له‌سه‌رانسه‌رى وڵات، به هه‌رێمى کوردستانى عێراقه‌وه، که هه‌موو جۆره‌کانى بازرگانیکردن به مرۆڤ وه‌ک تاوان بناسێنێت و سزاى تووند و گونجاویان بۆ دابنێت. دادگاییکردن حکومه‌ت هه‌وڵه‌کانى زیادکردوه بۆ جێبه‌جێکردنى یاسا، به‌ڵام شکستیخواردوه له دادگاییکردن یان حوکمدانى به‌رپرسانى تێوه‌گلاو له بازرگانیکردن به مرۆڤ، وه‌ک بازرگانیکردنى سێکس و به‌سه‌ربازکردنى منداڵ. یاساى عێراق بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤ ساڵى 2012 هه‌ندێک له جۆره‌کانى بازگانیکردنى سێکس و کارپێکردن وه‌ک تاوان ده‌ناسێنێت. ناته‌با له‌گه‌ڵ پێناسه‌ى بازرگانیکردن به‌پێى یاساى نێوده‌وڵه‌تی، له یاساکه‌ى عێراقدا پێویسته هێز، ساخته‌کاری، یان زۆرکارى هه‌بێت تا به تاوانى بازرگانیکردنى سێکسى به منداڵ هه‌ژماربکرێت، له‌به‌رئه‌وه هه‌موو جۆره‌کانى بازرگانیکردنى سێکسى به منداڵ وه‌ک تاوان هه‌ژمارنه‌کراون. هه‌روه‌ها یاساکه ده‌ڵێت ده‌بێت که‌سێک فرۆشرابێت تا به قوربانى بازرگانیکردن به مرۆڤ هه‌ژماربکرێت. مادده‌یه‌کى یاساى سزادان "له‌شفرۆشى منداڵان" وه‌ک تاوان هه‌ژمارده‌کات و سزاى تا 10 ساڵ زیندانى بۆ داناوه، ئه‌مه‌ش وه‌ک پێویست توونده بۆ رێگرتن له‌م تاوانه، ئه‌گه‌رچى هاوتا نییه له‌گه‌ڵ ئه‌و سزایانه‌ى بۆ لاقه‌کردن دیاریکراون. یاساى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤ سزاى تا 15 ساڵ زیندانیکردن و غه‌رامه‌ى تا 10 ملیۆن دینارى عێراقى (8،580 دۆلارى ئه‌مریکی) داناوه بۆ تاوانه‌کانى بازرگانیکردن ئه‌گه‌ر قوربانى نێرینه‌ى پێگه‌یشتووى بوو، و سزاى زیندانى هه‌تاهه‌تایى و غه‌رامه‌ى 15 تا 25 ملیۆن دینارى عێراقى (12،860 تا 21،440 دۆلارى ئه‌مریکی) داناوه ئه‌گه‌ر قوربانى مێینه‌ى پێگه‌یشتوو یان منداڵ بوو. ئه‌م سزایانه وه‌ک پێویست تووندن، و سه‌باره‌ت به بازرگانیکردنى سێکس، هاوتان له‌گه‌ڵ ئه‌و سزایانه‌ى بۆ تاوانه گه‌وره‌کان دانراون، وه‌ک تاوانى لاقه‌کردن. یاساى کار دژواره له‌گه‌ڵ یاساى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤ، چونکه سزاکانى بریتین له غه‌رامه و زیندانیکردن که زیاتر نه‌بێت له شه‌ش مانگ، ئه‌مه‌ش وه‌ک پێویست تووند نییه. حکومه‌ت هێشتا رێنماییه‌کانى جێبه‌جێکردنى نییه بۆ یاساى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤ، ئه‌مه‌ش ئاسته‌نگه بۆ تواناى جێبه‌جێکردنى یاساکه، دادگاییکردنى بازرگانیکاران و پاراستنى قوربانییه‌کان. حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان یاسایه‌کى نییه که به‌دیاریکراوى هه‌موو جۆره‌کانى بازرگانیکردن به مرۆڤ قه‌ده‌غه بکات و یاساى نیشتیمانیش بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤ له هه‌رێمى کوردستانى عێراق کارى پێناکرێت. حکومه‌ت راپۆرتیداوه که له ساڵى 2017 لێکۆڵینه‌وه‌ى له 266 که‌یسى بازرگانیکردن کردوه (314 له 2016)، وه‌زاره‌تى ناوخۆ بڕیاریداوه که 40 که‌یس له‌مانه که‌یسى کارپێکردنى زۆره‌ملێ بوون و 68 گومانى که‌یسى بازرگانیکردنى سێکسیان لێده‌کرێت؛ هه‌روه‌ها بڕیاریداوه که 158 که‌یسه‌که‌ى تر تاوانى بازرگانیکردن به مرۆڤ نه‌بوون. وه‌زاره‌تى ناوخۆ راپۆرتیداوه که له ساڵى 2017، 68 که‌سى داوه به دادگا به تۆمه‌تى بازرگانیکردن و 22 که‌س حکومدراون به‌پێى یاساى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤ، به‌ڵام ورده‌کارى زیاترى نه‌داوه له‌سه‌ر ئه‌م که‌یسانه. هه‌روه‌ها وه‌زاره‌تى ناوخۆ لێکۆڵینه‌وه‌ى کردوه له 48 تۆمه‌تبار که به هوشیارییه‌وه کاریان به قوربانیانى بازرگانیکردنى سێکسى کردوه، له‌وانه 10 که‌س دادگاییکراون و حوکمدراون به تاوانى بازرگانیکردن به مرۆڤ به‌پێى یاساى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤ. ئه‌م هه‌وڵانه‌ى دادگاییکردن و حوکمدان ئاماژه‌ن بۆ زیادبوونى به‌رچاوى هه‌وڵه‌کان به به‌راورد به 17 دادگاییکردن و حوکمدان له ساڵى 2016. به‌ڵام، به‌پێى رێکخراوه ناحکومییه‌کان، حکومه‌ت به‌بێ سکاڵاى قوربانى ده‌ستینه‌کردوه به دادگاییکردنى بازرگانیکردن، ئه‌گه‌رچى زۆربه‌ى قوربانییه‌کان سکاڵایان تۆمارنه‌کردوه چونکه شوناسى بازرگانیکاریان نه‌زانیوه یان له تۆڵه ترساون. له‌ماوه‌ى راپۆرتداندا، حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان راپۆرتیداوه که 58 لێکۆڵینه‌وه‌ى ئه‌نجامداوه له‌سه‌ر خراپ مامه‌ڵه‌کردن له‌گه‌ڵ کرێکارى بیانی، به‌ڵام راپۆرتى نه‌داوه له‌سه‌ر دادگاییکردن یان حکومدانى هیچ تۆمه‌تبارێکى بازرگانیکردن به مرۆڤ. هێشتا نیگه‌رانى به‌رچاو هه‌بوو له‌سه‌ر تێوه‌گلانى به‌رپرسان له تاوانه‌کانى بازرگانیکردن به مرۆڤ، له‌وانه به‌سه‌ربازکردن و به‌کارهێنانى منداڵ و بازرگانیکردنى سێکس. حکومه‌ت راپۆرتیداوه له‌سه‌ر هه‌ندێک هه‌وڵ بۆ لێکۆڵینه‌وه له به‌رپرسانى حکومه‌ت که تێوه‌گلاون له تاوانه‌کانى بازرگانیکردن به مرۆڤ، به‌ڵام راپۆرتى نه‌داوه له‌سه‌ر هه‌وڵه‌کان بۆ دادگاییکردن و حوکمدانى به‌رپرسه تێوه‌گلاوه‌کان. حکومه‌ت راپۆرتى نه‌داوه له‌سه‌ر لێکۆڵینه‌وه له شوێنه‌کانى له‌شفرۆشى له‌سه‌رانسه‌رى وڵات که رێکخراوه‌کانى کۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نى له‌و بڕوایه‌دان که قوربانیانیانى بازرگانیکردنى سێکسى تێدا بێت؛ به‌رپرسه خۆجێیه‌کان تۆمه‌ربار ده‌کرێن به‌وه‌ى که ئاگادارن له‌م شوێنانه‌ى له‌شفرۆشى و رێگه‌یان ده‌ده‌ن به‌رده‌وام بن له کارکردن. حکومه‌ت راپۆرتى نه‌داوه له‌سه‌ر هه‌وڵه‌کانى لێکۆڵینه‌وه، دادگاییکردن یان حوکمدانى تۆمه‌تبارانى به‌سه‌ربازکردنیمنداڵ له‌ناو یه‌که‌کانى هێزه‌کانى حه‌شدى شه‌عبى وه‌ک له ساڵى 2016دا راپۆرتدراوه. هاوکات حکومه‌ت راپۆرتى نه‌داوه له‌سه‌ر هه‌وڵه‌کانى بۆ لێکۆڵینه‌وه له تۆمه‌ته‌کانى ساڵى 