.jpeg)
هاوڵاتی، شاناز حه‌سه‌ن ده‌ستبه‌سه‌رکردنى ئازاد عوسمان به‌ڕێوه‌به‌رى رادیۆى ده‌نگ له‌که‌لار له‌هه‌فته‌ى رابردوودا، نوێترین زنجیره‌ى ئه‌و هه‌وڵانه‌یه که‌وه‌ک «پێشێلکاریی یاسایی و کپکردنى ئازادییه‌کان» لێکده‌درێته‌وه. ده‌ستبه‌سه‌رکردنى ئه‌و رۆژنامه‌نووسه هاوکات بوو له‌گه‌ڵ مانگرتنى دادوه‌رانى گه‌رمیان، دژى ده‌ستوه‌ردان له‌کاروبارى دادگاکاندا، که به‌یه‌که‌م هه‌وڵى فراوانى له‌و شێوه‌یه داده‌نرێت له‌هه‌رێمى کوردستاندا. دۆسیه‌که‌ى ئازاد ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ساڵى 2015 کاتێک له‌لایه‌ن به‌ڕێوه‌به‌رى فه‌رمانگه‌یه‌که‌وه سکاڵایان له‌سه‌ر تۆمارکرا، به‌تۆمه‌تى ناوزڕاندن، به‌ڵام ئه‌وکات که‌یسه‌که رێچکه‌ى خۆى وه‌رگرت و داخرا، تاهه‌فته‌ى رابردوو که‌جارێکى تر که‌یسه‌که کاراکرایه‌وه. ئازاد عوسمان، به هاوڵاتی وت «که‌یسه‌که دووباره گه‌ڕایه‌وه بۆ ڵکۆڵینه‌وه و کاره‌کان ته‌واوبوون، چوو بۆ دادگاى که‌تنى که‌لارو تائێستا شه‌ش دانیشتنى دادگا کراوه‌و به‌هۆى ئاماده‌نه‌بونى پارێزه‌رانى سکاڵاکاره‌وه دواخرا». رۆژى دووشه‌ممه‌ى رابردوو کاتێک ئازاد عوسمان چووه‌وه به‌رده‌م دادگا، دادوه‌ر مادده‌ى 433ی یاساى سزادانى عێراقى رووبه‌ڕوو کرده‌وه «له‌کاتێکدا من رۆژنامه‌نووسم و سکاڵاکه‌ش له‌سه‌ر ده‌زگایه‌کى راگه‌یاندن کراوه«. دادوه‌ر بڕیاریدا به‌که‌فاله‌ت ئازاد نه‌کرێت و ده‌ستبه‌سه‌ربکرێت، تاڕۆژى دادگایکردنه‌که، «ئه‌مه هیچ کات له‌گه‌ڵ رۆژنامه‌نوس ناکرێت و به‌تایبه‌تیش له‌که‌یسێکى کۆندا که‌سه‌که پێشتر ئاگاداربووه‌و ئاماده‌ى دادگا بووبێت». ئازاد عوسمان که (15) ساڵه کارى رۆژنامه‌نوسى ده‌کات و ماوه‌ى نۆ ساڵه به‌ڕێوه‌به‌رى رادیۆى ده‌نگه له‌که‌لار، پێیوایه ئه‌وه‌ى به‌رانبه‌ری کرا جۆرێکه له‌تۆڵه‌کردنه‌وه له‌ڕۆژنامه‌نووسان. ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌شکرد، ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى له‌گه‌رمیان له«فه‌وزایه‌کى زۆر گه‌وره‌دایه‌و حاکمه‌کان براونه‌ته ئاستى خواو چیان بوێت به‌ئاره‌زووى مه‌زاجى خۆیان ده‌ستکارى ده‌که‌ن و یه‌ک لیستى بۆ ده‌هێننه‌وه، که‌تۆش هه‌زار لیستى تریش بهێنیته‌وه ئه‌وه‌ى خۆیان ناگۆڕێت، له‌ئه‌نجامدا خه‌ڵکى ئازادو رۆژنامه‌نووس و بێتاوان تیاده‌چێت». ده‌ستگیرکردنى ئازاد هه‌ر خێرا کاردانه‌وه‌ى لێکه‌وته‌وه، قوباد تاڵه‌بانى جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌ت له‌په‌یامێکدا رایگه‌یاند، «نووسین به‌نووسین وه‌ڵامده‌درێته‌وه، زیندان شوێنى رۆژنامه‌نووس و ره‌خنه‌گران نییه‌و شوێنى دزو پیاوکوژانه«. ئاماژه‌ى به‌وه‌شکردبوو «ئه‌گه‌ر رۆژنامه‌نووسێک هه‌ڵه‌یه‌کى کردو بێ به‌ڵگه که‌سێک و لایه‌نێکى تۆمه‌تبارکرد، ئه‌وا یاساى کارى رۆژنامه‌گه‌ریمان هه‌یه‌و ده‌بێت به‌پێى یاسا مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵدا بکرێت، نه‌ک په‌نا ببرێت بۆ ده‌ستگیرکردن و هه‌ڕه‌شه‌و توندوتیژی». قوباد تاڵه‌بانى به‌ڵێنیداوه له‌ماوه‌ى داھاتودا کۆبوونه‌وه‌یه‌کى به‌رفراوان له‌گه‌ڵ لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌کان و رۆژنامه‌ڤانان رێکبخات بۆئه‌وه‌ى رێوشوێنێک بدۆزنه‌وه بۆ چۆنیه‌تى کۆتاییهێنان به‌و جۆره مامه‌ڵه‌کردنانه ل له‌گه‌ڵ رۆژنامه‌نووسان. به‌پێی یاساى کارى رۆژنامه‌نووسى له‌هه‌رێمى کوردستان، نابێت رۆژنامه‌نووسان ده‌ستگیربکرێن، به‌ڵام