كۆمەڵ: سورین لەسەر بڕیاری بایكۆتكردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان

هاوڵاتی ئاژانسی فرانس پرێس ئەمڕۆ ڕایگەیاند، سوپای نەمسا ئۆپەراسیۆنەکانی ڕزگارکردنی قوربانیانی لە تورکیا ڕاگرتووە، ئەوەش بەهۆی نەبوونی " سەلامەتی" لە ناوچەکەدا. وتەبێژی سوپای نەمسا ڕۆژی شەممە لە تویتێکدا ڕایگەیاند کە سوپای نەمسا ئۆپەراسیۆنەکانی ڕزگارکردنی لە تورکیای بوومەلەرزەلێدراو ڕاگرتووە بەهۆی "دۆخێکی ئەمنی سەخت".   مایکل باوەر، وتەبێژی وەزارەتەکە لە تویتێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، یەکەی فریاگوزاری کارەساتەکانی هێزەکانی نەمسا ئامادەیە بۆ ئۆپەراسیۆنی زیاتری ڕزگارکردن کاتێک ژینگەی کارکردن سەلامەت بوو.  نزیکەی ٨٠ کارمەندی فریاگوزاری هێزە چەکدارەکانی نەمسا لە ٧ی شوباتەوە لە عەنتابی تورکیا بوون و پسپۆڕەکانیان ٩ کەسیان لە داروپەردووەکان ئازاد کردووە.  

هاوڵاتی سوپای ئۆكرانیا ئه‌مڕۆ هه‌ینی، له‌ راگه‌یه‌ندراوێكدا، ئاشكرای كرد، له‌ به‌ره‌به‌یانه‌وه‌، رووبه‌ڕووی هێرشێكی چڕ و فراوانی سوپای رووسیا بوونه‌ته‌وه‌،بە پێی هەواڵێکی سکای نیوس "دوو مووشەکی ڕووسی ئاسمانی مۆلدۆڤان و ڕۆمانیا ی بەزاندووە". هه‌روه‌ها رایگه‌یاندووه‌، هێرشه‌كه‌ به‌ ئاراسته‌كردنی ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ مووشه‌ك و فڕۆكه‌ی بێ فڕۆكه‌وان ده‌ستیپێكردووه‌ و دامه‌زراوه‌كانی وزه‌ كراونه‌ته‌ ئامانج.  بە پێی هەواڵێکی سکای نیوس دوو مووشەکی ڕووسی ئاسمانی مۆلدۆڤان و ڕۆمانیا ی بەزاندووەو لەو ناوچانەوە تێپەڕیوە، هاوکات حکومەتی مۆڵدۆڤا وەڵامی ئەو پێشێلکارییەی دایەوە وەزارەتی بەرگری ماڵدۆڤا ڕایگەیاندووە، کە "بە توندی ئیدانەی پێشێلکاریی سنوری ئاسمانییەکەی دەکات پاش ئەوەی موشەکەکانی ڕووسیا ئەمڕۆ لەو هەرێمەکە پەڕینەوە". وتیشی کە یەکێک لە موشەکەکان لە کاتژمێر 10.18 بەیانی بە کاتی ناوخۆیی بە سەر شاری مۆکرا لە ناوچەی ترانسنستریان و دواتر، بەسەر شارۆچکەی کۆسۆتی لە ناوچەی سۆرۆکا،ڕۆشتووەو بەرەو ئۆکرانیا . وەزارەتی بەرگری ڕۆمانیاش ڕایگەیاند ئەو زانیاریانەی کە دوو مووشەکی ڕووسی بە ئاسمانی ڕۆمانیا پەڕیونەتەوە پێش ئەوەی ڕۆژی هەینی بچنە ناو ئۆکرانیاوە پشتڕاست نەکراونەتەوە. سەبارەت بە هێرشەکانی ئەمڕۆی ڕوسیا سوپای ئۆكرانیا روونیكردووه‌ته‌وه‌، ته‌نیا ئه‌مڕۆ شه‌ش مووشه‌كی كرۆز له‌ جۆری كالیبه‌ر و نزیكه‌ی 35 مووشه‌كی جۆری ئێس300 له‌ سنووری ناوچه‌كانی خاركێڤ و زابۆریجا كه‌وتوونه‌ته‌ خواره‌وه‌ و 7 فڕۆكه‌ی بێ فڕۆكه‌وانی جۆری شاهد، ئاراسته‌ی بنكه‌كانی سوپای ئۆكرانیا كراون. ئه‌م هێرشه‌ی رووسیا له‌ كاتێكدایه‌، ڤۆلۆدیمێر زیلینسكی، سه‌رۆكی ئۆكرانیا به‌ سه‌ردانێك له‌ ئه‌وروپایه‌ بۆ به‌ده‌ستهێنانی پشتیوانی زیاتر و دابینكردنی كۆمه‌كی سه‌ربازی بۆ سوپای وڵاته‌كه‌ی.

هاوڵاتی ڤۆلۆدیمیر زیلینسکی سەرۆکی ئۆکرانیا لە دیدارەکەی دوێنێیدا بۆ فەڕەنسا لە لایەن ماکرۆنەوە بەرزترین مەدالیای شەرەفی فەرەنسای پێبەخشرا بەڵام سەرۆکی ڕووسیا  پوتینش هەمان مەدالیای هەیە. ئیمانوێل ماکرۆن ڕۆژی پێنجشەممە لە کۆشکی سەرۆکایەتی فەرەنسا لەگەڵ ڤلادمیر زیلینسکی کۆبونەوەو لە ڕێوڕەسمەکەدا ماکرۆن بەرزترین مەدالیای شەرەفی بە سەرۆکی ئۆکرانیا بەخشی و گوتی کە ئەم مادالیایەی نیشانەی ئازایەتی ئۆکرانیایە لە بەرامبەر جەنگی داگیرکەری ڕوسیا. جێگەیباسە پوتین سەرۆکی ڕوسیا لە ساڵی 2006 دا هەمان مەدالیای لە لایەن سەرۆکی ئەو کاتەی فەڕەنساوە پێبەخشرا هەربۆیە  هەندێک لە یاسادانەر و چالاکوانانی فەڕەنسی داوایان لە ماکرۆن کردووە کە بەهۆی ئەو شەڕەوەی پوتین هەڵیگرساندووە  مەدالیاکەی پوتین پوچەڵکاتەوە. سەبارەت بەم بابەتە ئەمڕۆ هەینی ماکرۆن لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند،" ئەو بڕیارە مانای زۆر مەترسیداری هەیە و پێویستە لە کاتی خۆیدا بدرێت". ئەمەشلەکاتێکدایە ماکرۆن لە ساڵی 2017دا هاریڤی واینستینی بەرهەمهێنەری هۆلیوودی لە خەڵاتی شەرەفی فەڕەنسی بێبەشکرد بەهۆی ئەو تۆمەتانەی خرایە سەری کە پەیوەندییان بە دەسترێژی سێکسییەوە هەبوو.