2017 که میلیشیاکانى یه‌که‌کانى عه‌سایب ئه‌هل الحق یان که‌تائیب حزب الله – که هه‌ندێکیان به‌شێکن له هێزه‌کانى حه‌شدى شه‌عبى – منداڵیان چه‌کدار کردوه و به‌کارهێناوه. له سه‌ره‌تاى 2017، ئه‌نجومه‌نى باڵاى دادوه‌رى عێراق رێنماییه‌کى 2016ى هه‌ڵوه‌شاندوه که بڕیارى دامه‌زراندنى دادگاى تایبه‌تى دابوو بۆ به‌ڕێوه‌بردنى که‌یسه‌کانى بازرگانیکردن به مرۆڤ؛ له‌به‌رئه‌وه له‌ماوه‌ى راپۆرتداندا حکومه‌ت دادوه‌ر یان دادگاى تایبه‌تى ئاماده نه‌کرد بۆ به‌ڕێوه‌بردنى که‌یسه‌کانى بازرگانیکردن به مرۆڤ. له‌ماوه‌ى راپۆرتدان، وه‌زاره‌تى ناوخۆ راهێنانى پێشکه‌ش کرد به کارمه‌ندانى له‌سه‌ر یاساى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤ و ده‌ستنیشانکردنى قوربانی، ئۆفیسى پارێزگارى به‌غداد پاڵپشتى به‌شێکى راهێنانه‌کانى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤى کرد بۆ رێکخراوه‌کانى کۆمه‌ڵى مه‌ده‌نى و هه‌ندێک له وه‌زاره‌ته‌کانى حکومه‌ت له ئه‌یلولى 2017. پاراستن حکومه‌ت هه‌وڵه‌کانى زیادکردوه بۆ ده‌ستنیشانکردنى قوربانیانى بازرگانیکردن به مرۆڤ و دابینکردنى سنوردارى خزمه‌تگوزارییه‌کانى پاراستن بۆ هه‌ندێک له قوربانیان. که‌موکوڕییه‌کان له رێککاره‌کانى حکومه‌ت بۆ ده‌ستنیشانکردن و ره‌وانه‌کردنى قوربانیان رێگربوون له‌وه‌ى چه‌ندین قوربانى چاودێرى وه‌ربگرن، له‌به‌رئه‌وه قوربانییه‌کان هێشتا رووبه‌ڕووى سزادان ده‌بنه‌وه له‌سه‌ر ئه‌و تاوانانه‌ى کردویانه راسته‌وخۆ له ئه‌نجامى بازرگانیکردن پێوه‌یان. حکومه‌تى عێراقى راپۆرتیداوه که له ساڵى 2017، 41 قوربانى ده‌ستنیشانکردوه، که له‌ناویاندا حه‌وت قوربانى بازرگانیکردن به منداڵ، 22 قوربانى مێینه‌ى بازرگانیکردنى سێکس و کارپیکردن، هه‌روه‌ها 12 قوربانى نێرینه‌ى به‌زۆر کارپێکردن. ئه‌مه ئاماژه‌یه بۆ زیادبوون به به‌راورد به ماوهى راپۆرتدانى پێشتر، چونکه حکومه‌ت له ساڵى 2016 راپۆرتى نه‌دابوو له‌سه‌ر ده‌ستنیشانکردنى هیچ قوربانیه‌ک. له‌م قوربانیانه، وه‌زاره‌تى ناوخۆ راپۆرتیداوه که پێنج له قوربانیه منداڵه‌کان ره‌وانه‌کراون بۆ وه‌زاره‌تى کار و کاروبارى کۆمه‌ڵایه‌تى بۆ چاودێری، به‌ڵام راپۆرتى نه‌داوه له‌سه‌ر ره‌وانه‌کردنى قوربانیه‌کانى تر بۆ وه‌رگرتنى هاوکاری. به‌رپرسانى حکومه‌ت راپۆرتیانداوه که هه‌وڵه‌کانى ده‌ستنیشانکردنى قوربانى هێشتا نزمه، چونکه له کرداردا، دادوه‌ران ته‌نها کاربه‌ده‌ستن که ده‌توانن به فه‌رمى ده‌ستنیشانى قوربانى بازرگانیکردن به مرۆڤ بکه‌ن و ره‌وانه‌ى بکه‌ن بۆ خزمه‌تگوزارییه‌کانى پاراستن؛ به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ى دادوه‌ران داوا له قوربانیه‌کان ده‌کات له‌به‌رده‌مى تۆمه‌تبار وته پێشکه‌ش بکه‌ن، زۆربه‌ى قوربانیه‌کان له‌ترسى تۆڵه نایه‌نه پێشه‌وه. حکومه‌ت رێنمایى سه‌رانسه‌رى حکومه‌تى ده‌رنه‌کردوه بۆ ده‌ستنیشانکردنى قوربانى بۆ هه‌موو کارمه‌ندانى په‌یوه‌ندار و وه‌ڵامده‌ره‌وه‌ى یه‌که‌م که ده‌که‌ونه په‌یوه‌ندییه‌وه له‌گه‌ڵ قوربانى بازرگانیکردن له‌ناو گروپه لاوازه‌کاندا، له‌وانه که‌سانى بیانى تۆمارنه‌کراو و ئه‌وانه‌ى کارى له‌شفرۆشى ده‌که‌ن. به‌ڵام وه‌زاره‌تى ناوخۆ راپۆرتیداوه که رێککارى ناوخۆیى داناوه بۆ رێنماییکردنى کارمه‌ندانى جێبه‌جێکردنى یاسا له‌کاتى ده‌ستنیشانکردنى قوربانیانى بازرگانیکردن به مرۆڤ. هاوکات وه‌زاره‌تى ناوخۆ راپۆرتیداوه که راهێنانى کردوه به کارمه‌ندانى بۆ ده‌ستنیشانى که‌یسه شیاوه‌کانى بازرگانیکردن بۆ مه‌به‌ستى کارپێکردن. وه‌زاره‌تى کار و کاروبارى کۆمه‌ڵایه‌تى راپۆرتیداوه که پشکنینى خولیى (دوری) ئه‌نجامداوه بۆ ئه‌و شوێنانه‌ى که کۆچبه‌رى بیانى کارى لێده‌که‌ن بۆ دڵنیابوون له‌وه‌ى یاساکانى کار پێشێل ناکرێن یان تاوانه‌کانى بازرگانیکردن به مرۆڤ ئه‌نجام نادرێن. به‌ڵام راپۆرتى نه‌داوه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى له ئه‌نجامى ئه‌م پشکنینانه هیچ قوربانیه‌کى بازرگانیکردن به مرۆڤ بۆ مه‌به‌ستى کارپێکردن ده‌ستنیشانکراوه له‌ماوه‌ى راپۆرتداندا. قوربانیانى بازرگانیکردن به مرۆڤ له هه‌رێمى کوردستانى عێراق و عێراق به‌رده‌وام لاوازن و رووبه‌ڕووى ده‌ستگیرکردن، زیندانیکردن و سنورداش کردن ده‌بنه‌وه به‌هۆى کردارى نایاساییه‌وه که کردویانن راسته‌وخۆ له ئه‌نجامى بازرگانیکردن پێوه‌یان، وه‌ک له‌شفرۆشی، پێشێلکردنى یاساکانى کۆچ و منداڵى چه‌کدار. له مایسى 2017، رێکخراوێکى نێوده‌وڵه‌تى راپۆرتیدا که ئه‌ندامانى میلیشیایه‌کى نه‌ناسراوى هێزه‌کانى حه‌شدى شه‌عبى کوڕێکى 15 ساڵیان ده‌ستبه‌سه‌ر کردوه بۆ ماوهى دوو رۆژ، پاش هه‌ڵهاتنى له ناوچه‌یه‌کى ژێر کۆنترۆڵى داعش له رۆژئاواى موسڵ، پاشان لێکۆڵینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵدا کردوه و ده‌ستدرێژى جه‌سته‌ییان کردۆته‌سه‌ر به تۆمه‌تى هه‌بوونى په‌یوه‌ندى له‌گه‌ڵ داعش؛ هیچ ئاماژه‌یه‌ک نه‌بوو که ده‌سه‌ڵاتداران چاوپێکه‌وتنیان له‌گه‌ڵ منداڵه‌که کردبێت وه‌ک قوربانى بازرگانیکردن به مرۆڤ یان ره‌وانه‌کردنى بۆ چاودێرى قوربانی. شاره‌زا ناوخۆییه‌کان راپۆرتیانداوه له‌سه‌ر نیگه‌رانییه‌کان له‌وه‌ى ژماره‌یه‌کى به‌رچاو له قوربانیانى بازرگانیکردنى سێکس رووبه‌ڕووى دادگاییکردن بوونه‌ته‌وه له‌سه‌ر تاوانى له‌شفرۆشى له‌ماوه‌ى راپۆرتداندا. سه‌رچاوه‌کان راپۆرتیانداوه له‌سه‌ر هه‌ندێک روداو، که دادوه‌ران به‌هه‌ڵه قوربانیانى بازرگانیکردنى سێکسیان حوکمداوه له‌سه‌ر ئه‌نجامدانى تاوانى له‌شفرۆشى که به‌زۆر پێیان کراوه، له‌ناویاندا منداڵانى قوربانى بازرگانیکردنى سێکس. سزاکان بۆ تاوانى له‌شفرۆشى له دادگاکانى عێراق له‌نێوان 15 ساڵ بۆ زیندانى هه‌تاهه‌تاییه، و که‌سانى پێگه‌یشتوو و منداڵانیش ده‌گرێته‌وه. له‌ماوه‌ى