دادگاکان زۆربه‌ى جار په‌نا ده‌به‌نه‌به‌ر یاساى سزادانى عێراقى و یاساى خراپ به‌کارهێنانى ئامێره‌کانى په‌یوه‌ندیکردن و رۆژنامه‌نووسان ده‌ستگیر ده‌که‌ن. ئازاد محه‌مه‌د، نه‌قیبى سه‌ندیکاى رۆژنامه‌نووسان، له‌لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتی وتى»له‌که‌یسه‌که‌ى ئازاد عوسمان خۆم به‌شه‌خسى په‌یوه‌ندیم پێوه کردووه‌و لێی ده‌کۆڵینه‌وه‌و به‌رده‌وام ده‌بین تا بزانین بۆ به‌و شێوه‌یه‌و به‌و یاسایه سزا دراوه«. وتیشى «تائێستا نازانرێت دادوه‌ر بۆ په‌ناى بردووه‌ته‌به‌ر ئه‌و یاسایه‌و له‌گه‌ڵ لیژنه‌ى داکۆکى له‌سه‌ر خه‌تین، پێویسته هه‌موو رۆژنامه‌نووسێک له‌سه‌ر که‌یسى رۆژنامه‌نووسى لێکۆڵینه‌وه‌ى له‌گه‌ڵدا بکرێت، بۆیه که گه‌یشتینه ئه‌نجام بێگومان به‌یاننامه‌مان ده‌بێت و راى خۆمان ده‌رده‌بڕین». ته‌نها که‌یسه‌که‌ى ئازاد عوسمانى رۆژنامه‌نووس نییه که به‌هه‌وڵێک بۆ کپکردنى ده‌نگى ئازاد داده‌نرێت له‌گه‌رمیان، به‌ڵکو به‌شێک له‌دادوه‌رانیش رووبه‌ڕووى هه‌مان دۆخ بوونه‌ته‌وه کاتێک ده‌نگیان به‌رانبه‌ر پێشێلکاریه‌کان هه‌ڵبڕیوه. چوار دادوه‌رى گه‌رمیان که‌پێکهاتوون له (حه‌بیب حه‌مید عه‌لی- سیروان خدر میراوده‌لی- نزار حه‌سه‌ن جاف/ داواکارى گشتی- بورهان ئه‌حمه‌د مه‌حمود/ داواکارى گشتى)، له‌چه‌ند رۆژى رابردوودا سزادران، کاتێک دژى ده‌ستوه‌ردانى حزبى مانگرتنیان راگه‌یاندبوو. بورهان ئه‌حمه‌د، داواکارى گشتى له‌گه‌رمیان، بۆ هاوڵاتی وتى «ئێمه چوار دادوه‌رین سزا دراوین و ده‌وامه‌که‌یان گواستووینه‌ته‌وه، ئه‌گه‌ر سزاکه هه‌ڵنه‌وه‌شێته‌وه ناچارین بچینه سلێمانى و له‌وێ ده‌وام بکه‌ین، چونکه زۆر رێگه‌مان گرته‌به‌ر هیچمان بۆ نه‌کرا». تائێستا ئه‌نجومه‌نى دادوه‌رى که‌به‌رزترین ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رییه له‌هه‌رێمى کوردستان هیچ روونکردنه‌وه‌یه‌کى نه‌داوه له‌باره‌ى که‌یسى ده‌ستگیرکردنى ئازاد عوسمانى رۆژنامه‌نووس و سزادانى ئه‌و چوار دادوه‌ره، که دادگاى گه‌رمیانى رووبه‌ڕووى ره‌خنه کردووه‌ته‌وه. له‌تیف شێخ مسته‌فا یاساناس و دادوه‌رى پێشوو له‌ڕوونکرده‌وه‌یه‌کدا له‌فه‌یسبوک نووسیویه‌تى «رۆژنامه‌نووسێک له‌سه‌ر کارى رۆژنامه‌نووسى ده‌سگیربکرێت که‌یاسا رێگا نادات ده‌سگیربکرێت، که‌چى ده‌ستگیرى بکه‌یت، له‌وه‌ش سه‌یرو سه‌مه‌ره‌تر کاتێک جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌ت په‌یامێک له‌میدیاوه ده‌نێرێ یه‌کسه‌ر ئازاد ده‌کرێ، ئاخر که‌پێویست نه‌بوو ده‌سگیربکرێ بۆ ده‌سگیرتان کرد؟ ئه‌گه‌ریش ده‌ستگیرکردنه‌که‌ى یاسایى بوو بۆ به‌په‌یامێکى سیاسى ئازادکرا؟». باسى له‌وه‌شکردووه، ئه‌گه‌ر ئه‌نجومه‌نى دادوه‌رى، ئه‌نجومه‌نى داوه‌رى بوایه ده‌بوایه یه‌کسه‌ر ئه‌و دادوه‌ره‌ى بدایه به‌لێکۆڵینه‌وه«ئه‌گه‌ریش له‌سه‌روو خۆى فه‌رمانى پێکراوه جا بۆ ده‌سگیرکردنه‌که‌ى بێ یان بۆ ئازادکردنه‌که‌ى ده‌بێ ئه‌و سه‌روخۆیه‌شى له‌گه‌ڵیا بدرێ به‌لێکۆڵینه‌وه«. له‌تیف شێخ مسته‌فا ده‌ڵێت «له‌ته‌مه‌نى کارى دادوه‌ریم هیچ بڕیارێکم به‌فشارى هیچ لایه‌نێک نه له‌ناو ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى نه له‌ده‌ره‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى ده‌رنه‌کردووه، به‌ڵام که ئه‌و جۆره هه‌ڵوێستانه ده‌بینم شه‌رم ده‌که‌م رۆژێک دادوه‌ر بووم».