هاوڵاتی کۆمپانیای سپەیس ئێکسی ئیلۆن مەسک ڕیگری دەکات لەوەی ئۆکرانیا بۆ مەبەستی جەنگی تەکنەلۆجیای ستارلینک بەکاربهێنێت، بەتایبەتی لە کۆنتڕۆڵکردنی درۆنەکاندا. لە ئاهەنگێکدا لە واشنتۆن دی سی ڕۆژی چوارشەممە، سەرۆکی کۆمپانیای سپەیس ئێکس گوین شۆتوێڵ ڕوونیکردەوە کە تەکنەلۆژیای ستارلینک "هەرگیز مەبەست لێی بەکارهێنانی جەنگی نەبووە" سەرۆکی کۆمپانیای سپەیس ئێکس ئاماژەی بەوەشدا  گوایە ئۆکرانیا سودی لە ستارلینک بینیوە  بۆ کۆنترۆڵکردنی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، جەختیشی لەوە کردەوە کە ئامێرەکان بۆ بەکارهێنانی "مرۆیی دابینکراون" بەماوەیەکی کەم دوای لەشکرکێشی سەر ئۆکرانیا، ئیلۆن مەسک هەزاران دیش سپەیس ئێکس ستارلینکی پێدرا، لەم دواییانەشدا بڵاوبونەوەی هەواڵی بەکارهێنانی تەکنەلۆژیاکە بووە هۆی ئەوەی بەڕێوەبەرانی کۆمپانیاکە هەوڵی سنودارکردنی ئۆکرانیا بدەن لە بەکارهێنانی " ستارلینک" بۆ مەبەستی جەنگی. لەبارەی سنوردارکردنی تواناکانی ئۆکرانیا بۆ بەکارهێنای تەکنەلۆژیای ستارلینک، ڕاوێژکاری سەرۆکایەتی ئۆکرانیا لە کاردانەوەی ئەم هەنگاوەی کۆماپیاکەدا ڕایگەیاندووە، دەتوانن هەڵبژێرن لەپاڵ ئۆکرانیا بن بۆ مافی  " ئازادی" یاخود ڕوسیا بۆ مافی " کوشتن وداگیرکاری خاکەکان". لەگەڵ ئەوەشدا، شۆتوێڵ پشتڕاستیکردەوە کە قبوڵکراوە بۆ سوپای ئۆکرانیا ستارلینک بەکاربهێنێت "بۆ پەیوەندییەکان"، بەڵام وتی مەبەستی ئەو هەرگیز  ئەوە نییە کە بۆ مەبەستی هێرشبردن بەکاریبهێنن." ئاماژەی بەوەشکردووە، کە  کۆمپانیاکە هەنگاوی ناوە بۆ "سنووردارکردنی" تواناکانی هێزە چەکدارەکانی ئۆکرانیا بۆ بەکارهێنانی ستارلینک بەمەبەستی هێرش کردن، بەبێ ئەوەی وردەکاری زیاتر بخاتەڕوو. هەروەها ئیلۆن مەسک، هەفتەی ڕابردوو لە تویتێکدا نوسیبووی، "سپەیس ئێکس ستارلینک بووەتە بڕبڕەی پشتی پەیوەندییەکانی ئۆکرانیا تا دەگاتە هێڵەکانی پێشەوە، ئەمە نەفرەتییە ئەگەر بەشی بکەیت"" هەروەها دەڵێت، بەڵام ئێمە ڕێگە نادەین ستارلینک بۆ هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی دوورمەودا بەکاربهێنرێت،  ئەمە نەفرەتییە ئەگەر جیانەکرێتەوە. تەکنەلۆژیای ستارلینک، پەیوەندی بە مانگە دەستکردەکانەوە هەیە و یارمەتی خەڵک دەدات کە پەیوەندییان بە ئینتەرنێتەوە هەبێت، هەروەها ڕۆڵێکی گرنگی هەبووە لە جەنگی ئۆکرانیادا  کە کیێڤ بۆ گەڕان بەدوای سەربازانی ڕووسیا و فڕێدانی بۆمب و بەرپەرچدانەوەی هێرشەکانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی مۆسکۆ خۆی بەکاریان هێناوە.

هاوڵاتی نەتەوەیەکگرتوەکان ڕایگەیاند، یەکەم کاروانی هاوکاری نەتەوەیەکگرتوەکان لەڕێگەی تورکیاوە گەێندرایە باکوری ڕۆژئاوای سوریا. سەنجەنا قوازی، بەرپرسی ڕێکخراوی ئۆچا لە تورکیا ڕایگەیاندووە،  “ئەمڕۆ ئۆپراسیۆنی هاوکارییەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان گەیشتە باکوری ڕۆژئاوای سوریا، هەروەها وتیشی " ئێمە دڵخۆشین کە توانیومان لەم کاتە سەختەدا بگەینە خەڵکی باکوری ڕۆژئاوای سوریا، هیوادارین ئەم ئۆپەراسیۆنە بەردەوام بێت".  بەپێی وتەی نوسینگەی هەماهەنگی نەتەوەیەکگرتوەکان، کاروانی هاوکاریەکان بریتی بوون لە شەش بارهەڵگر لە "کەلوپەلی پەناگە و بەتانی و کیتی پاکوخاوێنی" کە ئەمڕۆ پێنجشەممە گەیشتنە باب ئەلهەوا، کەئەمەش تاکە دەروازەی سنوورییە کە لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بۆ گەیاندنی یارمەتییەکان. هاوکات، ئیسماعیل عەبدوڵڵا، خۆبەخشی کڵاوە سپییەکان لە پارێزگای ئیدلب، ئەمڕۆ سێشەممە بە کەناڵی جەزیرەی ڕاگەیاندووە،  تیمەکانی فریاگوزاری کەمن  و سەرچاوەکان بەس نین، ئاماژەی بەوەش کردووە" هێشتا سەدان کەس لەژێر داروپەردوودان، بەڵام ئێمە ئامێی پێویستمان نیە بۆ ئەوەی هاوکاریان بکەین".  ئاژانسەکەی نەتەوە یەکگرتووەکان باسیشی لەوەکردووە، لانیکەم ٦٤٨ حاڵەتی پاش لەرزۆک تۆمارکراوە، ئەمەش ئۆپەراسیۆنەکانی ڕزگارکردن و گەیاندنی هاوکاری ئاڵۆزتر کردووە. هەروەها دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی کارەسات و فریاگوزاری تورکیاش دەڵێت، کۆی ژمارەی کارمەندان وتیمی فریاگوزاری لەناوچەکەد ٧٩ هەزار و ١١٠ کارمەندە،  بەڵام  ڕێکخراوی ئۆچا دەڵێت تەنها لەسەدا ٥ی ئەو شوێنانەی کە ڕاپۆرتکراون لە باکووری ڕۆژئاوای سوریا لە ئێستادا لەلایەن ئۆپەراسیۆنەکانی گەڕان و ڕزگارکردنەوە هاوکاری دەکرێن. لەبارەی کرانەوەی سنوری باب ئەلهەوا بۆماوەیەکی درێژتر، ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان لە مانگی یەکدا بە کۆی دەنگ دەنگی دا بۆ ئەوەی دەروازەی سنووری باب ئەلهەوا بۆ ماوەی شەش مانگی دیکە بە کراوەیی بمێنێتەوە بۆ گەیاندنی یارمەتییە گرنگەکان. ئەمەش لەکاتێکدایە لەچەند ڕۆژی سەرەتای ڕوودانی هەریەک لە بوومەلەرزە بەهێزەکانی تورکیا وسوریاوە، بەرپرسانی حوکمەت وڕێکخراوەکانی هاوکاری مافی مرۆڤ ڕایانگەیاندبوو کە گەیاندنی هاوکاریەکان بە ناوچەکانی سوریا بەهۆی دابەشبوونی سیاسی و سزاکانی ئەمریکا لەسەر سوریا زۆر سەختە، سەرەڕای سەختی کەشوهەوا ونەبوونی سوتەمەنی وڕێگاوبانەکان.  