راپۆرتداندا، قوربانى بیانى بازرگانیکردن به مرۆڤ بۆ مه‌به‌ستى کارپێکردن رووبه‌ڕووى غه‌رامه‌ى پێشێلکردنى یاساکانى کۆچ ده‌بوونه‌وه، هه‌روه‌ها وه‌زاره‌تى ناوخۆ راپۆرتیداوه که قوربانیانى بازرگانیکردن له‌وانه‌یه سزا بدرێن له‌سه‌ر به‌کارهێنانى به‌ڵگه‌نامه‌ى ساخته. ئه‌گه‌رچى یاساى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤ داوا له حکومه‌ت ده‌کات پرۆسه‌یه‌کى فه‌رمى ره‌وانه‌کردن دابمه‌زرێنێت بۆ ره‌وانه‌کردنى قوربانیه‌کان بۆ خزمه‌تگوزارییه‌کانى پاراستن، له کرداردا، به‌رپرسانى حکومه‌ت به‌رده‌وام قوربانیان ره‌وانه ناکه‌ن بۆ چاودێری، له‌وانه‌یه به‌هۆى که‌موکوڕى له رێککاره‌کانى ده‌ستنیشانکردنى حکومه‌تدا بێت. حکومه‌تى عێراقى و حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان خزمه‌تگوزارى سنوردارى پاراستنیان دابینکردوه بۆ قوربانیه‌کانى هه‌موو جۆره‌کانى بازرگانیکردن، هه‌روه‌ها چاودێرى قوربانى به‌پێى شوێن جیاوازه. له ئابى 2017 حکومه‌تى عێراق دووباره په‌ناگه‌یه‌کى کرده‌وه که وه‌زاره‌تى کار و کاروبارى کۆمه‌ڵایه‌تى به‌ڕێوه‌ى ده‌بات له به‌غداد، که له 2016 داخرابوو به‌هۆى نیگه‌رانییه‌کانى ئاسایش. پانزه کارمه‌ندى راهێنراو له په‌ناگه‌که کارده‌که‌ن و کراوه بوو بۆ قوربانى نێر، مێ و منداڵ. وه‌زاره‌تى ناوخۆ راپۆرتیداوه که پێنج منداڵى قوربانى بازرگانیکردن به منداڵى ره‌وانه‌کردوه بۆ ئه‌م په‌ناگه‌یه له 2017؛ به‌ڵام تا کانونى یه‌که‌مى 2017 رێکخراوه ناحکومییه‌کان راپۆرتیانداوه که په‌ناگه‌که هێشتا به‌کارنه‌هێنراوه له‌ماوه‌ى راپۆرتداندا. وه‌زاره‌تى کار و کاروبارى کۆمه‌ڵایه‌تى راپۆرتیداوه که له‌ماوه‌ى راپۆرتداندا، چاودێرى پێشکه‌ش کردوه به 25 منداڵ که په‌یوه‌ندى خێزانییان له‌گه‌ڵ داعش هه‌بووه، به‌ڵام باسى له جۆرى هاوکارییه‌کان نه‌کردوه که پێشکه‌شى کردوون، هه‌روه‌ها باسى ئه‌وه‌ى نه‌کردوه که له‌ڕێگه‌ى چ پرۆگرامێکى دیاریکراوى ئاسایکردنه‌وه‌ى منداڵانى چه‌کدارى ناو داعشه‌وه بووه. حکومه‌تى عێراق کۆمه‌ک یان هاوکارى جۆریى دابین نه‌کردوه بۆ رێکخراوه ناحکومییه‌کان بۆ پێشکه‌شکردنى چاودێرى قوربانی. رێکخراوه ناحکومییه‌کان مۆڵه‌تى یاساییان پێنه‌دراوه بۆ به‌ڕێوه‌بردنى په‌ناگه، به‌ڵام هه‌ندێک به‌رده‌وامن له به‌ڕێوه‌بردنى په‌ناگه به‌بێ مۆڵه‌ت. حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان به‌رده‌وامه له به‌ڕێوه‌بردنى سێ په‌ناگه له هه‌رێمى کوردستانى عێراق بۆ قوربانى مێینه‌ى توندوتیژى خێزانى و بازرگانیکردن به مرۆڤ، به‌ڵام شوێن و خزمه‌تگوزارییه‌کان سنوردارن و په‌ناگه‌کان زیاتر خزمه‌تگوزارى پێشکه‌ش ده‌که‌ن به قوربانیانى توندوتیژى خێزانی. قوربانیانى بازرگانیکردن به مرۆڤ پێویسته سه‌ره‌تا راپۆرت بده‌ن به پۆلیس له‌سه‌ر بازرگانیکردن یان تاوانى تر، که ئه‌مه‌ش رێگره له وه‌رگرتنى هاوکارى له په‌ناگه‌کان. حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان راپۆرتى نه‌داوه له‌سه‌ر ژماره‌ى قوربانیه‌کانى بازرگانیکردن به مرۆڤ که خزمه‌تگوزارى وه‌رده‌گرن له‌م په‌ناگانه له‌ماوه‌ى راپۆرتداندا. ئاشنا به‌و که‌لێنانه‌ى که له خزمه‌تگوزارییه‌کانى پاراستندا هه‌یه، حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان رێککه‌وتنێکى ئه‌نجامداوه له‌گه‌ڵ رێکخراوێکى کۆمه‌ڵى مه‌ده‌نى له ئادارى 2017 بۆ کردنه‌وه‌ى په‌ناگه‌ى نوێ که خزمه‌تگوزارییه‌کانى هاوکارى کۆمه‌ڵایه‌تی-ده‌روونى پێشکه‌ش ده‌کات به قوربانییه‌کانى بازرگانیکردن به مرۆڤ و توندتیژى جێنده‌ری؛ ئه‌گه‌رچى په‌ناگه‌که له‌ماوه‌ى راپۆرتداندا نه‌کرایه‌وه، به‌پێى رێککه‌وتنه‌که حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان شوێن و ئاسایش، خۆراک، چاودێرى ته‌ندروستى و کارمه‌ندى کارگێڕى دابین ده‌کات. حکومه‌تى عێراق راپۆرتیداوه که خزمه‌تگوزاریى و قه‌ره‌بوو ده‌دات به قوربانیانى تاوانه‌کانى توندوتیژى سێکسى داعش و پاراستن، راهێنانه‌وه، قه‌ره‌بوو و جۆرى ترى پاڵپشتى دابین ده‌کات بۆ رزگاربوان. حکومه‌تى عێراقى راپۆرتیداوه که له ساڵى 2017دا بڕى 1 ملیار دینارى عێراقى (857،630 دۆلارى ئه‌مریکی) ته‌رخان کردوه بۆ قوربانیانى ئێزیدی، به‌ڵام سه‌دان ئێزیدى رزگاربوو ده‌ڵێن قه‌ره‌بوویان وه‌رنه‌گرتوه. حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان به‌رده‌وامه له دابینکردنى خزمه‌تگوزارییه بنه‌ڕه‌تییه‌کان به‌شێوه‌یه‌کى سنووردار بۆ قوربانیانى داعش، له‌وانه په‌ناگه، راهێنانه‌وه، چاودێرى ته‌ندروستى و پاڵپشتى ده‌روونی-کۆمه‌ڵایه‌تی. له 2017، حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان ئاسانکارى و کۆمه‌کى دابین کرد بۆ ئازادکردنى 356 ئێزیدى ده‌ستبه‌سه‌ر لاى داعش، که زۆربه‌یان قوربانى بازرگانیکردن به مرۆڤ بوون. وه‌زاره‌تى ناوخۆ راپۆرتیداوه که هه‌ر قوربانیه‌کى بازرگانیکردنى بیانى یان عێراقى ده‌توانێت داواى یاسایى مه‌ده‌نى پێشکه‌ش بکات له‌دژى بازرگانیکاران، به‌ڵام هیچ قوربانیه‌ک له 2017دا داواى له‌م جۆره‌ى پێشکه‌ش نه‌کردوه. نه حکومه‌تى عێراق و نه حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان هانى قوربانیان ناده‌ن بۆ هاوکاریکردنى لێکۆڵینه‌وه‌کان و دادگاییکردنه‌کانى تۆمه‌تبارانى بازرگانیکردن به مرۆڤ. حکومه‌تى عێراق و حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان لێبوردنیان پێشکه‌ش نه‌کردوه به قوربانیه بیانییه‌کان تا سنورداش نه‌کرێنه‌وه یان به‌دیلى یاساییان پێشکه‌ش نه‌کردوون له‌جیاتى ناردنه‌وه‌یان بۆ ئه‌و وڵاتانه‌ى له‌وانه‌یه رووبه‌ڕووى سه‌ختى یان تۆڵه‌کردنه‌وه ببنه‌وه. ئه‌گه‌رچى یاساى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤ رێگه‌ده‌دات به حکومه‌ت مۆڵه‌تى تایبه‌تى مانه‌وه بدات به قوربانیانى بیانى بازرگانیکردن به مرۆڤ، به‌ڵام راپۆرتى نه‌داوه له‌سه‌ر دابینکردنى ئه‌مه بۆ هیچ قوربانیه‌ک له‌ماوه‌ى راپۆرتداندا. حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان مۆڵه‌تى تایبه‌تى مانه‌وه‌ى نه‌داوه به هیچ قوربانیه‌ک له‌ماوه‌ى راپۆرتداندا، به‌ڵام په‌ناى گرتوه له ناردنه‌وه‌ى قوربانى بیانى مه‌گه‌ر تاوانى ئه‌نجام دابێت. حکومه‌تى عێراق راپۆرتیداوه که هاوکارى گه‌ڕانه‌وه‌ى هیچ قوربانیه‌کى بیانى بازرگانیکردن به مرۆڤى نه‌کردوه له‌ماوه‌ى راپۆرتداندا. حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان راپۆرتیداوه که له‌ماوه‌ى راپۆرتداندا، هاوکارى کونسوڵخانه‌کانى میسر، هیند، ئوردون، فلیپین و سودانى کردوه بۆ یارمه‌تیدانى گه‌ڕانه‌وه‌ى ژماره‌یه‌کى نه‌زانراو له قوربانیانى بازرگانیکردن به مرۆڤ که خه‌ڵکى ئه‌م وڵاتانه بوون. به‌رپێگرتن حکومه‌ت هه‌ندێک هه‌وڵى داوه بۆ به‌رگرتن به بازرگانیکردن به مرۆڤ. یاساى عێراق قه‌ده‌غه‌ى به‌کارخستنى خۆبه‌خشانه‌ى که‌سانى خوار ته‌مه‌ن 18 ساڵ ده‌کات له‌ناو هێزه چه‌کداره‌کاندا، له‌ناویاندا هێزه نانیزامییه‌کان، گروپه‌کانى میلیشیا و گروپى ترى چه‌کدار. به‌ڵام، حکومه‌تى فیدراڵ رووبه‌ڕووى ئاسته‌نگ بۆته‌وه له کۆنترۆڵکردنى ته‌واوى هه‌ندێک له یه‌که‌کانى هێزه‌کانى حه‌شدى شه‌عبی، که هه‌ندێک کات ئۆپه‌راسیۆنیان ئه‌نجامداوه به‌شێوه‌ى سه‌ربه‌خۆ له سه‌رکرده سیاسییه‌کان یان فه‌رمانده سه‌ربازییه‌کان و ملکه‌چى ده‌سه‌ڵاتى فه‌رمانده‌کان نه‌بوون له‌کاتى ئۆپه‌راسیۆنه رێپێدراوه‌کاندا. حکومه‌تى تواناى سنوردارى هه‌بوو بۆ مامه‌ڵه‌کردن و رێگرتن له چه‌کدارکردن و به‌کارهێنانى منداڵان له‌لایه‌ن ئه‌م گروپانه‌وه، له‌ناویاندا هه‌ندێک له یه‌که‌کانى میلیشیاکانى عه‌سائیب ئه‌هل الحق و که‌تائیب حزب الله. هاوکات حکومه‌ت رێگر نه‌بووه له یه‌که‌کانى حه‌شدى شه‌عبى له باشورى عێراق بۆ به‌کارخستنى منداڵان و به‌ڕێوه‌بردنى که‌مپى راهێنانى سه‌ربازى بۆ منداڵانى قوتابخانه ئاماده‌ییه‌کان، که هه‌ندێک له‌م مناڵانه له خوار ته‌مه‌نى 18 ساڵه‌وه بوون. به‌ڵام، بۆ هاندانى فه‌رمانده‌کانى هێزه‌کانى حه‌شدى شه‌عبى بۆ قبووڵ نه‌کردنى ئه‌و منداڵانه‌ى خۆبه‌خشانه ده‌چن بۆ شه‌ڕ، حکومه‌ت ره‌تیکرده‌وه منداڵانى خۆبه‌خش تۆماربکات له پرۆگرامى پاره‌دان و موچه‌ى دابین نه‌کرد بۆ ئه‌م منداڵه خۆبه‌خشانه. هیچ راپۆرتێک نه‌بوو له‌سه‌ر منداڵى چه‌کدار له‌ناو سوپاى عێراق، له‌گه‌ڵ پێشمه‌رگه‌ى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان، هه‌روه‌ها حکومه‌ت به‌رده‌وام بوو له پێشکه‌شکردنى راهێنان به ئه‌فسه‌رانى سوپا له‌سه‌ر پرسه‌کانى منداڵى چه‌کدار. له تشرینى دووه‌مى 2017. حکومه‌ت – به فه‌رمانى سه‌رۆک وه‌زیران – لیژنه‌یه‌کى باڵاى نێوان-وه‌زاره‌ته‌کانى پێکهێنا بۆ هه‌ڵسه‌نگاندن و پێشکه‌شکردنى راپۆرت له‌سه‌ر پێشێلکارییه‌کانى مافى منداڵ له ناوچه‌کانى پێکدادان له عێراق. به‌پێى ده‌سه‌ڵاتى لیژنه‌که، به سه‌رۆکایه‌تى وه‌زاره‌تى کار و کاروبارى کۆمه‌ڵایه‌تی، ئۆفیسى سه‌رۆک وه‌زیران پاڵپشتى پرۆژه‌یه‌کى داهاتوى کرد بۆ کارکردن له‌گه‌ڵ رێکخراوێکى نێوده‌وڵه‌تى بۆ داڕشتنى پلانێکى کارى نیشتیمانى بۆ مامه‌ڵه‌کردن له‌گه‌ڵ منداڵان له پێکدادانى چه‌کداریدا. به‌ڵام تا کۆتایى کانونى دووه‌مى 2018، لیژنه‌که هێشتا کۆنه‌بۆته‌وه و پلانه‌که دانه‌ڕێژراوه. کورتهێنانه‌کانى بودجه، ناکۆکى ناوخۆیی، و پێداویستیه زۆره‌کانى بونیاتنانه‌وه بوونه‌ته هۆى سنووردارکردنى تواناى حکومه‌تى عێراق بۆ ته‌رخانکردنى سه‌رچاوه‌کان بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤ، له‌وانه سه‌رچاوه‌کان بۆ هاوکاریکردن و پاراستنى قوربانیانى بازرگانیکردن. هاوشێوه، په‌یوه‌ندییه‌کانمان له هه‌رێمى کوردستانى عێراق، راپۆرتیانداوه که کۆمه‌کى دارایى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان بۆ هه‌وڵه‌کانى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن گونجاو نییه. به‌هه‌رحاڵ، لیژنه‌ى نێوان-وه‌زاره‌ته‌کانى حکومه‌تى عێراق بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن، که وه‌زاره‌تى ناوخۆ سه‌رکردایه‌تى ده‌کرد، راپۆرتیداوه که له 2017 پێنج جار کۆبۆته‌وه. هه‌روه‌ها حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان لیژنه‌ى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤى هه‌یه، که له 2016 دامه‌زراوه و پێکدێت له چه‌ندین وه‌زاره‌تی، له‌گه‌ڵ رێکخراوێکى نێوده‌وڵه‌تى که رۆڵى چاودێر ده‌گێڕێت. حکومه‌تى عێراقى راپۆرتیداوه له‌سه‌ر ئه‌نجامدانى هه‌ڵمه‌ته‌کانى هۆشیارى له‌ڕێگه‌ى میدیاى نووسراو، ته‌له‌ڤزیۆن و رادیۆ، هه‌روه‌ها له‌ڕێگه‌ى سیمینار له زانکۆکان. حکومه‌ت به‌رده‌وام بوو له به‌ڕێوه‌بردنى هێڵێکى گه‌رمى 24 کاتژمێرى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن، به‌ڵام راپۆرتى نه‌داوه چه‌ند که‌یسى بازرگانیکردن ده‌ستنیشانکراون له‌ڕێگه‌ى هێڵه گه‌رمه‌که‌وه. هاوشێوه، حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان هێڵێکى گه‌رمى هه‌یه که له‌ڕێگه‌یه‌وه قوربانیانى بازرگانیکردن به مرۆڤ ده‌توانن داواى هاوکارى بکه‌ن و راپۆرت بده‌ن له‌سه‌ر کارپێکردنى زۆره‌ملێ. حکومه‌تى عێراق هه‌وڵى نه‌داوه بۆ که‌مکردنه‌وه‌ى خواست له‌سه‌ر کرده‌ى بازرگانى سێکس یان گه‌شتوگوزارى سێکسى منداڵ. حکومه‌تى عێراق و حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان هاوکارى ده‌که‌ن بۆ دامه‌زراندنى سیستمێکى ڤیزاى ئۆنلاین بۆ دۆزینه‌وه‌ى کرێکارى بیانى و کۆمپانیا سپۆنسه‌ره‌کانیان بۆ رێگرتن له خاوه‌نکاره‌کان له پێشێلکردنى یاساى کار. هاوکات هه‌ردوو