سازدانى: ماردین نوره‌دین ، ئارا ئیبراهیم کوڕى گه‌وره‌ى که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند باس له‌رۆڵى باوکى ده‌کات له‌شۆرشى کوردایه‌تى دژى رژێمى به‌عس و نێوه‌ندگیریى پارتى و یه‌کێتى له‌شه‌رى ناوخۆو چاره‌سه‌رکردنى کێشه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان له‌رێگه‌ى سوڵحه‌وه. فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند، کوڕى گه‌وره‌ى که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند له‌م چاوپێکه‌وتنه‌یدا له‌گه‌ڵ رۆژنامه‌ى هاوڵاتی، ئاماژه به‌وه ده‌دات که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند رجاى له مه‌سعود بارزانى کردووه که شه‌رى ناوخۆ له ساڵى 1994 بوه‌ستێت و مام جه‌لالیش وه‌ره‌قه‌ى سپى بۆ ئیمزا کردووه. هه‌روه‌ها ده‌شڵێت «له‌سه‌دا 40% مه‌سئولى ئێستا خائینن» و پێیوایه کوردایه‌تى به‌م شێوازه‌ى ئێستا ناکرێت. ناوبراو جه‌ختى له‌وه‌شکرده‌وه ئه‌و کاته‌ى ئه‌ندامى خولى دووه‌مى په‌رله‌مان بووه باسى پرسى نه‌وت و داهاته‌که‌ى کراوه، ده‌ڵێت:» کۆبوونه‌وه‌یه‌ک کرا به‌کاک عیماد که‌جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌ت بوو پێیانوت پاره‌ى نه‌وته‌که ده‌ده‌نه پارتى، عیماد ئه‌حمه‌د هه‌ستایه سه‌رپێ وتى «وه‌ڵاهى دینارێک پارتى له‌نه‌وتدا له‌ئێمه زیاترى نه‌خواردووه، وتى داومه‌ته هه‌ر که‌سێ ئه‌وه کێشه‌ى من نییه« هاوکات، ئه‌وه‌ش دووپات ده‌کاته‌وه که‌ژن لاى که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند پێگه‌ى تایبه‌تى هه‌بووه‌و له ژیانیدا هه‌رکاتێک سوڵحى کردووه ئاماده نه‌بووه بچێته دانیشتنێکه‌وه که له‌تۆڵه‌ى خوێندا ژن درابێت. هاوڵاتی: رۆڵى که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند له‌شۆڕشى کوردایه‌تى پێش راپه‌ڕینى خه‌ڵکى کوردستان وه‌ک بیرهێنانه‌وه‌یه‌ک بۆ نه‌وه‌ى ئێستا چی بووه؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: باوکم له‌سه‌ره‌تاى شۆڕشه‌وه به‌شداربووه‌و بنکه‌یه‌ک دروستکرا له‌هه‌مه‌وه‌ند، بنکه‌ى شوان و چه‌ند فه‌وجێک دروستکراوه، چه‌که‌کانیش له‌لایه‌ن خزمانى خۆمانه‌وه دابین کرابوو، که باسى ساڵى 1961 ده‌که‌م ئه‌وکاته که‌ریم ئاغا په‌یوه‌ندییه‌کى پته‌وى له‌گه‌ڵ ماڵى مام جه‌لالدا هه‌بووه، ئه‌وکاته مام جه‌لال له‌چه‌مى رێزان بووه، له‌وکاته‌وه باوکم له‌شۆڕشدا بوو، له‌ساڵى 1963و دواتر کێشه‌یه‌ک له‌نێوان پارتى دروستبوو که باڵى مه‌کته‌بى سیاسى به‌سه‌رکردایه‌تى ئیبراهیم ئه‌حمه‌د، جیابوونه‌وه، ئه‌مه‌ى وایکرد کۆمه‌ڵێک خه‌ڵکى زۆر وازى له‌پێشمه‌رگایه‌تى هێنا، به راستى ئه‌وکاته‌ش گروپێکى دیکه هه‌بوو (جیناحى شیوعى) بوون، دایمه حه‌زیان له‌خه‌ڵکى عه‌شائیر نه‌بوو. یه‌که‌م ته‌قه باوکم (که‌ریم ئاغى هه‌مه‌وه‌ند) کردویه‌تى له‌شۆڕشداو سێ له‌خزمه‌کانى ئێمه شه‌هید بوون و پێشمه‌رگه بوون، رووبه‌ڕووى عه‌ره‌به‌کان بوونه‌وه که‌حه‌ره‌س قه‌ومیان پێده‌وتن، ساڵى 1963 هاتن هه‌موو چه‌مچه‌ماڵیان سووتاندو هه‌رچى موڵک و ماڵ و مه‌ڕو ماڵات هه‌بوو بردیان بۆ خۆیان. وتم دایه ئه‌ى من که‌ى ده‌بم به‌پێشمه‌رگه، دایکم وتى خۆت و کوڕى کوڕه‌که‌شت ده‌بێته پێشمه‌رگه‌و ئه‌م وه‌زعه به‌رده‌وام ده‌بێت، قسه‌که‌ى دایکم راست ده‌رچوو، ئێمه‌ش که پێگه‌شتووین هه‌شت نۆ ساڵ پێشمه‌رگایه‌تیمان کردووه له‌ساڵى 1974، که ته‌سلیمبووینه‌وه. دواى راپه‌ڕینیش ئێمه ده‌چووین بۆ شه‌ڕى براکوژى، کوڕه‌که‌ى من گه‌وره بوو تفه‌نگێکى به‌ده‌سته‌وه بوو، دایکم ده‌ستى