ئەمریکا سزادانی نۆ کۆمپانیای سەر بە کۆماری ئیسلامی و چەند وڵاتێکی دیکەی راگەیاند کە نەوتی ئێرانیان لە بازاڕەکانی جیهاندا ساخ کردوەتەوە. ئەمڕۆ پێنجشەممە وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا لە بەیاننامەیەکدا ئاشکرای کرد؛ نۆ کۆمپانیای تایبەت بە بەرهەمهێنان و فرۆشتنی نەوت و بەرهەمە نەوتییەکانی سزا داوە کە بە بێ پابەندبون بە گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان، نەوتی ئێرانیان لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشتوە. لە بەیاننامەکەدا ناوی شەش کۆمپانیای بەرهەمهێنی بەرهەمە پتڕۆکیمیاییەکانی ناوخۆی ئێران و سێ کۆمپانیای وڵاتانی سەنگاپورا و مالیزیا هاتوە کە بە هۆی ساخکردنەوەی نەوتی ئێران کەوتونەتە لیستی سزاکانی ئەمریکا. نوسینگەی چاودێریی داهاتە بیانییەکان لە وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا (OFAC) رونی کردوەتەوە؛ ئەو نۆ کۆمپانیایە ئاسانکارییان کردوە بۆ ئەوەی نەوت و بەرهەمە پتڕۆکیمیاییەکانی کۆمپانیای نیشتیمانی ئێران لە بازاڕەکانی جیهان ساخ کردوەتەوە لە کاتێکدا نەوتی ئەو وڵاتە گەمارۆی نێودەوڵەتیی لەسەرە. ئاماژە بەوە کراوە لە ماوەی رابردودا کۆماری ئیسلامی بۆ ساخکردنەوەی نەوت و بەرهەمە پتڕۆ کیمیاییەکانی، پەنای بۆ فرۆشتنی ئەو بەرهەمانە بۆ وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا هێناوە و بەشێوەیەکی بەرچاو فرۆشی نایاسایی بەرز کردوەتەوە. ئەمریکا پێشتریش هۆشداریی دابوە وڵاتی چین کە نابێت نەوت لە ئێران بکڕێت لە کاتێکدا تەنها چین رۆژانە 850 هەزار بەرمیل نەوت لە ئێران دەکڕێت. نزیکەی دو هەفتەیە بەرپرسانی ئەمریکا جەخت لەوە دەکەنەوە کە فرۆشتنی نەوتی ئێران بۆ سفر کەم دەکەنەوە و رێگە نادەن ئەو وڵاتە نەوتەکەی لە بازاڕەکانی جیهاندا ساخ بکاتەوە.  

هاوڵاتی   فڕۆكەی بێفڕۆكەوان پەیوەندییەكانی نێوان تاران و كیێڤ ئاڵۆزتر دەكات و ئۆكرانیا ئامادەكاریی دەكات بۆ كۆتاییهێنان بەپەیوەندیی 31 ساڵەی نێوانیان. دیمیترۆ كۆلیبا، وەزیری دەرەوەی ئۆكرانیا رایگەیاند؛ لەمێژووی وڵاتەكەماندا بۆ یەكجاریش هەڵەمان بەرامبەر ئێران نەكردووە، بەڵام كۆماری ئیسلامی بەفرۆشتنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بە روسیا هەموو سنوورەكانیان تێپەڕاند. كۆلیبا حاشای لەوە نەكردووە كەپێشنیاری بۆ ڤۆلۆدیمیر زێلینێسكی سەرۆكی ئۆكرانیا  كردووە كەباڵیۆزی كۆماری ئیسلامی ئێران لەئۆكرانیا دەربكات و كۆتایی بەپەیوەندییەكانی نێوان كێیڤ و تاران بێنێت، چونكە كۆتایی پەیوەندییەكانی نێوان ئەو دوو وڵاتە لەئان و ساتدایە. بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران كەپێشتر رەتیاندەكردەوە فڕۆكەی بێفڕۆكەوانیان بە روسیا دابێت، بەڵام دواتر پاشگەزبوونەوەو رایانگەیاند هاوكارییەكانی مۆسكۆو تاران لەبواری فڕۆكەی بێفڕۆكەوان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پێش هێرشی روسیا بۆ سەر ئۆكرانیا. میخائیل پۆدۆلیاك، راوێژكاری سەرۆكی ئۆكرانیا دوای هێرشی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بۆ سەر گارگەی چەك و تەقەمەنیی وەزارەتی بەرگریی ئێران لەشاری ئەسفەهان، لەئەژماری خۆی لەتویتەر هاوكات لەگەڵ هۆشداریی بەئێران، راشیگەیاند؛ پێشتر كۆماری ئیسلامی ئێران ئاگاداركرابووەوە كەدژایەتیی ئۆكرانیا و دابینكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بۆ روسیا بەبێ باج و وەڵام نابێت، چونكە لۆژیكی شەڕ بەزەیی بەكەسدا نایەتەوە. ئەو پەیامەی پۆدۆلیاك بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی تووڕە كردو بووەهۆی ئەوەی وەزارەتی دەرەوەی ئێران وەك ناڕەزایەتییەك ئەركداری باڵیۆزخانەی ئۆكرانیای لەتاران بانگهێشت كردو لەنامەیەكدا نیگەرانیی فەرمیی وڵاتەكەی رادەستی ئەو بەرپرسەی ئۆكرانیا كرد. رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست)ی ئەمریكی ئاشكرایكردووە، كە ئێران پلانی هەیە یەكێك لەكارگەكانی تایبەت بەدروستكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بباتە روسیاو بڕیارە ساڵانە لانیكەم شەش هەزار فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی جۆری (شاهید 136) كە بەفڕۆكەی خۆكوژ ناودەهێنرێت دروستبكات. بەپێی زانیارییەكانی ئەو رۆژنامەیە بەرپرسانی ئێران سەردانی ئەو شوێنەشیان كردووە كەبڕیارە كارگەكەی تێدا دروستبكرێت كەدەكەوێتە یەلابوگا لە رۆژهەڵاتی وڵاتی روسیا. تائێستا ئەمریكاو بەریتانیاو یەكێتی ئەوروپا دەیان سزایان بەسەر سوپای پاسداران و بەرپرسانی ئێراندا سەپاندووە، ئەویش بەهۆی ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانانەی كەدەیداتە روسیاو دژی ئۆكرانیا بەكاریاندەهێنێت. فەرماندە سەربازییەكانی ئۆكرانیا رایانگەیاندوە دەیان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئێرانیان لە وڵاتەكەیان تێكشاندوە بەڵام ئەو فڕۆكانە ئاسانكاریی زۆریان كردوە بۆ سوپای روسیا بۆ كوشتنی هاوڵاتییانی مەدەنیی ئۆكرانیا.   سولەیمانی گرژیی دەخاتە نێوان ئێران و ئۆكرانیا پەیوەندییەكانی نێوان كۆماری ئیسلامی ئێران و ئۆكرانیا دەگەڕێتەوە بۆ 31 ساڵ پێش ئێستا، بۆ ئەو رۆژەی تاران بەفەرمی دانی بەسەربەخۆیی ئەو وڵاتەدا نا لەیەكێتی سوڤیەت. لەساڵی (1992) پەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسییەكانی نێوان ئەو دو وڵاتە دەستیپێكردو لەماوەی نزیكەی 30 ساڵیشدا لەبوارەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و نەوت و بازرگانیی دەیان رێككەوتن لەنێوان تاران و كیێڤ واژۆ كرا. لە رێككەوتی (8/1/2020) سوپای پاسداران بەئەنجامدانی هێرشی موشەكیی لەتۆڵەی كوشتنی قاسمی سولەیمانی دژی بنكەی عەیند ئەسەد لەعێراق ، فڕۆكەیەكی گەشتی ئۆكرانیای لەئاسمانی تاران تێكشاندو بووەهۆی كوشتنی 176 سەرنشینی ئەو فڕۆكە ئۆكرانییەو بەوەش بێمتمانەیی باڵی بەسەر پەیوەندییەكانی ئۆكرانیاو ئێراندا كێشاوە، وائێستاش خەریكە بەتەواوی كۆتایی بەپەیوەندیە دیبلۆماسیەكانی نێوانیان دەهێنن.