حکومه‌ت هه‌ماهه‌نگى ده‌که‌ن بۆ به‌ستانداردکردنى گرێبه‌سته‌کانى کار تا زانیارى مافه‌کانى کرێکار له‌خۆبگرێت بۆ کرێکارى بیانى و عێراقی. له‌ماوه‌ى راپۆرتداندا، حکومه‌تى عێراق 15 کۆمپانیاى به‌کارخستنى سڕکرد، پێنج کۆمپانیاى خسته لیستى ڕه‌شه‌وه، و غه‌رامه‌ى حه‌وت کۆمپانیاى کرد. حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان راپۆرتیداوه له‌سه‌ر سڕکردنى کاتیى 38 کۆمپانیا و غه‌رامه‌کردنى شه‌ش کۆمپانیا له‌سه‌ر تۆمه‌ته‌کانى بازرگانیکردن. حکومه‌تى عێراق راپۆرتیداوه له‌سه‌ر پێشکه‌شکردنى راهێنان و رێنمایى له بوارى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤ بۆ کارمه‌ندانی، له‌ناویاندا کارمه‌ندانى دیبلۆماسی. پرۆفایلى بازرگانیکردن وه‌ک راپۆرتدراوه له‌ماوه‌ى پێنج ساڵى رابوردودا، عێراق وڵاتى سه‌رچاوه و وڵاتى مه‌به‌سته بۆ ئه‌و ئافره‌ت و منداڵانه‌ى بازرگانى سێکسیان پێوه ده‌کرێت، هه‌روه‌ها ئه‌و پیاو، ئافره‌ت و منداڵانه‌ى به‌زۆر کاریان پێده‌کرێت. پێکدادانى توندوتیژ له‌گه‌ڵ داعش دانیشتوانى لاوازتر کرد بۆ رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى بازرگانیکردن به مرۆڤ، به‌تایبه‌تى ئافره‌تان و منداڵان، سه‌رکه‌وتنى حکومه‌ت به‌سه‌ر ئه‌م گروپه تیرۆریستیه‌دا له‌زۆربه‌ى شوێنه‌کان، له 9 کانونى یه‌که‌مى 2017 راگه‌یه‌ندرا، بووه هۆى باشتربوونى دۆخى خه‌ڵکى مه‌ده‌نى عێراق. له کانونى دووه‌م 2014ه‌وه، زیاتر له پێنج ملیۆن عێراقى ئاواره‌بوون، نزیکه‌ى 2.1 ملیۆن تا نیسانى 2018 هێشتا ئاواره‌ن. هاوکات زیاتر له 248،000 په‌نابه‌رى سوریى هێشتا له عێراقن، که زۆرینه‌ى هه‌ره زۆریان له هه‌رێمى کوردستانى عێراقن. له 2014ه‌وه، چه‌کدارانى داعش هه‌زاران ئافره‌ت و منداڵیان رفاندوه و ده‌ستبه‌سه‌ریان کردوون که سه‌ربه گروپه جیاوازه ئیتنى و ئاینییه‌کانن، به‌تایبه‌تى ئێزیدییه‌کان، و هێشتا به‌رده‌وامن له فرۆشتنیان به چه‌کدارانى داعش له عێراق و سوریا، که رووبه‌ڕووى هاوسه‌رگیرى به‌زۆر، کۆیلایه‌تى سێکسی، لاقه‌کردن و خزمه‌تکارى ناوماڵ ده‌بنه‌وه. راپۆرت هه‌بوون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى که داعش دیله‌کانیان ده‌کوشت ئه‌گه‌ر رازى نه‌بوایه هاوسه‌رگیرى له‌گه‌ڵ چه‌کداره‌کان بکه‌ن. راگه‌یاندنه‌کان راپۆرتیانداوه که له چه‌ند ساڵى رابوردودا داعش چه‌ند دیلێکى فرۆشتوه به که‌سانى ده‌وڵه‌مه‌ندى وڵاتانى که‌نداو، هه‌روه‌ها راپۆرتى پشتڕاست نه‌کراوه ده‌ڵێن که هه‌ندێک له دیله ئێزیدییه‌کان گواستراونه‌ته‌وه بۆ سوریا و سعودیه. داعش سیستمێکى رێکخراوى هه‌بوو بۆ کڕین و فرۆشتنى ژنان و کچان بۆ کۆیلایه‌تى سێکسی، له‌گه‌ڵ فرۆشتن به‌پێى گرێبه‌ستى پشتڕاستکراوه له‌لایه‌ن دادگاکانى داعشه‌وه. له 2015-2017، هه‌زاران ئافره‌ت و منداڵى دیل له ده‌ستى داعش هه‌ڵهاتن – زۆریان دووگیان بوون له ئه‌نجامى لاقه‌کردن و بازرگانیکردنى سێکس. هه‌ندێک له‌مانه بوونه ئاواره چونکه داعش هێشتا کۆنترۆڵى ناوچه‌کانیانى کردبوو. ئه‌وانه‌ى هێشتا ئاواره‌ن زۆر لاوازن بۆ رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى چه‌ندین شێوه‌ى ئیستیغلال، له‌گه‌ڵ دووباره بازرگانیکردن به مرۆڤه‌وه. منداڵان زۆر لاوازن بۆ به‌کارخستنى به‌زۆر و به‌کارهێنانیان له‌لایه‌ن چه‌ندین گروپى چه‌کداره‌وه که له عێراق کارده‌که‌ن، له‌وانه – جگه له هیتر – داعش، هێزه‌کانى حه‌شدى شه‌عبی، پارتى کرێکارانى کوردستان (په‌که‌که)، هه‌روه‌ها میلیشاکان که له‌لایه‌ن ئێرانه‌وه پاڵپشتى ده‌کرێن. هه‌روه‌ها ئه‌م منداڵانه زۆر لاوازن و رووبه‌ڕووى گرتن، زیندانیکردن و دادگاییکردن ده‌بنه‌وه؛ له کۆتایى ئادارى 2017، رێکخراوێکى نێوده‌وڵه‌تى راپۆرتیداوه که له سه‌رانسه‌رى وڵات 943 منداڵ، له‌ناویاندا چوار کچ، هێشتا ده‌ستبه‌سه‌رن به تۆمه‌تى تیرۆر. داعش به‌رده‌وامه له رفاندن و به‌زۆر به‌کارخستن و به‌کارهێنانى منداڵان له شه‌ێ و رۆڵى پاڵپشتیدا، له‌وانه وه‌ک قه‌ڵغانى مرۆیی، هه‌واڵده‌ر، دروستکه‌رى ته‌قینه‌وه، بکوژ، و خۆکوژ؛ هه‌ندێک له‌م منداڵانه ته‌مه‌نیان 8 ساڵه و هه‌ندێک که‌مئه‌ندامى مێشکیان هه‌یه. داعش به‌رده‌وامه له راهێنانى منداڵان له که‌مپه‌کانى راهێنانى سه‌ربازى و ئاینیی؛ چه‌ندین راپۆرتى راگه‌یاندنه‌کان ده‌ڵێن و ڤیدیۆ بڵاوکراوه‌کان نیشانى ده‌ده‌ن که منداڵان ده‌چن بۆ ئه‌م که‌مپانه. له کانونى دووه‌مى 2017، راگه‌یاندنه نێوده‌وڵه‌تییه‌کان و سه‌رچاوه‌کانى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان راپۆرتیاندا که داعش 400 منداڵى ئێزیدى رفاندوه و راهێنانى سه‌ربازى پێکردوون، له‌وانه له‌سه‌ر خۆته‌قاندنه‌وه، له‌هه‌مان مانگدا داعش 150 منداڵى رفاند له ته‌له‌عفه‌ر و به‌زۆر بردنى بۆ که‌مپى راهێنان. تا سه‌ره‌تاى 2018، چه‌ندین سه‌رچاوه راپۆرتیانداوه که په‌که‌که و یه‌په‌گه له هه‌رێمى کوردستانى عێراق به‌ردوام بوون له به‌کارخستن و به‌کارهێنانى منداڵان. له ناوه‌ڕاستى 2017، چاودێره نێوده‌وڵه‌تییه‌کان کوڕانى ته‌مه‌ن شانزه ساڵیان بینیوه له‌ناو په‌که‌که‌دا. وه‌ک راپۆرتدراوه له‌لایه‌ن رێکخراوێکى نێوده‌وڵه‌تییه‌وه له کۆتایى 2016، په‌که‌که و یه‌که‌کانى به‌رخۆدانى شه‌نگال – گروپێکى میلیشیاى چه‌کدارى ئێزیدى – به‌زۆر کوڕان و کچانى کورد و ئێزیدیان به‌کارخستوه و به‌کارهێناوه، هه‌ندێک ته‌مه‌نیان نزیکه‌ى 12 ساڵ بووه، له رۆڵى شه‌ڕکردن و پاڵپشتى له باکورى عێراق. له 2015ه‌وه، سه‌رچاوه‌کان به‌رده‌وام راپۆرت ده‌ده‌ن که یه‌که‌کانى حه‌شدى شه‌عبى منداڵان به‌سه‌ربازده‌که‌ن، به‌کارده‌هێنن و راهێنانى سه‌ربازییان پێده‌که‌ن. شاره‌زایه‌ک له به‌غداد هه‌ڵسه‌نگاندنى کرد که رێژه‌ى ئه‌م به‌سه‌ربازکردن و به‌کارهێنانه‌ى منداڵان له ساڵى 2017دا