گرتم و پێى وتمه‌وه ئه‌وه‌تا کوڕى کوڕه‌که‌شم بووەته پێشمه‌رگه، ئێمه ده‌ڵێین ئه‌م دۆخه به‌ئاسانى چاک نابێت و کوڕى کوڕى کوڕه‌که‌شمان ده‌بێته پێشمه‌رگه. ئه‌گه‌ر کورد عاقڵ بێت واز له‌پێشمه‌رگایه‌تى ده‌هێنێت شۆڕشى مه‌ده‌نى ئه‌مڕۆ رۆڵى خۆى ده‌بینێت، ئێمه کاتى خۆى ده‌مانوت مه‌بنه چاوساغى دوژمنه‌که خۆى شۆڕشه، ئێمه خۆمان خۆمانمان ته‌واو کردووه، ئه‌گه‌ر نا تۆ دیلى ئه‌و مه‌به عه‌ره‌بێک بوێرێت لێره‌وه بڕوات. هاوڵاتی: مه‌به‌ستت له‌وەى که ده‌تانوتن مه‌بنه چاوساغى دوژمنه‌که خۆى شۆڕشه، باسى جاشه‌کان ده‌که‌یت؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: ئه‌گه‌ر باسى جاشایه‌تى بکه‌ین له‌وه پیستر هه‌یه باسى بکه‌ین، کابرایه‌ک عه‌شایه‌ر له‌گونده‌که‌ى خۆیدا چونکه خزمه‌تى دوو پێشمه‌رگه‌ى نه‌کردووه شه‌قێکى تێهه‌ڵداوه له‌وێ ئه‌گه‌ر بیست که‌س ویستبێتى لێره هه‌زار که‌س که‌وتۆته دواى، ئێمه خۆمانین که‌باسى جاشایه‌تى ده‌که‌ین، زوڵمه‌که‌ى خۆشت بزانه، بۆ کۆمه‌ڵێک خه‌ڵک هه‌بووه شۆڕشگێڕ بووه، مه‌بده‌ئه‌که‌ى من له‌گه‌ڵ پارتى نه‌بووه، له‌گه‌ڵ یه‌کێتیدا نیه‌و له‌گه‌ڵ ئیسلامى نییه. ئه‌وه‌نده‌ى کورد یه‌کترى کوشتووه، دوژمنى کورد ئه‌وه‌نده کوردى نه‌کوشتووه، ئه‌گه‌ر کوردایه‌تى بکه‌ین کوردایه‌تى به‌م شێوه‌یه نییه، کوردایه‌تى ئه‌وه‌یه که له‌که‌موکوڕى هه‌موو خه‌ڵکه نه‌فامه‌که ببوورى، بێت شۆڕش بکه‌یت، ئێستاش ئه‌و ئه‌ڵێت من شۆڕشم کرد ئه‌وى دیکه ده‌ڵێت من کردومه، دوو جیلی تر پێگه‌یشتووه، من ئه‌مڕۆ حه‌زم له‌یه‌کێتى و پارتى نییه‌و ده‌مه‌وێت که‌سێکى موحایدو بێلایه‌ن بم، پێویستم به‌وه نییه بچمه ئیستعلاماتى خه‌ڵک، ره‌نگه ئه‌وکاته گه‌نج بووبین ئاسایى بووبێت، به‌ڵام ئێستا پێم عه‌یبه. هاوڵاتی: که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند که شه‌ڕى ناوخۆ دروستبووه چۆته لاى مام جه‌لال و مه‌سعود بارزانى، رۆڵى چى بووه له‌کوژاندنه‌وه‌ى ئاگرى شه‌ڕى ناوخۆ؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: پێموایه که چوبوونه مه‌سیف سه‌ڵاحه‌دین هه‌ر سه‌ره‌تاى شه‌ڕى ناوخۆ له‌ساڵى 1994، کاک مه‌سعود یه‌کێک له‌گله‌ییه‌کانى ئه‌وه‌بووه ئێوه له‌چه‌مچه‌ماڵ نه‌تانهێشتایه شه‌ڕى ناوخۆ رووبدات، باوکم پێى وتبوو به‌چى رێگریمان بکردایه رووبه‌ڕوویان ببوینایه‌ته‌وه، ئێمه داواتان لێده‌که‌ین ئه‌م وڵاته وێران مه‌که‌ن و هه‌وڵى ئه‌وه‌شیدا و رجاى لێکردن و کاک مه‌سعودیش رازى بوو، مام جه‌لالیش به‌باوکمى وتبوو وه‌ره‌قه‌ى سپیتان بۆ واژۆ ده‌که‌م، من نامه‌وێت ئه‌م شه‌ڕى براکوژییه هه‌بێت. من پێشمه‌رگه‌ى یه‌کێتى بووم له‌گه‌ڵ باوکم چووم بۆ لاى کاک مه‌سعود، کاک نه‌وشیروان پێى وتم تۆ مه‌چۆ باگرفتت بۆ دروست نه‌بێت، به‌ڵام چووم خۆ من هیچم به‌ده‌ست نه‌بوو، خوا هه‌ڵناگرێت کاک مه‌سعودیش ئیستجابه‌ى هه‌بوو. ئه‌وه‌بوو هه‌ردوولا رازى بوون دواى سێ مانگ شه‌ڕ، 40 رۆژ شه‌ڕى ناوخۆ وه‌ستاو مفاوه‌زات کرا، به‌ڵام ئه‌وه‌ى مه‌سڵه‌حه‌تى له‌شه‌ڕدا بوو نه به‌گوێى باوکمیان ده‌کرد نه به‌گوێى مام جه‌لالیان ده‌کرد. کابرایه‌کى ته‌قته‌قى لاى مام جه‌لال بوو داواى پاره‌ى کرد تا ریزه‌کانى پێشمه‌رگه رێکبخرێته‌وه، مام جه‌لال ته‌پڵه‌کێکى بۆ هه‌ڵگرت، پێى وت چۆن شه‌ڕه‌که‌تان دروستکرد ئاواش بچن ته‌واوى بکه‌ن، بۆ مێژوو و ویژدان باسى ده‌که‌م و خۆم له‌و دانیشتنه‌دا بووم. هاوڵاتی: پێتوایه پاش 25 ساڵ له‌شه‌ڕى ناوخۆ کاریگه‌رییه‌کانى هێشتا ماوه؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: کاریگه‌رییه‌کانى شه‌ڕى ناوخۆ تا بیست ساڵى تریش به‌رده‌وام ده‌بێت، تورکیاو ئێران ده‌هێڵێت ئێمه یه‌ک بین، ئێستا ئێران ناهێڵێت ئێمه له‌گه‌ڵ تورکیا رێکبکه‌وین، هه‌ر ده‌قه‌یه‌ک بێت ئێران بیه‌وێت سلێمانیت لێده‌کات به‌دۆزه‌خ، تورکیاش به‌هه‌مان شێوه‌یه. هاوڵاتی: چۆن هێزه سیاسیه‌کان ده‌توانن یه‌ک بین و خزمه‌تى خه‌ڵک بکه‌ن؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: ئێستا کێشه‌مان له‌گه‌ڵ به‌غدا هه‌یه، مه‌عقوله دوژمنى دوژمه‌نه‌که‌م دۆستم بێت کۆتایى هات، ئه‌مڕۆ رۆژگارو دۆخێکى تره، به‌نیسبه‌ت ئه‌وانه‌وه ره‌نگه ساده‌بێت کۆمه‌ڵێک مه‌سئولیان کڕیبێت، ئه‌وانه پێیان ده‌وترێت جاشایه‌تى و ئه‌وانه خائینن، ئه‌وانه درۆ له‌گه‌ڵ ئێمه‌دا ده‌که‌ن، ئێمه مه‌سڵه‌حه‌تمان به‌س دۆستایه‌تیه له‌گه‌ڵ ئێراندا، به‌ڵام گوێ له‌وان نه‌گرین قاسم سوله‌یمانى بێت لێره به‌کاک مه‌سعود بڵێ ئه‌مه بکه‌و ئه‌وه‌یان مه‌که‌ن، ئه‌مه ئێمه‌ى کورد به‌ره‌و له‌ناوبردن ده‌بات، تورکیاش به‌هه‌مان شێوه‌یه بۆ کورد، واته به‌شێوه‌یه‌کى گشتى کورد ده‌بێت به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانى خۆى بپارێزێت و یه‌کترى قبوڵبکات. له‌سه‌دا 40%ی مه‌سئولى ئێستا خائینن، میلله‌تى فه‌قیر چى به‌ده‌سته، ئه‌وانه‌ى ساحێب قه‌رارن باس ده‌که‌م، میلله‌ت به‌هه‌ژارى واى لێده‌که‌ن چیان بوێت ئه‌وه‌ى پێده‌که‌ن ئه‌مه واقعه‌که‌یه. هاوڵاتی: به‌ده‌ر له رۆڵى که‌ریم ئاغى هه‌مه‌وه‌ند له‌چاره‌سه‌رکردنى ناکۆکییه سیاسییه‌کان، له رووى کۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه به‌رده‌وام دیوه‌خانه‌که‌ى پڕبووه له‌خه‌ڵک بۆ چاره‌سه‌رکردنى کێشه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: پێش هه‌موو شتێک له‌عه‌شیره‌ته‌که‌مانه‌وه ده‌ستپێده‌که‌م، عه‌شره‌ته‌که‌ى ئێمه هه‌ر کێشه‌یه‌کى هه‌بووبێت زۆر به‌زوویى توانیومانه سه‌یته‌ره بکه‌ین به‌سه‌ریدا، باوکم به‌حیکمه‌ت و راستگۆیى خۆى کێشه‌کانى چاره‌سه‌ر کردووه، نه‌چووه‌ته ناو هیچ سوڵحێکه‌وه که‌بزانێت فه‌شه‌ل ده‌هێنێت، که‌قسه‌ى له‌گه‌ڵ هه‌ردوو لایه‌نه ناکۆکه‌که کردبێت لێیان تێگه‌یشتووه نیه‌تیان پاکه یان پاک نییه، دووه‌مین شت که‌ریم ئاغا له‌هیچ مه‌جلیسێکدا دانه‌نیشتووه که‌سوڵح کرابێت و له‌تۆڵه‌ى خوێندا ژن درابێت، به‌وه رازیى نه‌بووه‌و به‌دیلى ئه‌وه‌ى ده‌دۆزیه‌وه به‌قسه‌ى خۆش یان به‌پاره کێشه‌کانى چاره‌سه‌ر کردووه، ئه‌گه‌ر قه‌زییه‌که زۆر ناشرین نه‌بوایه به‌بێ پاره‌و هه‌روا ده‌یوت لێى خۆش به‌و ئاوێکى ده‌کرد به‌ئاگره‌که‌دا. دیوه‌خانه‌که‌ى که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند هیچ کات به‌بێ سوڵح نه‌بووه، سوڵحى شوانى جه‌باره‌و هه‌مه‌وه‌ندو شێخان و قه‌ڵاسێوکه‌ى کردووه. هاوڵاتی: پێتوایه زۆرجار سوڵح باشتره له‌یاسا بۆ چاره‌سه‌رکردنى خێراى کێشه‌کان؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: سوڵح له‌گه‌ڵ خه‌ڵکى چاکدا بیکه‌ت زۆر باشه، سوڵح له‌گه‌ڵ خه‌ڵکى خراپدا تووشى کێشه‌ى گه‌وره‌ت ده‌کات، سوڵح گه‌وره‌ى دادوه‌رییه‌کانه. هاوڵاتی: که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌مه‌وه‌ند یه‌ک ژنى هه‌بووه، پێگه‌ى ژن لاى ئه‌و چۆن بووه؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: بۆخۆم هه‌موو بنه‌ماڵه‌که‌مان