هاوڵاتی توێژینەوەیەکی نوێ ئاشکرایکردووە، لەگەڵ توانەوەی شاخە سەھۆڵییەکان ژیانی زیاتر لە ١٥ ملیۆن کەس لە جیھاندا دەکەوێتە بەردەم مەترسی لافاوی وێرانکەر. لە توێژینەوەکەدا کە لە گۆڤاری (پەیوەنییە سروشتییەکان) بڵاوکراوەتەوە ئەوەخراوەتەڕوو، نیوەی ئەو کەسانەی لەبەردەم مەترسی لافاوی تەقینی دەریاچە بەستوەکاندان لە وڵاتانی چین و ھندستان و پیرۆ و پاکستانن. بەپێی تویژینەوەیەکی تریش کە لەئێستادا زانایان پێداچوونەوەی بۆ دەکەن، لە مێژووی سەردەمی نوێدا ١٥٠ تەقینەوەی لافاوی سەھۆڵبەندانەکان روویانداوە. رونیشیکردووەتەوە، ئەو مەترسییە کە ئەمریکییەکان و ئەوروپییەکان بە دەگمەن بیری لێدەکەنەوە، بەڵام یەک ملیۆن کەس تەنھا لە دووری ١٠ کیلۆمەتر لە دەریاچە سەھۆڵبەندانەکان دەژین. لافاوی دەریاچە سەھۆڵبەندانەکان لە ساڵی ٢٠٢٠ بووە ھۆی دروستبوونی تسۆنامی لە کۆڵۆمبیا و کەنەدا و بەریتانیا و ئاستی ئاوی ١٠٠ مەتر بەرزکردەوە.  

سودانی بەدابەزینی نرخی دۆلار دەیەوێت متمانە بۆ دینار بگەڕێنێتەوە عێراق كونێكی رەشە بۆ بردنە دەرەوەی دۆلار  هێمن مەحموود لەماوەی تەمەنی كابینەكەی محەممەد شیاع سودانی كە 100 رۆژی تەمەنی بەڕێكرد جگە لەو بەڵێنانەی كە دایبوون و جێبەجێی نەكردن، گرفتێكی گەورەش یەخەی كابینەكەی گرت كەئەویش بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار بوو،  لەئێستاشدا بەبڕیارێك دەیەوێت ئەو گرفتە چارەسەربكات، كەئەویش بڕیاریدا نرخی فەرمی هەر دۆلارێك لەهەزارو 450 دینارەوە بكاتە هەزارو 300 دینار، ئەمە لەكاتێكدا نرخی هەر دۆلارێك تانزیكەی هەزارو 780دینار بەرزبووەوە، ئەم بڕیارە نوێیەی حكومەتیش شڵەژانێكی لەبازاڕدا درووستكردو دۆلار بۆ ئاستێك دابەزی كەپێشبینی نەكراوبوو، بەرپرسێكی ئەمریكیش بەبەڵگەوە رێگاكانی بەقاچاغبردنی دۆلار لەعێراق ئاشكرادەكات. لەسەرەتای دەستبەكاربوونیدا سوودانی وەك لەكارنامەی وەزارییەكەیدا هاتبوو بەڵێنی ئەوەیدابوو كەچەك تەنیا لەدەستی دەوڵەتدا بێت و بەرەنگاری گەندەڵی دارایی و ئیداری ببێتەوەو گرفتی هەژاری و بێكاری چارەسەربكات و بەهای دینار لەبەرامبەر دۆلارو دراوەكانی دیكەدا بەرزبكاتەوەو سوپاو گرووپە چەكدارەكان لەشارەكان دووربخاتەوەو چاكسازی لەكەرتەكانی ئابووری و دارایی و خزمەتگوزاریدا بكات. بەڵێنەكانی سودانی نەك هەر جارێ هیچیان نەهاتووەتەدی، بەڵكو تاوەكو ئێستاش كەمانگێك لەساڵی نوێ تێپەڕیوە هێشتا بوودجەی ئەمساڵی نەناردووەتە پەرلەمان و دیناری عێراقیش تائاستێكی مەترسیدار بەرامبەر دۆلار بەهای لەدەستداو بۆ رێگەگرتن لەهەرەسی تەواوەتی دینار، ئەنجومەنی وەزیران پێشنیارێكی بانكی ناوەندی پەسەندكرد كەبەهای هەر دۆلارێكی بەهەزارو 300 دینار حسێب كردووە، پارێزگای بانكی ناوەندیش رایدەگەیەنێت هەموو هەوڵێكی خۆیان دەخەنەگەڕ بۆ بەهێزكردنی دراوی نیشتیمانی، ئەم بڕیارەش بەشێوەیەكی كاتی نرخی دۆلار بەشێوەیەكی بەرچاو دابەزاند، بەڵام شڵەژانێكی لەبازاڕدا درووستكردووە كەهێشتا كەس نازانێت تاچەندێك دەخایەنێت و بازاڕ لەو نرخە فەرمییەدا جێگیر دەبێت كەحكومەت پێشنیاریكردووە. دابەزینی بەهای دینار بەهۆی ئەو رێوشوێنانەوە بوو كەوەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا بەرامبەر بانكی ناوەندی عێراق گرتویەتەبەرو وەهایكرد رێوشوێنەكانی پێدانی دۆلاری زیاتری توندتركردەوەو چوار كۆمپانیای خستە لیستی رەشەوە كەبەشی زۆری مەزادی رۆژانەی بانكی ناوەندی عێراقیان بەدەستەوەبوو. (سەفوان قوسەی) شارەزای ئابووری رایگەیاندووە كەمبوونەوەی فرۆشی دۆلار لەمەزادی رۆژانەی بانكی ناوەندی و بەرزبوونەوەی نرخەكەی لەبازاڕدا ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئەو چوار كۆمپانیایەی خراونەتە لیستی رەشەوە لەسەدا 40ی فرۆشی رۆژانەی دۆلاریان لەبانكی ناوەندی عێراق بەركەوتووە، ئاماژە بۆ ئەوەشدەكات ئێستا پێویستە لەسەر بانكە تایبەتەكان بەدواداچوون بۆ ئەو پارەیە بكەن كەحەواڵەی دەكەن پێش ئەوەی دۆلار بكڕن لەبانكی ناوەندی بۆ ئەوەی بەر رێوشوێنە توندە تازەكانی بانكی ناوەندی نەكەون. بەپێی زانیارییە میدیاییەكانیش براین نیلسۆن یاریدەری وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا بۆ كاروباری تیرۆرو هەواڵگری دارایی لەكۆبوونەوەیەكدا چەندین بەڵگەی سەبارەت بەقاچاغبردنی دۆلار لەدەروازە نافەرمییەكانی دیالەو سلێمانییەوە بۆ ئێران لەڕێگای كەسانی باڵادەست و نزیك لەئێرانەوە بەبەرپرسانی عێراقی داوە كە بەئۆتۆمبیلی پڕ لەدۆلارەوە دەڕۆنە ئێرانەوەو لەو سەرەوە بەخاڵی دێنەوە، هاوكات ئەمریكا پێشنیاری دابینكردنی چەند ئامێرێكی كردووە لەدەروازەكاندا كە رێگە لەبەقاچاغبردنی دۆلار بۆ ئێران دەگرێت. ئەمە لەكاتێكدایە لەكۆبوونەوەیەكدا لەگەڵ سودانی هاوپەیمانیی چوارچێوەی هاوئاهەنگی پرسی پڕۆژەیاسای بودجەو بەهای دینار بەرامبەر بەدۆلاریان تاووتوێكردو محەممەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران روونكردنەوەی لەبارەی ئەو میكانیزمانە داوە كە ئەو بودجەیەی لەسەر دانراوە، لەگەڵ ئاستی گونجاوی لەگەڵ كارنامەی حكومەتەكەی.  دەربارەی بەقاچاغبردنی دۆلاریش سەرۆك وەزیرانی عێراق لەچاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا سەرسوڕمانی خۆی پیشاندا بەوەی كەڕۆژانە 300 ملیۆن دۆلار بۆ هاوردە حەواڵە كراوە، كەئەمەش ئاماژەبووە بۆ ئەوەی كە پارەكە بەقاچاغ دەبرێتە دەرەوە. لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقیش لەڕاگەیەندراوێكدا ئاماژەی بەوەكردووە كەجێگیرنەبوونی نرخی نەوت و دابەزینی بەهای دینار، دوو هۆكاری سەرەكین بۆ نەناردنی بودجە بۆ پەرلەمانی عێراق. لیژنەكە ئەوەی خستۆتەڕوو نرخی نەوت لەبودجەدا بە 75 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك خەمڵێنراوەو كەنرخەكەی دابەزی كراوەتە 60 دۆلار. پەتای بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار مەترسی راستەقینەی بۆ سەر كابینەكەی سوودانی درووستكردو ئەگەری ئەوە لەئارادابوو موقتەدا سەدر جارێكی دیكە بگەڕێتەوە گۆڕەپانەكەو لایەنگرانی بنێرێتەوە بۆ خۆپیشاندان، هەرچەندە چەند جارێكیش خۆپیشاندانی ناڕەزایەتی ئەنجامدرا، بەڵام هێشتا كاریگەرییەكانی بەدیارنەكەوتووە، بەڵام پریشكی بەر پەرلەمان كەوتووە. لەیەكەم كاردانەوەشدا بزووتنەوەی ئیمتیداد كەخاوەنی 11 كورسی پەرلەمانی عێراقەو بەیەكێك لەنوێنەرانی خۆپێشاندانی تشرینییەكان دادەنرێت كەساڵی 2019 دەستیپێكرد داوا لە محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆكوەزیران دەكات دەست لەكاربكێشێتەوە.  بزووتنەوەكە لەڕاگەیێندراوێكدا 10 تێبینی لەسەر ئەدای حكومەتی عێراق بڵاوكردەوە لەماوەی 100 رۆژدا، تێیدا ئاماژەی بەوە داوە كە لەو ماوەیەدا بەهای دینار بەرامبەر بەدۆلار بۆ ژمارەی پێوانەیی دابەزیوەو رێژەی هەڵاوسان زیادیكردووە، پرۆسەی بەقاچاغبردنی دۆلار بۆ دەرەوە بەردەوامەو بەشێوەیەكی باش مامەڵە لەگەڵ دۆسیەی "دزی سەدە" نەكراوە كە بەمەست لێی دزینی 3.7 ترلیۆن دینارە لەهەژماری سپاردەی دارایی دەستەی گشتیی باج لەبانكی رافیدەین. بەپێی زانیارییە ئابوورییەكانیش عێراق رۆژانە پێویستی بە 130 تا 170 ملیۆن دۆلار هەیە كەبانكی ناوەندی بیخاتە بازاڕاوە، ئەوەی پێشووتر كە 300 ملیۆن دۆلار دەخرایە بازاڕەوە بەشێكی زۆری بۆ دەرەوە دەڕۆیشت و هیچ بەرهەمێكی بۆ ناوخۆ نەبوو. هاوكاتی هەوڵە ئابوورییەكان بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرییەكانی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار، لەڕووی ئەمنیشەوە كابینەكەی سوودانی چەند رێوشوێنی گرتووەتەبەر، ئەویش بەدەستگیركردنی ژمارەیەك بازرگان بەتۆمەتی بەقاچاغبردن و یاریكردن بەنرخ و داخستنی نووسینگە نایاساییەكانی گۆڕینەوەی دراوو توندوتوڵكردنی بازگەو دەروازەكان، هەر لەو چوارچێوەیەشدا رۆژی هەینی رابووردوو دەزگای هەواڵگریی عێراق رایگەیاند، توانیویانە لەپارێزگای دیالە دەست بەسەر یەك ملیۆن دۆلاردا بگرن، كە بۆ بەقاچاغبردن ئامادەكرابوو ببرێتە دەرەوە، دەزگای ئاسایشی نیشتیمانیی عێراقیش لەڕاگەیێندراوێكدا ئاشكرایكرد، ژمارەیەك لەخاوەنی "كۆمپانیا گەورەكان"یان دەستگیركردووە كە بەگوتەی ئەو، یارییان بەنرخی دراو كردووەو بەقاچاغ بردوویانەتە دەرەوە.  بەشێك لەچاودێرانی دۆخی سیاسیش بڕوایان وایە دوای 100 رۆژ كابینەكەی سوودانی لەبەردەم تاقیكردنەوەیەكی سەختدایەو بەزوویی بەڵێنەكانی جێبەجێنەكات نەیارەكانی لەبۆسەدان و بەزوویی چارەنووسی هاوشێوەی كابینەكانی دیكە لێدەكەن.  