نه‌گۆڕاوه. رێکخراوه‌کانى کۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نى و په‌یوه‌ندییه ناوخۆییه‌کانمان راپۆرتیانداوه له 2017 که هه‌ڵواسینى پۆسته‌رى هه‌رزه‌کاران که له‌کاتى شه‌ڕکردن بۆ میلیشیا شیعه‌کان کوژراون به‌ربڵاوه له ناوچه زۆرینه شیعه‌کانى به‌غداد و له‌سه‌رانسه‌رى باشورى عێراق. زۆربه‌ى ئه‌و منداڵانه‌ى یاد ده‌کرێنه‌وه زیاتر سه‌ربه به میلیشیاکانى عه‌سائیب ئه‌هل الحق و که‌تائیبى حیزب الله بوون. هه‌ندێک له ئه‌ندامانى عه‌سائیب ئه‌هل الحق و که‌تائیبى حیزب الله منداڵان به‌سه‌ربازده‌که‌ن، به‌تایبه‌تى ئه‌وانه‌ى ناچن بۆ قوتابخانه. سه‌رچاوه‌کان راپۆرتیانداوه که میلیشیاکانى عه‌سائیب ئه‌هل الحق و که‌تائیبى حیزب الله، که یه‌که‌یان هه‌یه له‌ناو حه‌شدى شه‌عبى و یه‌که‌ى سه‌ربه‌خۆشیان هه‌یه، منداڵیان به‌سه‌ربازکردوه و به‌کارهێناوه له ساڵى 2017. به‌پێى سایتى فه‌رمى تۆڕه کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کانى حه‌شدى شه‌عبى و پۆسته‌ره‌کان له‌سه‌ر شه‌قام له ناوه‌ڕاستى 2017، حه‌شدى شه‌عبى کۆرسى راهێنانى سه‌ربازى پێشکه‌ش کردوه به منداڵان و لاوانى نێوان 15-25 ساڵ. له نیسانى 2017، رێکخراوێکى نێوده‌وڵه‌تى راپۆرتى دروستى پێگه‌یشت که میلیشیا خێڵه‌کییه‌کانى سوننه 300 کوڕى ته‌مه‌ن 15-17 ساڵانیان به‌سه‌ربازکردوه له که‌مپى ئاواره‌کانى کیلۆ 18. له 2017، هه‌ندێک ئاواره راپۆرتیانداوه که میلیشیا خێڵه‌کییه‌کانى سوننه منداڵانیان به‌کارخستوه له ده‌ره‌وه‌ى که‌مپه‌کان بۆ راهێنانى سه‌ربازی، له‌گه‌ڵ ئه‌گه‌رى په‌یوه‌ندیکردن به گروپه چه‌کداره‌کانه‌وه پاش ته‌واوکردنى راهێنانه‌که. له ناوه‌ڕاستى 2017، چاودێره نێوده‌وڵه‌تییه‌کان شاهیدى پێنج کوێ بوون که خاڵێکى پشکنینیان به‌ڕێوه‌ده‌برد له که‌مپێکى ئاواره‌کان له نه‌ینه‌وا؛ که ئاسایشى خاڵه‌که له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتى به‌رپرسێکى سه‌ربه حه‌شدى شه‌عبى بوو. له ئابى 2017، راپۆرتى پشتڕاست نه‌کراوه هه‌بوون که میلیشیاکانى حه‌شدى شه‌عبى راهێنانى سه‌ربازى سێ مانگیانپێشکه‌ش کردوه به 100 کوڕى هه‌رزه‌کارى تورکمان، له ته‌مه‌نى 13-18 ساڵ، له چه‌ند شارۆچکه‌یه‌کى پارێزگاى که‌رکوک. له 2015 و 2016، چه‌ند سه‌رچاوه‌یه‌ک راپۆرتیانداوه که لایه‌نه‌کانى حه‌شدى شه‌عبى منداڵانیان به‌کارهێناوه له ئۆپه‌راسیۆنه‌کانى فه‌لوجه و ناوچه‌کانى ترى وڵات، له‌کاتێکدا که راگه‌یاندنه‌کانى سه‌ربه حه‌شدى شه‌عبى ستایش و یادى قوربانى منداڵانى به‌سه‌ربازکراو ده‌که‌نه‌وه. رێکخراوێکى نێوده‌وڵه‌تى راپۆرتیداوه که کۆى 57 منداڵ به‌سه‌ربازکراون و به‌کارهێنراون له 2016 له‌لایه‌ن ئه‌و گروپانه‌ى له‌ژێر سایه‌ى حه‌شدى شه‌عبیدا کارده‌که‌ن، زۆربه‌یان راهێنانى سه‌ربازییان وه‌رگرتوه و له شه‌ڕدا به‌شدارییان پێکراوه، هه‌روه‌ها 12 منداڵ له‌لایه‌ن گروپه‌کانى حه‌شدى عه‌شائیره‌وه به‌سه‌ربازکراون، هه‌ندێک له‌ناو که‌مپه‌کانى ئاواره‌کان. وه‌ک راپۆرتدراوه له 2015 و 2016، هه‌ندێک گروپى حه‌شدى شه‌عبى منداڵانى گه‌ڕه‌که هه‌ژاره‌کان وه‌رده‌گرن له‌ناو ریزه‌کانیاندا له به‌سره، که قوتابخانه‌یان جێهێشتوه بۆ په‌یوه‌ندیکردن به حه‌شدى شه‌عبى وه‌ک "خۆبه‌خش"؛ زۆربه‌یان ئه‌مه وه‌ک ئه‌نجامدانى ئه‌رکێکى ئاینیى سه‌یرده‌که‌ن، له‌کاتێکدا هه‌ندێکى تر وه‌ک رێگه‌یه‌ک بۆ به‌ده‌ستهێنانى بژێوى ژیان و پێگه‌ى گه‌وره‌ترى کۆمه‌ڵایه‌تى سه‌یرى ده‌که‌ن. به‌پێى رێکخراوه ناحکومیه‌کان و فه‌رمانده‌کانى هێزه خێڵه‌کییه‌کان له 2015، ئه‌و منداڵانه‌ى له‌ناو حه‌شدى شه‌عبى شه‌ڕیان ده‌کرد تۆمارنه‌کرابوون و موچه و ئیمتیازاتى حکومه‌ت وه‌رناگرن. له ئابى 2016، رێکخراوێکى نێوده‌وڵه‌تى راپۆرتیداوه که میلیشیا خێڵه‌کییه‌کانى سوننه‌ى په‌یوه‌ست به حه‌شدى شه‌عبى به‌لاى که‌مه‌وه حه‌وت منداڵیان به‌سه‌ربازکردوه له که‌مپى دیبه‌گه له باکورى عێراق، به وته‌ى شاهیده‌کان ئه‌ندامانى هێزه‌کانى ئاسایشى عێراق رێخۆشکه‌رییان کردوه بۆ به‌سه‌ربازکردنى منداڵانى که‌مپه‌که. په‌نابه‌ران و ئاواره‌کان رووبه‌ڕووى مه‌ترسى زۆرى بازرگانیکردن ده‌بنه‌وه به‌هۆى لاوازى ئابورى و کۆمه‌ڵایه‌تى و نه‌بوونى ئاسایش و پاراستنه‌وه. رێکخراوه ناحکومییه‌کان راپۆرتیانداوه له‌سه‌ر تۆڕه‌کانى بازرگانیکردن له هه‌رێمى کوردستانى عێراق که په‌نابه‌ران و ئاواره‌کان ده‌که‌نه ئامانج، و به هاوکارى به‌رپرسه خۆجێیه‌کان، به‌رپرسانى هێزه‌کانى ئاسایش، و کارمه‌ندانى سنوور کارده‌که‌ن. له 2015، ئه‌ندامانى په‌رله‌مانى هه‌رێمى کوردستانى عێراق و رێکخراوه ناحکومییه‌کان راپۆرتیاندا له‌سه‌ر هه‌ندێک کارمه‌ندى هێزه‌کانى ئاسایش که ئاسانکارییان کردوه بۆ بازرگانیکردن به ژنان و کچانى سورى له که‌مپه‌کانى هه‌رێمى کوردستانى عێراق، به‌تایبه‌تى له که‌مپى په‌نابه‌رانى دۆمێز، هه‌روه‌ها بازرگانیکردنى سێکس به کچان له ده‌ره‌وه‌ى که‌مپه‌کان. له 2016، رێکخراوه ناحکومییه‌کان راپۆرتیاندا که پاسه‌وانانى ئاسایش، جگه له رێگه‌دان به پیاوان بۆ چوونه ناو که‌مپ بۆ مه‌به‌ستى به‌ده‌ستهێنانى سێکس له‌گه‌ڵ کچانى په‌نابه‌ر،خۆشیان هه‌وڵى به‌ده‌ستهێنانى سێکسده‌ده‌ن له‌گه‌ڵ کچه په‌نابه‌ره‌کان، له‌ڕێگه‌ى مۆڵه‌تپێدانیان بۆ ده‌رچوون له که‌مپ به‌رامبه‌ر سێکس. راپۆرته‌کانى 2015 ئاماژه‌ن بۆ ئه‌وه‌ى که ئافره‌ته ئاواره‌کان و هه‌ندێک په‌نابه‌رى سورى ناچارکراون به له‌شفرۆشى له‌لایه‌ن تۆڕه‌کانى بازرگانیکردن له هۆتێل و شوێنه‌کانى له‌شفرۆشى له به‌غداد، به‌سره و شاره‌کانى ترى باشورى عێراق پاش ئه‌وه‌ى که ئه‌ندامانى تۆڕه‌کان به‌ڵێنیان پێداون له شوێنى ترى ده‌ره‌وه‌ى هه‌رێمى کوردستانى عێراق نیشته‌جێیان بکه‌ن؛ منداڵه‌کانى ئه‌م ئافره‌تانه‌ش ناچارده‌کرێن به سواڵکردن له‌سه‌ر