لێره دوو خێزان ده‌بینم که‌ته‌مه‌نى گه‌وره‌یان هه‌یه دووژنیان هه‌یه، باوکم یه‌ک ژنى هه‌بووه، له‌په‌رله‌مان که‌خولى دووه‌مى په‌رله‌مان په‌رله‌مانتار بووم که‌باسى دووژنه کرا وتیان ئێوه عه‌شائیرن بۆچوونت چییه، وتم ئێوه مه‌سئوله‌کانتان هه‌ر یه‌که‌یان و دوو ژنى هه‌یه، یه‌کێکیانى له‌ئه‌وروپا داناوه‌و یه‌کێکى له‌کوردستان داناوه، وتى باسى مه‌سئوله‌کانى خۆتان بکه‌ن ئنجا باسى عه‌شائیر بکه‌ن، باوکم هه‌شتا ساڵ ته‌مه‌نى هه‌بوو یه‌ک ژنى هه‌بووه‌و مامه‌کانیشم به‌هه‌مان شێوه، وه‌چه‌کانیشیان هه‌ر وان. یه‌کێک له‌و شتانه‌ى که‌خوشک ئیهمال کراوه له‌دابه‌شکردنى وه‌ره‌سه‌دا، زۆربه‌ى زۆرى خزمانى شوان ده‌هاتن به که‌ریم ئاغایان ده‌وت تۆ وات کردووه ژنت فێرى گیانى ئێمه کردووه، باوکم پێش هه‌موو که‌سێک وه‌ره‌سه‌ى خوشکه‌کانى دا وتى نه‌ک نه‌مێنم و بمرم، که‌ریم ئاغا عه‌داله‌تى تێدابوو. هاوڵاتی: چى وایکرد پێگه‌ى ژنى به‌لاوه گرنگ بێت و ئه‌م ئاراسته‌یه هه‌ڵبژێرێت که له‌ناوچه‌یه‌کى تا راده‌یه‌ک داخراودا بووه؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: باوکم بۆ خۆى شه‌شى سه‌ره‌تایى له‌ساڵى چله‌کاندا ته‌واو کردووه، ره‌فیق و دۆسته‌کانى هه‌موو خوێنه‌وارو مێژوونووس بوون، یه‌کێک له‌وانه‌ى که‌زۆر موعجیبی کاره‌کانى بووه فایه‌ق بێکه‌س بووه، که‌مامۆستا بووه له‌چه‌مچه‌ماڵ، دواتر چۆته مۆرتکه، باوکم چووته مۆرتکه‌و له‌وێ ده‌رسى خوێندووه له‌خۆشه‌ویستى مامۆستا فایه‌ق بێکه‌س. باوکم خوێنه‌رێکى باشى کتێب بووه‌و هه‌تا ئه‌و رۆژه‌ى وه‌فاتى کرد هه‌موو رۆژێک رۆژنامه‌ى خوێندووه‌ته‌وه، زمانى عه‌ره‌بى به‌باشى زانیووه‌و تورکیشى زانیوه‌و فارسیش لێى تێگه‌یشتووه. هاوڵاتی: هه‌مه‌وه‌ندییه‌کان سه‌د ساڵ زیاتر پێش ئێستا کۆچیان پێکراوه بۆ ناوه‌ڕاستى عێراق، چیرۆکێک هه‌یه ده‌وترێت موعه‌مه‌ر قه‌زافى سه‌رۆکى پێشووى لیبیا کورد بووه‌و هه‌مه‌وه‌ندى بووه له‌ئه‌سڵدا؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: ئێمه‌ش بیستومانه، عه‌شیره‌ته‌که‌ى ئێمه ملى بۆ ده‌وڵه‌تى عوسمانى دانه‌نه‌واندووه، له‌ساڵى 1887 رووبه‌ڕووى تورک بووه‌ته‌وه، سه‌رده‌مێک مفاوه‌زات کراوه‌و دانیشتوون و سه‌رانه‌یان له‌هه‌مه‌وه‌ندییه‌کان نه‌سه‌ندووه‌و جوندیان نه‌داوه به عوسمانییه‌کان، ئه‌م ناوچه‌یه به‌و هۆیه‌وه فراوانبووەته‌وه. چه‌ند جارێک تورک سوودى له‌و که‌سانه وه‌رگرتووه که ته‌کێى بۆ کردونه‌ته‌وه‌و به‌س ته‌نها بۆ ئه‌وه‌ى رووبه‌ڕووى هه‌موه‌ندییه‌کان ببنه‌وه، به‌گشتى باوکم باسى ئه‌و مێژووانه ده‌کات که له‌ساڵى 1887 تا 1918 هه‌موه‌ندییه‌کان چۆن نه‌فى کراون، هه‌زار ماڵ داوه‌ت کراون و رێکه‌وتن کراوه له‌که‌رکوک بردویانن هه‌رچى که‌سه ناوداره‌کان بووه بردوویانن و گرتویانن وتویانه ده‌تانگوازینه‌وه بۆ رومادى، هه‌مه‌وه‌ندییه‌کان گوێیان پێنه‌داوه وایان زانیوه ده‌گه‌رێنه‌وه، دواتر براون بۆ موسڵ و ماوه‌یه‌ک له‌وێ راگیریان کردوون، خه‌ڵکى تورکى ناو موسڵیان لێ هانداون که‌ئه‌مانه بێ دینن، له‌تورکیا ده‌ریانده‌که‌ن و به‌ره‌و ئه‌ده‌نه ده‌یانبه‌ن، له‌وێش که له‌و که‌سانه‌ى به‌ساڵاچو بوون و گوێم لێبووه له‌ڕابردوودا، ده‌ڵێن پێمانیانوتووه ئه‌مانه بڕۆن بیانکوژن وه‌ک ئه‌نفالى ئێزیدییه‌کان و پیاوه‌کانیان بکوژن و ژنه‌کانیان بکه‌نه که‌نیزه‌ک، دایکى سوڵتان حه‌مید ده‌ڵێت پێى وتوون نوێژ ده‌که‌ن وتوویانه به‌ڵێ، ئیتر وتوویه‌تى