هاوڵاتی جۆ بایدن، سەرۆکی ئەمریکا لە وتاری ساڵانەیدا ڕۆژی سێشەممە باسی لە گرنگترین پرسە ناوخۆییەکانی ئەمریکا کرد، بەتایبەتیش جەختی لە دۆخی ئابوری وئاسایشی ئەمریکا کرەوە و ڕایگەیاند، بەڕێوەبەرایەتیەکەم توانیویەتی ١٢ ملیۆن هەلی کار بڕەخسێنێت تاوەکو ئێستا هیچ سەرۆکێک نەیتوانیوە ئەوە بکات. جۆ بایدن لە ماینی وتارەکەیدا ئاماژەی بەوەدا، کە پەتای کۆرۆنا لە دوو ساڵی ڕابردوودا بووەتە هۆکاری دداخستنی خوێندنگاکان و دامەزراوەکان ئەمەش زیانی زۆری لێداوین، وتیشی چیتر کۆرۆنا توانای کۆنتڕۆڵکردنی ژیانی ئێمەی نیە. بایدن لەبارەی داهاتووی ئەمریکاوە وتی، کێ دەڵێت ئەمریکا جارێکی تر ناتوانێ پێشەنگی جیهان بێت؟ ئێمە پێشتر لەڕووی ژێرخانی ئابوریەوە لەپلەی یەکەم بووین، بەڵام دواتر هاتینە پلەی سیازدەهەم، لەگەڵ ئەوەشدا دەیان ساڵە هەزاران بەرهەممان هاوردەکردووە لەگەڵ هەزاران هەلی کار. لەبارەی ناکۆکیەکانی نێوان دیموکرات وکۆماریەکانەوە بایدن  باسی لەوە کرد، زۆر جار وامان پێوتراوە کە ناتوانین کار بکەین پێکەوە، بەڵام هەرچەندە کۆماریەکان هەندێک بڕیاریان بەبێ ئێمە داوە وهەنگاویان ناوە، لەگەڵ ئەوەشدا چەندین بڕیاری گرنگمان پێکەوە داوە ولەماوەی ڕابردوودا سەلماندوومانە کە دەتوانین پێکەوە کاربکەین، هاوکات داواشی کرد لە هەردوولا کە بتوانن کاربکەن بۆ بنیاتنانی پردی نێوان ئەمریکا وگەلی ئەمریکا. بایدن لەبارەی کارکردنی کۆماریەکان ودیموکراتەکانەوە وتیشی، لەوکاتەی بومەتە سەرۆک نزیکەی ٣٠٠ یاسام مۆرکردووە کە سەر بە هەردوو کۆماریەکان ودیموکراتەکان بوون، لەوانەش یاسای دژی توندوتیژی ژنان، هاوسەرگیری، یاساکانی ڕیفۆرمی هەڵبژاردن. لەگەڵ ئەوەشدا لە درێژەی قسەکانیدا جۆ بایدن، باسی لە کاریگەریەکانی هێرشکردنە سەر دیموکراتەکانی کرد و وتی، ئەمڕۆی دیموکراتەکان بەهێزە، سەرەڕای ئەوەی هێشتا نیشانەکانی هێرشەکەی پێوەدیارە کە دوو ساڵ لەمەوبەر کەوتە بەرهێرش. هاوکات بایدن لەبارەی ماوەی سەرۆکایەتیەکەی خۆیەوە ڕایگەیاند، " من خۆم بۆ سەرۆکایەتی کاندید کرد تاوەکو شتەکان لە بنەڕەتدا بگۆڕم ، بۆ ئەوەی دڵنیابم کە ئابوری بۆ هەموانە و بۆ ئەوەی هەمووکەسێک هەست بەوە بکات بەوکارەی دەیکەین. بایدن لە وتارەکەیدا  ئاماژەی بە چەندین پڕۆژەی بۆ ڕەخساندنی هەلی کار وبەهێزکردنی ئابوری ئەمریکا دا، هاوکات جەختیشی لە یەکگرتووی ئەمریکا وکارکردنی نێوان هەریەک لە کۆماریەکان ودیموکراتەکان کردەوە.