شه‌قامه‌کان. هه‌ندێک ئافره‌ت له که‌مپه‌کانى ئاواره‌کان، که هه‌ندێک له ئه‌ندامانى خێزانه‌کانیان تۆمه‌تبارن به هه‌بوونى په‌یوه‌ندى له‌گه‌ڵ داعش، رووبه‌ڕووى ئیستیغلالى سێکسى و خراپ مامه‌ڵه‌کردن ده‌بنه‌وه له‌لایه‌ن ئه‌کته‌ره چه‌کداره‌کانى ناو که‌مپه‌وه. هه‌ندێک پیاوى په‌نابه‌رى سورى به‌بێ گرێبه‌ستى یاسایى کارده‌که‌ن له عێراق، ئه‌مه‌ش رووبه‌ڕووى مه‌ترسى زیاترى بازرگانیکردنیان ده‌کاته‌وه. راپۆرت هه‌یه که هه‌ندێک خێزانى ئاواره‌ى عێراق منداڵه‌کانیان ده‌فرۆشن به خێزانى تر بۆ زامنکردنى ئاینده‌یه‌کى باشتر بۆ منداڵه‌کانیان؛ ئه‌م منداڵانه له‌به‌رده‌م مه‌ترسى بازرگانیکردن به مرۆڤدان. داب و نه‌ریتییه‌کان، له‌وانه هاوسه‌رگیرى به‌زۆر و "کاتیی" و خۆێنبایى (فصلیه) – به‌خشینى ئه‌ندامێکى خێزان به‌رامبه‌ر کۆتاییهێنان به ناکۆکیى –ژنان و کچان ده‌خاته مه‌ترسى زیاترى بازرگانیکردن به مرۆڤه‌وه له‌ناو وڵات. بۆ نموونه، له تشرینى یه‌که‌مى 2016، راگه‌یاندنه‌کان راپۆرتیاندا که کچێکى خێڵى نادا له پارێزگاى میسان به‌زۆر دراوه به پیاوێکى خێڵێکى تر وه‌ک سوڵح بۆ کوشتنى پیاوێکى هه‌مان خێڵ له‌لایه‌ن خێڵى نادا. رێکخراوه‌کانى پاراستنى منداڵان به‌رده‌وامن له راپۆرتدان له‌سه‌ر رووداوه‌کانى هاوسه‌رگیرى منداڵ – که ده‌بێته هۆى زیادکردنى مه‌ترسى ئیستیغلال له‌سه‌ر منداڵان – به‌تایبه‌تى له‌ناو ئاواره‌کان و په‌نابه‌ره سورییه‌کاندا له هه‌رێمى کوردستان، چونکه سه‌رۆک خێزانه‌کان هه‌وڵى به‌ده‌ستهێنانى داهات و که‌مکردنه‌وه‌ى بارگرانى ئابورى خێزان ده‌ده‌ن. کچه سورییه‌کان له که‌مپه‌کانى هه‌رێمى کوردستانى عێراق ناچارده‌کرێن به هاوسه‌رگیرى پێشوه‌خت یان "هاوسه‌رگیرى کاتیی" له‌گه‌ڵ پیاوى عێراقى یان په‌نابه‌رانى تر؛ هه‌ندێک له ده‌سه‌ڵاته‌کانى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان تۆمه‌تبار ده‌کرێن به چاوپۆشیکردن، یان وه‌رگرتنى به‌رتیل بۆ چاوپۆشیکردن، له‌م جۆره که‌یسانه، له‌ناویاندا ئه‌و که‌یسانه‌ى که کچه‌کان چه‌ندین جار ده‌فرۆشرێن. راپۆرته‌کان به‌رده‌وام پێشنیازى ئه‌وه ده‌که‌ن که هه‌ندێک به‌رپرسى جێبه‌جێکردنى یاساله عێراق تۆمه‌تبار ده‌کرێن به سه‌ردانى به‌رده‌وامى شوێنه‌کانى له‌شفرۆشى به مه‌به‌ستى بازرگانیکردنى سێکس یان وه‌رگرتنى به‌رتیل بۆ رێگه‌دان به بازرگانیکردنى سێکس. راگه‌یاندنه‌کان و چاودێرانى تر له 2015 راپۆرتیانداوه که تۆڕێکى ئێرانى بۆ بازرگانیکردنى سێکس له شوێنه‌کانى له‌شفرۆشى له هه‌ولێر کارى ده‌کرد و قوربانى ئێرانى بۆ بازرگانى سێکس ئیستیغلال ده‌کران؛ راگه‌یاندنه‌کان راپۆرتیانداوه که ده‌گوترێت به‌رپرسێکى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان 3000 دۆلارى ئه‌مریکى داوه به‌رامبه‌ر قوربانیه‌کى بازرگانیکردنى سێکس. راپۆرتى زاره‌کیى هه‌بوون، له‌وانه له حوزه‌یرانى 2016 له‌لایه‌ن که‌ناڵێکى ته‌له‌ڤزیۆنى ناوخۆییه‌وه، له‌سه‌ر بازرگانیکردنى سێکسى منداڵ له سلێمانی، به‌تایبه‌تى کچانى خه‌ڵکى ئێران و سوریا، هه‌روه‌ها خه‌ڵکى هه‌رێمى کوردستانى عێراق. هاوکات رێکخراوه ناحکومییه‌کان راپۆرتیانداوه له‌سه‌ر ئه‌و که‌یسانه‌ى که کچان له خێزانه‌کانیان هه‌ڵهاتوون له‌ترسى کوشتن له‌سه‌ر شه‌ره‌ف و ئێستا سواڵ ده‌که‌ن یان مادده هۆشبه‌ره‌کان ده‌فرۆشن له عێراق. ده‌گوترێت که تۆڕه‌کانى بازرگانیکردن به مرۆڤ منداڵانى عێراقى له وڵاتانى دراوسێ و ئه‌وروپا ده‌فرۆشن بۆ مه‌به‌ستى ئیستیغلالى بازرگانى سێکس. ژنان و کچانى عێراق رووبه‌ڕووى بازرگانیکردن بۆ کارپێکردن و سێکس ده‌بنه‌وه له رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست و تورکیا. هه‌ندێک پیاو و ئافره‌تى خه‌ڵکى ئاسیا و رۆژهه‌ڵاتى ئه‌فریکا که کۆچیان کردوه بۆ عێراق رووبه‌ڕووى به‌زۆر کارپێکردن ده‌بنه‌وه وه‌ک کرێکارى بیناسازی، پاسه‌وان، به‌رده‌ست، و خزمه‌تکارى ماڵان. هه‌ندێک کۆچبه‌رى بیانى به‌کارخراون بۆ کارکردن له وڵاتانى ترى ناوچه‌که به‌ڵام به هێز، به‌زۆر، یان به هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندن هێنراون بۆ کارکردن له عێراق و هه‌رێمى کوردستانى عێراق. له کانونى دووه‌مى 2016، وه‌زاره‌تى کار و کاروبارى کۆمه‌ڵایه‌تى راپۆرتیدا که نزیکه‌ى 140،000 کرێکارى بیانى موڵه‌تى گونجاویان نییه؛ رێکخراوه ناحکومییه‌کان راپۆرتیانداوه که هه‌ندێک خاوه‌نکار و کۆمپانیاى به‌کارخستن پێگه‌ى نایاسایى کرێکاران ئیستیغلال ده‌که‌ن له‌ڕێگه‌ى نه‌دانى موچه و ناچارکردنى کرێکاران بۆ ژیان له شوێنى نه‌گونجاو. کۆمسیۆنى سه‌ربه‌خۆى مافى مرۆڤى کوردستان له کانونى دووه‌مى 2016 راپۆرتیداوه که 69 له‌سه‌تى 480 کرێکارى بیانى که رووپێو کراون له هه‌رێمى کوردستان موچه‌ى بڕیاردراویان وه‌رنه‌گرتوه و 18 له‌سه‌ت باسیان له کرده‌ى توندوتیژى کردوه که له دژیان ئه‌نجامدراوه له‌لایه‌ن خاوه‌نکاره‌کانیانه‌وه. کۆمسیۆن ده‌ڵێت که له ساڵى 2017 راپۆرتى ده‌رنه‌کردوه به‌هۆى قه‌یرانى بودجه‌وه.