دابه‌شیان بکه‌ن، ئه‌و بنه‌ماڵانه‌ى باپیرمان چوونه‌ته بنغازى له‌لیبیایه، ماونه‌ته‌وه، خزمێکمان دکتۆر فوئاد چووته لیبیا هه‌موو وه‌سیقه فه‌رمییه‌کانى ده‌رکردووه باسى شه‌ڕه‌کانى هه‌مه‌وه‌ندییه‌کان و عوسمانییه‌کان ده‌کات دارو وه‌سایق بۆ ئێمه‌یان هێناوه، کاتى خۆیشى دامانه دکتۆر که‌مال مه‌زهه‌رو بیکاته ده‌رس و بیڵێته‌وه. به‌شێک له‌هه‌مه‌وه‌ندییه‌کان له ئه‌ده‌نه ماونه‌ته‌وه، ئه‌مانه‌ى که له‌وێ بوون ماوه‌یه‌کى دورودرێژ ئیتر ده‌وڵه‌تى عوسمانى به‌ره‌و لاوازى چووه‌و عه‌ره‌به‌کان یارمه‌تیان داون به‌شه‌ش مانگ به‌پیاده هاتوونه‌ته‌وه‌و ماڵ و مناڵیان جێیانهێشووه، به‌شه‌و به‌ڕێکه‌وتوون، به‌ڕۆژیش خۆیان شاردۆته‌وه، ئێمه‌ش وه‌ک خه‌ڵک بیستومانه که موعه‌مه‌ر قه‌زافى کوردى زۆر خۆشویستووه له‌وێش یارمه‌تى په‌که‌که‌ى زۆر داوه، بڕیاربوو باوکم و ئەوان بچن بۆ لیبیا، مام جه‌لال نوێنه‌رى خۆى نارد تاشته‌کانى پێ بڵێت، باوکم وتى مام جه‌لال وا ده‌ڵێت که وا ده‌زانێت خۆى قسه‌ى له‌گه‌ڵ ده‌کات، ئیتر به راستى ئه‌و سه‌فه‌ره رێکنه‌که‌وت. ئێستاش به‌شێک له‌هه‌مه‌وه‌ندییه‌کان هه‌ر له‌لیبیادا ماون و کوردن، یه‌کێک له‌وانه ئه‌حمه‌د بن بله‌یه، له‌کورددا نه‌بێت بله نییه. ئێستا (75) هه‌زار کورد له‌به‌یروتى پایته‌ختى لوبناندا هه‌یه‌و هه‌مه‌وه‌ندییه‌کانن، عه‌لى سنجارى باسى ئه‌وه‌ى کرد که‌کوردێکى زۆر له‌ئه‌رده‌ن هه‌یه، ئه‌مانه‌ى ئه‌ده‌نه‌ش هه‌ر ماون هه‌ندێکیان له‌شارى وانن. هاوڵاتی: هه‌مه‌وه‌نییه‌کان زۆر بڵاوبوونه‌ته‌وه له‌کوێى تردا ده‌ژین؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: له‌خانه‌قینه‌وه تاده‌چێته زاخۆ هه‌موه‌ندییه‌کان په‌راگه‌نده‌ن، له‌ناو عێراق له‌هیت، له‌سوێره‌و به‌غداو تکریت هه‌مه‌وه‌ند زۆره، کاتى خۆى باوکم بانگ کرا که‌بزانن هه‌مه‌وه‌ندییه‌کان چه‌ندن، ئه‌وکاته حسابى ئه‌وه کرا که‌زیاتر له‌سه‌د هه‌زار که‌سێکین، به‌ڵام ئێستا ئه‌گه‌ر سه‌رژمێرى بکرێت ره‌نگه (500) هه‌زار که‌سێک ببین. هاوڵاتی: دواى وه‌فاتى که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند، هه‌مان رۆڵ ده‌بینن بۆ سوڵح و چاره‌سه‌رى کێشه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: وه‌ک چۆن ده‌وترێت مام جه‌لال که‌سێک نییه جێگه‌ى بگرێته‌وه، له‌ناو ئێمه‌شدا هه‌ر وایه. که‌س نییه جێگاى که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند بگرێته‌وه، ئه‌وه‌ى ئه‌و به (80) ساڵى ته‌مه‌نى کوردیه‌تى (70) ساڵ کارى کردووه له‌سوڵحدا، ئایا ئێمه پێمانده‌کرێت، ئێمه ئه‌گه‌ر له‌شه‌هامه‌تى که‌ریم ئاغا دانه‌گرین هه‌رگیز وه‌ک ئه‌ومان پێناکرێت. هاوڵاتی: تا چه‌ند گرنگه عه‌شیره‌ته‌کان بمێنن و رۆڵیان هه‌بێت له‌پرسه سیاسى و کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کانداو خزمه‌تکردن به‌خه‌ڵک؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: ئێمه به‌نیازین بچین بۆ لاى سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان، تا داواى لێبکه‌ین ئه‌م شارى چه‌مچه‌ماڵه بۆ ئاوا فه‌رامۆش کراوه، هه‌ر نه‌هاتۆته ئه‌م شاره. جارى پێشوو که‌ئه‌و خۆپیشاندان و شه‌ڕانه بوو له‌قه‌ڵادزێ ئێمه چووینه لاى کاک مه‌سعودو پێمانوت، وتى ئه‌وه‌ى پێم بکرێت ده‌یکه‌ین، دوو شتمان پێ وت، وتمان شه‌ڕى راگه‌یاندن کۆتایى پێبهێنن، ئه‌وه‌بوو شه‌ڕى راگه‌یاندن راگیرا، به‌ڵام به راستى راوێژکاره‌کانیان ناهێڵن