هاوڵاتی هێرش جەلال   سەرلەبەیانی ٦ی ئەم مانگە چەند بومەلەرزەیەكی بەهێز باكورو رۆژئاوای كوردستانی هەژاندو كارەساتێكی گەورەی مرۆیی لێكەوتەوە، ناوەندی بومەلەرزەكە باكوری كوردستان بوو، ئەندامێكی ئەكادیمیای زانستی توركیا دەڵێت: پێشتر هۆشداریمان لەڕوودانی بومەلەرزەی بەهێزو كارەساتبار لەو ناوچەیە بەدەسەڵات داوە بەڵام هیچ ئامادەكارییەكی پێشوەختە نەكراو گوێیان لێ نەگرتین و ئێستاش هەموولایەك ئاگاداردەكەمەوە كەئەو ناوچانە، شوێنی مەترسیدارن و پێشبینی بومەلەرزەی دیكەش لەوێ دەكرێت. یەكەم بومەلەرزە كاتژمێر 4:17 بەگوڕی ٧.٧ ناوچەی پازارجكی پارێزگای مەرەش، دووەم بومەلەرزە كاتژمێر 4:26 بەگوڕی 6.4 ناوچەی نورحەقی دیلۆك (عەنتاب) و سێیەم بومەلەرزەش كاتژمێر 4:36 بە گوڕی ٥.٥ ناوچەی ئیسلاحیەی دیلۆكی (عەنتاب) باكوری كوردستانی هەژاند. بومەلەرزەكان لەقۆڵایی هەشت بۆ پێنج كیلۆمەتر لەژێر زەوی روویانداو هەرسێكیان زیاتر لەخولەكێك بەردەوام بوو. لەگەڵ پارێزگاكانی دیلۆك و مەرەش، بومەلەرزەكان كاریگەریەكی زۆریان لەسەر پارێزگاكانی، ئامەد، سەمسور، روحا، مێردین، سێرت، شڕنەخ، كلس، مەلەتی، عوسمانیە، هاتای و ئەدەنەی باكوری كوردستان و توركیا دروستكرد. لەئاستی دەرەوەشدا، بەشێوەیەكی زۆر كاریگەر، شارەكانی، حەلەب، حەما، لازقیە، ئیدلب و تەرتوسی سوریاو عەفرین و كۆبانێی رۆژئاوای كوردستانی گرتەوە. هەروەها لەشارەكانی دهۆك و هەولێر بەئاسانی هەستی پێكرا و كاریگەری لەسەر پارێزگای سلێمانیش هەبوو. بومەلەرزەكان هەروەها بوونە هۆی ئەوەی هێڵی نەوتی كەركوك-جەیهان دابخریت و حكومەتی هەرێم سێ رۆژ پشووی فەرمی راگەیاند. بومەلەرزەكان لەدەریای ناوەڕاستدا قوبرسی گرتەوە و تاوەكو لوبنان، ئیسرائیل، فەڵەستین، عەممان و میسریش درێژ بووەوە. بەو پێیەش وەك یەكێك لەگەورەترین بومەلەرزەكانی جیهان پێناسەكرا. جگە لەوە هەمان رۆژ كاتژمێر ١٣:٢٤ بومەلەرزەیەكی دیكە بەگوڕی 7.6 ناوچەی ئەلبیستانی پارێزگای مەرەشی هەژاندەوە. بەگوێرەی نوێترین ئاماری بەڕێوەبەرایەتی كارەساتە سروشتییەكانی توركیا (ئافاد)، لەباكوری كوردستان و توركیا بەهۆی بومەلەرزەكەوە  زیاتر لەچوار هەزارو 540 كەس گیانیان لەدەستداوەو 26 هەزارو 720 كەسیش برینداربوون. هەروەها نزیكەی شەش هەزار باڵەخانەش داڕماون و زیان بەر ١١ هەزارو ٣٠٢ باڵەخانەی دیكەش گەیشتووە. لە رۆژئاوای كوردستان و سوریاش، بەگوێرەی ئاماری وەزارەتی تەندروستی سوریا هەزارو ٦٠٠ كەس گیانیان لەدەستداوە و نزیكەی چوار هەزار كەسیش برینداربوون. عەفرین یەكێك لەو شارانەی رۆژئاوای كوردستانە كە زیاترین زیانی بەركەوتووە كەنزیكەی ٦٠ كەس گیانیان لەدەستداوە.   لێقەوماوان یارمەتی پێویستیان پێنەگەیشت هاوكات لەگەڵ بومەلەرزەكان، كەشوهەوایەكی سارد، باران و بەفرێكی زۆر باكوری كوردستانی گرتووەتەوە. لەزۆربەی پارێزگاكان و ناوچەكانیان، پلەی گەرما لەژێر سفرەوەیە، زۆربەی هاووڵاتیان ماڵ و حاڵیان بەجێهێشتووە و بەرەو گوندەكان بەڕێكەوتوون، ئەوانەی كە لەشارەكاندا ماون، لەنێو ئۆتۆمبێلەكانیان و مزگەوتەكاندا ژیان بەسەردەبەن، زۆربەی دوكان، نانەواخانەو ماركێتان وێران بوون، یاخود داخراون و بەو هۆیەوە قەیرانێكی گەورەی خۆراك و پێداویستییە سەرەتاییەكانیش دروستبووە. ئیدریس شاهین وتەبێژی پارتی دیموكراسی و پێشكەوتن (دەڤا)، رایگەیاند، حكومەت تاوەكو ئێستا هاوكاری و یارمەتی پێویستی پێشكەش بەلێقەوماوان نەكردووەو وتی: « جگە لەوە كەخواردن، پۆشاك، ئامێری خۆگەرمكردنەوە و پەناگەی وەك كۆنتەینەر بۆ زیانلێكەوتووان دابین نەكراوە، هەروەها هەڵمەتی گەڕان و رزگاركردنی هاووڵاتیانیش زۆر بەخاوی بەڕێوەدەچێت.» لەلایەكی دیكەوە، بەهۆی ئەوەی حكومەت جگە لەناوەندە حكومییەكان رێگەنادات هاوكاری و یارمەتی هیچ رێكخراوو پارتێك بگەیەندرێتە لێقەوماوانی بومەلەرزەكە. مانگی سوری كوردستان لەسەر ئەم بڕیاری حكومەت راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو داوای لەكوردانی چوار پارچەی كوردستان و دەرەوەی وڵات كرد كە لەڕێگەی رێكخراوەكەیانەوە، پارە كۆبكەنەوەو چەند هەژماری بانكی بڵاوكردەوە كە لەو رێگەیەوە هاوكاری پێشكەش بەزیانلێكەوتووان بكرێت. هاوكات كۆما جڤاكێن كوردستان (كەجەكە)، پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە)، سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپەو بەدەیان كەسایەتی و پارت و رێكخراوە كوردییەكان، داوایان لەگەلی كورد كرد بەهانای زیانلێكەوتووانەوە بڕۆن. هەروەها كۆمەڵێك رێكخراوو پارت و كەسایەتی رۆژئاوای كوردستان ئامادەییان دەربڕی كە بەهەموو شێوەیەك هاوكاری و یارمەتی بۆ زیانلێكەوتووانی سوریاو رۆژئاوای كوردستان پێشكەش بكەن.   هۆشداری لەبوومەلەرزەی دیكە دەدرێت پرۆفیسۆر دكتور جەلال شەنگۆر زانای جیۆلۆجی توركیا لەبەرنامەیەكی تەلەڤزیۆنیدا، ئاماژەی بەوەكرد كەپارێزگاكانی ئەدەنە، هاتای و دەوروبەریان كەدیلۆك و مەرەش دەگرێتەوە، شوێنێكی مەترسیدارن و ئەگەرێكی زۆری هەیە، بومەلەرزەی دیكە ئەو ناوچانە بگرێتەوە. هەروەها پرۆفیسۆر دكتور ناجی گورۆر ئەندامی ئەكادیمیای زانستی توركیاش لەبەرنامەیەكی تەلەڤزیۆنی كەناڵی فۆكسی توركیدا رەخنەی لەحكومەت گرت كەگوێیان لێنەگرتوون و وتی: « چەندین جار هۆشداریمان بەدەسەڵاتدارانی ناوچەكە داوە لەئەگەری بومەلەرزەی بەهێز، بەڵام هیچ گوێیان لێنەگرتین، زمانمان مووی لێهات كەچی بەردەوام بوون لەسەر خەمساردییان، ئێستاش هەموولایەك ئاگاداردەكەمەوە كەئەو ناوچانە، شوێنی مەترسیدارن و پێشبینی بومەلەرزەی دیكەش لەوێ دەكرێت.   یارمەتی وڵاتانی جیهان هەرچەندە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا لەڕۆژی بومەلەرزەكەدا رایگەیاند كەئەوان دەتوانن دۆخەكە كۆنتڕۆڵ بكەن و پێویستیان بەهاوكاری هیچ وڵاتێك نییە، بەڵام چەندین وڵاتی دیكەی وەك، ئەمریكا، ئەڵمانیا، سوید، فینلەندا، فەرەنسا، یۆنان، روسیا، ئازەربایجان، پاكستان، هیندستان، چین، میسر، بەریتانیا، ئوكراینا، نەمسا، قوبرس و ئیسپانیا ئامادەیی خۆیان دەربڕیوە كەهاوكاری زیانلێكەوتووانی بومەلەرزەكە بكەن. هەندێكیان تیمی شارەزاو فریاكەوتنی خێراشیان بۆ توركیا ناردووە.   باكوری كوردستان و بوومەلەرزە لەساڵی ٢٠١١ەوە چەندین جار بومەلەرزەی بەهێز، شارەكانی باكوری كوردستانیان هەژاندووە. یەكێك لەگەورەترین بومەلەرزەكان، لەناوچەی ئەرجیشی وان روویدا لە ٢٣ی تشرینی یەكەمی ٢٠١١. لەو بومەلەرزەیەدا نزیكەی ٦٥٠ هاووڵاتی كورد گیانیان لەدەستداو نزیكەی دوو هەزار كەس برینداربوون. بومەلەرزەیەكی بەهێزیش لە ٢٤ی كانونی دووەمی ساڵی ٢٠٢٠دا لەشاری خارپێت (عەلازیخ)ی باكوری كوردستان روویدا، لەو بومەلەرزەیەشدا نزیكەی ٣٠٠ كەس گیانیان لەدەستداو زیاتر لەهەزار كەس برینداربوون. باكوری كوردستان دەكەوێتە نێو دوو هێڵی بومەلەرزەوە كەیەكێكیان لەكەنداوی عەرەبیەوە درێژدەبێتەوە بەزنجیرە چیای زاگرۆس تاوەكو خارپێت، مەلەتی درێژدەبێتەوە و هێڵەكەی دیكەش لەئەنجامی یەكگرتنی دوو هێڵی بومەلەرزەوە دروستدەبێت كەهەردوویان لەدەریای ناوەڕاست و ئیجەوە درێژدەبنەوە تاوەكو هاتای و لەوێوە بۆ مەرەش و دیلۆك.