هاوڵاتی بەشێک لەو لایەنانەی بەهۆی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی 12ی ئایاری ئەمساڵەوە پەیوەندییەکانیان گەیشتە ئەوپەڕی خراپی، ئێستا داوای گفتوگۆ و پڕۆژەی هاوبەش دەکەن بۆ چوونە بەغدا و بەشداریکردن لە گفتوگۆکانی پێکهێنانی حکومەتی نوێی عێراق، بەڵام هێشتا نەبوونەتە یەک بەرە. نوێترین ئەو داوایە، رۆژی دوشەممەی رابردوو لەلایەن پارتی و یەکێتی یەوە لە لایەنە کوردییەکان کرا، دوای کۆبونەوەی نێوانیان کە لە هەولێر بەڕێوەچوو کە تێیدا رێککەوتن لەسەر ئەوەی بە پڕۆژەیەکی هاوبەشەوە بچنە بەغدا. لەو کۆبوونەوەیەدا داوایان لە حزبەکانی تریش کرد بنچە ناو هەمان پڕۆژەیەوە، بەڵام حزبەکانی تر ئامادەنین. پێشتریش هاوپەیمانی بۆ دیموکراسی و دادپەروەری کە لەلایەن بەرهەم ساڵحەوە سەرۆکایەتی دەکرد لە راگەیەنراوێکدا داوای گفتوگۆی بێ مەرجی لەلایەنەکان کرد، بۆ تێپەڕانی دۆخی ئێستا. هاوپەیمانی کە بە یەکێک لە هێزە ناڕازییەکان ناسێنراوە، لە لایەن هێزە ناڕازییەکانی ترەوە داواکەی پشتگوێخراوە. تائیستا تەنها پڕۆژەکەی یەکێتی و پارتی ئامادەیە بۆ پێکەوە چوونەوە بەغدا. ئەوە لەکاتێکدایە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی 12ی ئایار ناکۆکی گەورەی لەنێوان ئەو لایەنانە دروستکرد، بەتایبەتی لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنەکە کە پارتی و یەکێتی زۆرینەی کورسییەکانیان لەناو لایەنە کوردییەکاندا بەدەستهێنا و چوار لایەنی ناڕازیش کە پێکهاتوون لە (گۆڕان، هاوپەیمانی، یەکگرتوو، کۆمەڵ) ئەنجامەکانیان رەتکردەوەو داوای هەژمارکردنەوەی دەنگەکانیان کرد بەدەست. ئەو داوا و جموجۆڵانەی ئێستا هاوکاتن لەگەڵ تەواوبوونی هەژمارکردنەوەی دەنگەکان بەدەست لە سێ پارێزگاکەی هەرێم، بەتایبەت کە بەپێی ئەنجامە نافەرمییەکان هیچ گۆڕانکارییەک لە کورسی لایەنەکان دروستنەبووە. ئەمەش لەکاتێکدایە حزبە ناڕازییەکان پێشبینییان دەکرد کورسیەکانیان بە رێژەیەکی بەرچاو زیادبکات. حزبە نارازیەکان هێشتا نایانەوێت هێڵی جیاوازیی نێوان خۆیان و یەکێتی و پارتی کاڵ بکەنەوە. بەهزاد زێباری ئەندامی ئەنجومەنی سیاسی یەکگرتووی ئیسلامی پێیوایە، بە خوێندنەوەی رابردوو، دەردەکەوێت کە هاوهەڵوێستی و یەکبوونی لایەنە کوردییەکان بۆ چوونە بەغدا سەرناگرێت، بەو پێیەی لایەنەکان لە ئێستادا ناکۆکی زۆر لەنێوانیان هەیە. زێباری بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەدا، کە لایەنەکان لەو بارەیەوە مێژوویەکی «باش»یان لەگەڵ پارتی و یەکێتی نییە، بەتایبەت کە ئەو دوو حزبە «بەرژەوەندی خوازن و دەیانەوێت لەو رێگەیەوە بگەن بە پلەو پۆست». لەگەڵ ئەوەشدا ئەو بەرپرسەی یەکگرتوو جەختیکردەوە کە بڕیاری کۆتایی حزبەکەی لەسەر ئەو پرسە دەبێت لەلایەن ئەنجومەنی سیاسیەوە بدرێت کە بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە لەناو یەکگرتوودا. جگە لە وەڵامنەدانەوەی داواکەی پارتی و یەکێتی بۆ چوونە ناو پڕۆژە هاوبەشەکەیانەوە، لایەنە ناڕازییەکان تا ئێستا خۆشیان لەسەر بەرنامەو پڕۆژەیەکی هاوبەش رێکنەکەوتوون بۆ چوونە بەغدا. سەعدی پیرە وتەبێژی یەکێتی لەدوای کۆبونەوەیان لەگەڵ پارتی لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەنوسیدا رایگەیاند، لیژنەیەکیان پێکهێناوە بۆ داڕشتنی نەخشەڕێگای دانوستانەکان لەگەڵ لایەنە عێراقییەکان بۆ پێکهێنانی حکومەتی نوێ و پێیانخۆشە سەرجەم لایەنەکانی هەرێم بەشداربن تێیدا. لای خۆشیەوە، مەحمود محەمەد وتەبێژی پارتی هیوای خواست هەموو لایەنەکان بەشداری لە پڕۆژەکەیاندا بکەن تا بە «یەک تیمی بەهێز» بچنەوە بەغدا. هەرچەندە هاوپەیمانی بۆ دیموکراسی و دادپەروەری کە یەکێکە لە لایەنە ناڕازییەکان داوای گفتوگۆی بێ مەرجی لەلایەنەکان کردووە، بەڵام سێ لایەنە ناڕازییەکەی تر (یەکگرتوو، گۆڕان، کۆمەڵ) بەدوری دەزانن بزانن بچنە ناو هیچ هاوپەیمانی و پڕۆژەیەکەوە کە پارتی و یەکێتی تێدا بێت. هاوپەیمانێتییەکە 14ی ئەم مانگە دەستپێشخەرییەکی راگەیاند، بۆ گفتوگۆ و دیالۆگێکی «بێ مەرج» لە نێوان لایەنە سیاسیەکانی کوردستان بە پاراستنی بەرژەوەندی باڵای گەلی کوردستان و بە ئاراستەی چارەسەرکردنی گرفتەکان. داواشیکردووە کوردستان بە دوور بگرێت لە شەڕی بەوەکالەت و لایەنەکان بەیەکەوە «تەگبیر» لە بارودۆخی خۆیان بکەن و بەربەستێکی نیشتمانی لەبەردەم ئەو هەڕەشەو ئاستەنگانە دروست بکەن کە رەنگە تووشی هەرێم ببنەوە. کوێستان محەمەد ئەندامی جڤاتی گشتی گۆڕان، داواکانی پارتی و یەکێتی بۆ پێکهێنانی بەرەی هاوبەشی لایەنە کوردییەکان و ئامادەکردنی پڕۆژەی هاوبەش بە «چەواشەکاریی» ناوبردو ئاماژەی بەوەدا ئەو داوایە ئەوەندەی بۆ پۆست و پلەو پایەی حزبییە ئەوەندە بۆ یەکڕیزی لایەنەکان نییە. وتیشی «بەخوێندنەوەی خۆم گۆڕان ناچێتە ناو هیچ پڕۆژەو بەرەیەکی لەو شێوەیەوە، بەتایبەت لەگەڵ پارتی و یەکێتی کە دەنگەکانی ئێمەیان بردووە، بەڵام بڕیاری کۆتایی لەسەر هەڵوێستی بزوتنەوەکە دەبێت جڤاتی نیشتیمانی بیدات». لە بەشێکی زۆری هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عێراق کە لەدوای روخانی رژێمی سەدام لەساڵی 2003 بەڕێوەچوون، لایەنە کوردییەکان بە پەرتەوازەیی بەشدارییان کردووەو دواتر بەشداریان لە گفتوگۆکانی پێکهێنانی حکومەتدا کردووە، بەڵام هیچکات بەئەندازەی ئێستا لەیەکتر دورنەکەوتونەتەوە بەهۆی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی 12ی ئایارەوە کە قەیرانێکی گەورەی دروستکرد. لەگەڵ ئەوەشدا ساڵی 2014 لایەنە کوردییەکان پێکەوە بڕیاریاندا بەشداری پێکهێنانی حکومەتی عێراق بکەن بەسەرۆکایەتی حەیدەر عەبادی، بەڵام دوای بەشداریکردنیان زۆری نەبرد کە دوبارە ناکۆکی باڵی بەسەر پەیوەندییەکانی نێوان ئەو لایەنانەدا لەبەغدا کێشایەوە. ناکۆکی و دووری نێوان لایەنەکان لەکاتێکدایە کە بڕیارە لە ٣٠ی ئەیلولی ئەمساڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت کە یەکێتی و پارتی و چوار هێزە ناڕازیەکەی تر بەجیا بەشداری ئەو هەڵبژاردنە دەکەن و هیچ هاوپەیمانێتیەکیان دروستنەکردووە. مەروان گەڵاڵی ئەندامی مەکتەبی سیاسی کۆمەڵی ئیسلامی بۆ هاوڵاتی جەختیکردەوە کە ئەوان ناچنە ناو هیچ رێککەوتنێکی حزبییەوە لەو بارەیەوە، بەو پێیەی پێشتر زۆربەی رێککەوتنە حزبییەکان لەو بارەیەوە سەرکەوتوو نەبوون. وتیشی «پارتی و یەکێتی ئەو رێککەوتنەیان بۆ پۆست و پلەو پایەی خۆیان دەوێت، دەبێت لایەنە کوردییەکان سەرەتا لە کوردستان رێکبکەون، پاشان بیر لە پڕۆژەی هاوبەش بۆ بەغدا بکەنەوە»
.png)