هاوڵاتی   نەتەوەیەکگرتوەکان ڕۆژی سێشەممە  ٢٥ ملیۆن دۆلار هاوکاری مرۆیی بۆ تورکیا و سوریا ڕاگەیاند دوای بوومەلەرزە کوشندەکان کە زیاتر لە شەش هەزار کەسی کوشت. ستیفان دوجاریک، وتەبێژی نەتەوە یەکگرتووەکان لە بارەگای نەتەوە یەکگرتووەکان بە ڕۆژنامەنووسانی ڕاگەیاند، هاوکاری بەپەلەی ڕزگارکردنی ژیان بۆ ناوچەکە دەکات، وتیشی: ''تیمەکانی هەڵسەنگاندن و هەماهەنگی نەتەوە یەکگرتووەکان ئەمڕۆ لە ئەدەنەن و سبەی کۆدەبنەوە بۆ غازی عەنتاب بۆ پاڵپشتیکردنی تیمەکانی گەڕان و ڕزگارکردنی شارەکانی تورکیا''. هەروەها وتیشی، ''ئەوانەی لە کارەساتەکەدا بەرکەوتوون بریتین لە هەزاران پەنابەری لە سوریا، ئاماژەی بەوەشکرد، پەنابەرانی سوریا زیاتر لە ملیۆنێک و ٧٠٠ هەزار کەس پێکدەهێنن لەو ١٥ ملیۆن کەسەی لە ١٠   پارێزگادا دەژین کە بەهۆی بوومەلەرزەکانی تورکیاوە زیانیان بەرکەوتووە. هاوکات گوتیشی: ڕێگای باکووری ڕۆژئاوای سووریا لە تورکیاوە زیانی پێگەیاندووە و ئەمەش هاوکاریی مرۆیی بۆ ناوچە بوومەلەرزە لێدراوەکانی ئەوناوچانە بەشێوەیەکی کاتی پەکخست.

هاوڵاتی گوتەبێژی ئاژانسی مرۆیی نەتەوە یەکگرتووەکان دەڵێت، بوومەلەرزەکە مەترسی بۆ سەر گەیاندنی یارمەتییە مرۆییەکان لە رێگەی سنوورەوە بۆ سووریا دروستکردووە، چونکە ستافی نەتەوە یەکگرتووەکان و شۆفێری بارهەڵگرەکانیش وەکو هەمووانی دیکە لە نێو داروپەردووەکاندا بەدوای ئەندامانی خێزانیان دەگەڕێن.  یێنس لەیارک، گوتەبێژی ئاژانسی مرۆیی نەتەوە یەکگرتووەکان دەڵێت،بوومەلەرزەکە "کاریگەریی تراژیدی لەسەر خەڵکێکی زۆر هەبووە، لەوانەش ستافەکەمان." هاوکات  داوای یارمەتی لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەکات و دەڵێت: "تکایە، ئەمە هیچی بە سیاسی مەکەن، با یارمەتییەکە بگەیێنینە دەستی خەڵکەکە کە زۆر پێویستیان پێیەتی.". گوتەبێژەکەی ئاژانسی مرۆیی نەتەوە یەکگرتووەکان رۆژی سێشەممە لەبارەی باکوور و رۆژئاوای کوردستان، باشووری تورکیا و باکووری سووریاوە لە جنێڤ بە رۆژنامەڤانانی گوت: "ئەوێ ناوچەی کارەساتە." باسی لەوەشکرد، تاکە دەروازەی گەیاندنی یارمەتییە مرۆییەکان بۆ باکووری رۆژئاوای سووریا، دەروازەی بابلهەوایە لە نێوان ئیدلب و هاتای، بەڵام نەتەوە یەکگرتووەکان دەڵێت، بوومەلەرزە 7.8 پلەکەی رۆژی دووشەممە زیانی گەورەی بە رێگەوبان و ژێرخانی ناوچەکانی دەوروبەر گەیاندووە.  نیگەرانییەکان بە دیاریکراوی لەبارەی سووریا و رۆژئاوای کوردستان لە زیادبووندان، چونکە کارەساتە سرووشتییەکە لە کاتێکدایە ناوچەکە رووبەڕووی هەژاری، سەرماوسۆڵەی زستان، قەیرانی ئاوارە و پەتای کۆلێرا دەبێتەوە.   بە تایبەت یەکێک لە نیگەرانییەکان چۆنیەتیی گەیاندنی یارمەتییە بە هەموو ئەوانەی کە لە سووریا پێویستیان پێیەتی. 

رۆژنامەیەکی بەریتانی ئاشکرای کرد؛ ئەو کەشتییانەی پێشتر بە نهێنی نەوتی ئێرانیان لە بازاڕەکانی جیهاندا ساخ دەکردەوە لە ئێستادا لە بەرژەوەندیی وڵاتێکی دیکە ئەو کارە دەکەن و دەستبەرداری ساخکردنەوەی نەوتی ئێران بون. رۆژنامەی (فاینانشاڵ تایمز)ی بەریتانی بڵاوی کردەوە؛ ئەو کەشتییانەی کە نەوتی ئێرانیان بە نهێنی لە پێناو دەربازکردنی وڵاتەکە لە سزا نێودەوڵەتییەکان لە بازاڕەکانی نەوتی جیهان ساخ دەکردەوە لە ئێستادا نەوتی روسیا دەگوزانەوە. بە پێی راپۆرتی رۆژنامەکە ئەو کەشتییانە کە ژمارەیان لە 16 کەشتی زیاترە و بە کەشتی رۆحەکان ناودەهێنرێن بەهۆی سزاکانی سەر نەوتی روسیا لە ئێستا نەوتی ئەو وڵاتە لە بازاڕەکانی جیهاندا ساخ دەکەنەوە. فاینانشاڵ تایمز ئاماژەی بەوەکردوە پێشتر تەنها نۆ کەشتی رۆحەکان نەوتی روسیایان بۆ بازاڕەکانی جیهان گواستوەتەوە بەڵام لە دو مانگی رابردودا ئەو 16 کەشتییە سەرجەمیان نەوتی سەرقاڵی گواستنەوەی نەوتی روسیا بون و هیچ بڕە نەوتێکیان بۆ ئێران نەگواستوەتەوە. بە پێی زانیارییەکان؛ روسیا نەوتەکەی لە بازاڕەکاندا نە نرخێکی زۆر کەمتر لە نەوتی ئێران رادەست دەکات و لە بەرامبەر هەر بەرمیلێکدا 50 دۆلار وەردەگرێت و کرێی گواستنەوەشی بۆ کەشتییەکان دو هێندەی ئێران بوە و هەر ئەوەش وای کردوە کەشتی رۆحەکان چیتر نەوتی ئێران بە نهێنی لە بازاڕەکاندا ساخ نەکەنەوە. زیاتر لە چەند ساڵێکە ئێران توانیویەتی لە رێگەی ئەو کەشتییانەی کە بە ئاڵای وڵاتانی دکە و بە بێ بەکارهێنانی ئاماژەی ئەلیکترۆنی  (جی پی ئێس) و دور لە چاودێریی کۆمپانیاکان و ناوەندە نێودەوڵەتییەکان، نەوتەکەی لە بازاڕەکاندا ساخ بکاتەوە و بەوەش تاران خۆی لە سزاکانی ئەمریکا بۆ رێگریی لە فرۆشی نەوتەکەی دەرباز کردوە. لە ماوەی رابردودا ئەمریکا جەختی لەوە کردەوە؛ کە بە کردار فرۆشی نەوتی ئێران لە بازاڕەکانی جیهان بۆ سفر دادەبەزێنێت و لەو چوارچێوەیەشدا هۆشداریی داوەتە وڵاتی چین کە نەوت لەو وڵاتە نەکڕن لە کاتێکدا تەنها چین رۆژانە 850 هەزار بەرمیل نەوتی لە ئێران کڕیوە.  

هاوڵاتی کۆمیتەی دژە جیاکاری عەرەبی-ئەمریکی، دەڵێت هەڵگرتنی سزاکان دەرگاکان بۆ یارمەتییە پێویست و تەواوکەرەکان دەکاتەوە کە یارمەتی دەستبەجێ بۆ ئەو کەسانە دابین دەکات کە پێویستیان پێیەتی. هەروەها نێد پاریس، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا ڕایگەیاند، ئێمە بڕیارمان داوە ئەوەی لەتواناماندا بێت بیکەین بۆ هاوکاریکردنی هاوڵاتیانی سوریا، هەروەها وتیشی ئێمە لەڕێگەی ڕێکخراوە ناحوکمیە مرۆییەکانەوە هاوکاریەکانمان دەگەێنینە قوربانیەکانی سوریا. هاوکات ئەمریکا ڕەتیکردۆتەوە ڕاستەوخۆ لەگەڵ حکومەتی سوریا پەیوەندی هەبێت بۆ گەیاندنی هاوکاریە مرۆییەکان بە گەلی سوریا، لەبەرامبەریشدا ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ ئاماژە بەوەدەکەن کات زۆر گرنگە و پێویستە بەزووی هاوکاری پێویست بگەێندرێتە دەست قوربانی و زیانلێکەوتووەکان. هاوکات  وتەبێژی دەزگای مرۆیی نەتەوەیەکگرتوەکانیش دەڵێت، سوریا بە ١١ ساڵ جەنگدا تێپەڕیوە و ژێرخانی وزەی تێکشکاوە، لەگەڵ ئەوەشدا وڵاتەکە بەهۆی ئەوەی هەربەشێكی بەدەست گروپێکی سیاسی یان چەکداریەوەیە گەیشتنی هاوکاریەکان زۆر زەحمەتە. هەروەها جێنس لارکێ، وتەبێژی دەزگایی مرۆیی نەتەوەیەکگرتوەکان  وتیشی، زۆر گرنگە کە سیاسەت بەلاوە بنێین وهاوکاری قوربانیەکان بکەیەین، ئەمە دەربارەی ڕزگارکردنی ژیانی مرۆڤە. لەگەڵ ئەوەشدا بەرپرسانی سوریا ئاماژەیان بەوەداوە، کەمی سوتەمەنی، خراپبوونی شەقام وڕێگاکانی هاتوچۆو کەشی ساردی زستان بەربەستێکی گەورەی دیکەن لەگەیشتنی هاوکاریەکان بە گەلی سوریا. ئەمە لەکاتێکدایە هەریەک لە وڵاتانی جەزائیر وتونس، ئێران، ئێراق و ئیمارات وڕوسیا هەرزوو دەستیانکرد بە ناردنی هاوکاریەکانیان  وتیمەکانی فریاکەوتن بۆ گەلی سوریا، ئیماراتی عەرەبی بەبڕی ١٣ ملیۆن دۆلار هاوکاری مرۆیی ڕەوانەی سوریا کرد. ئەم داوایەی ڕیکخراوەکانی مافی مرۆڤ لەکاتێکدایە کە ماوەی چەندین ساڵە ئەمریکا سزای قورسی بەسەر سوریادا سەپاندووە ئەمەش دژی ئەو پێشێلکاریانەی بەرامبەر مافی مرۆڤ ئەنجام ئەدرێت لەلایەن حکومەتی سوریاوە.