هه‌موو شتێک بکه‌ن و چاک نین هانده‌رن بۆ خراپه، ئه‌گه‌ر بۆ چاکه بوایه ئێستا حاڵى کورد زۆر باشتر ده‌بوو، ئێستا ده‌توانم بنه‌ماڵه‌که‌ى خۆم وا لێبکه‌م و کوڕه‌که‌م چاک بکه‌م و باخه‌ڵێک سێوى پێبده‌م هه‌ڵیبگرێت یه‌کێکى به‌وى دیکه‌وه نه‌نووسێت، فه‌خریان پێوه ده‌که‌م. هاوڵاتی: خه‌ڵک دێت بۆ دیوه‌خانه‌که‌ى که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: ئێستاش خه‌ڵک دێت و گله‌ییشمان لێده‌که‌ن، سوڵحیش ده‌که‌ن و گله‌ییش ده‌که‌ن. به‌و مه‌جلیسانه‌ى ده‌چین خه‌ڵک رێزمان لێده‌گرن و جێیه‌که چۆڵ ده‌که‌ن بۆ من و رێزمان لێده‌گرن، ئه‌وه‌ش ئازایى من نییه، ئازایى که‌ریم ئاغایه رێزمان لێده‌گرن. هاوڵاتی: تا چه‌ند ئافره‌تان پێگه‌یان به‌شێوه‌یه‌که که نه‌چه‌وسێندرێنه‌وه؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: ئێمه ده‌توانین باسى بنه‌ماڵه‌که‌ی خۆمان بکه‌ین، رێگه ناده‌ین هیچ ئافره‌ت و ژنێک بچه‌وسێندرێته‌وه، هه‌رسێ کچه‌که‌م شوویان کردووه رازى بووبێتن داومه پێى، یه‌که‌م مه‌رجم ئه‌وه‌بووه به‌جیا بژی، قه‌ت مه‌جالى ئه‌وه‌م نه‌داوه له‌گه‌ڵ دایک و باوکى بژى، ئێمه کێشه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کانمان به‌هۆى ته‌داخوله‌وه‌یه، خێزان کچه‌که‌ى ده‌دات به‌شوو، خێزانێکى تر هه‌وڵده‌دات نێوانیان تێکبدات، ئه‌گه‌ر به‌دڵى ئه‌و نه‌بێت و نه‌بێته خزمه‌تکارى به‌دڵى ئه‌و نابێت، ئێمه ئه‌وه‌مان ناوێت و کۆتاییمان پێهێناوه، با بچێت پێڵاویان بۆ دانێت و رێزیان لێبگرێت، به‌ڵام با به‌سه‌ربه‌خۆ بژین، بۆ بووکه‌کانیشم، نه‌مهێشتووه کوڕه‌کانم هیچیان لاى من بن، با سه‌ربه‌خۆیى خۆى هه‌بێت. ئێمه له‌مه‌کته‌ب له‌ناوه‌ندى بووین کچ و کوڕ تێکه‌ڵاوبوو هه‌تا ته‌واومان کرد، هیچ کێشه‌یه‌کمان نه‌بوو، ده‌ى ئه‌وانه‌ى له‌به‌غدا بوون وه‌ک شێت مامه‌ڵه‌یان لەگەڵ کچه‌کاندا ده‌کرد. پێکه‌وه له‌گه‌ڵ هاوڕێ کچه‌کانماندا دانیشتووین، په‌روه‌رده‌که له‌سه‌ره‌تاوه گرنگه. هاوڵاتی: له‌خولى دووه‌مى په‌رله‌مانى کوردستاندا په‌رله‌مانتار بوویت؟ گه‌وره‌ترین کێشه‌ى په‌رله‌مان چیه‌و لاواز بێت؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: حزبه سیاسییه‌کان هۆکارن هه‌موویان به‌بێ جیاوازى، ته‌نها پارتى و یه‌کێتى نا، حزبه‌کانى تریش به‌هه‌مان شێوه، په‌رله‌مانتار حه‌زده‌کات چى باشه ئه‌وه بکات، به‌ڵام که‌په‌رله‌مانتار چاوه‌ڕێى قسه‌ى حزبه‌که‌ى کرد ئه‌وه چاک نییه. هاوڵاتی: له‌قسه‌کانتدا باسى ئه‌وه‌ت کرد «له‌سه‌دا چلى مه‌سئولین خائینن»، ئه‌مه له‌په‌رله‌ماندا ره‌نگى داوه‌ته‌وه؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: بڕۆ سه‌د پرۆژه یاساو پێشنیار ببه بۆ په‌رله‌مان، هه‌ر ئه‌وه‌نه‌یه ده‌ڵێن گه‌یشتووه، ئیتر نه ده‌یخوێننه‌وه نه گرنگى پێده‌ده‌ن، سێجار په‌رله‌مانتارم هێناوه بۆ چه‌مچه‌ماڵ بۆ شارى شه‌هیدان، هه‌موو ئه‌وانه‌مان کرد که (10) که‌س بووین، په‌رله‌مان هه‌ر جوابیشیان نه‌داینه‌وه. هاوڵاتی: پێتوایه حزبه‌کان عه‌شیره‌ته‌کان به‌کارده‌هێنن بۆ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانى خۆیان؟ ده‌کرێت ئه‌مه پێچه‌وانه بکرێته‌وه عه‌شیره‌ته‌کان فشار بخه‌نه‌سه‌ر حزبه‌کانى ناو حکومه‌ت تاچاکسازیان پێبکه‌ن؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: ئێمه ده‌توانین نوێنه‌رایه‌تى هه‌موو عه‌شره‌ته‌کان بکه‌ین، عه‌شیره‌تى هه‌مه‌وه‌ندى نیوه‌ى پارتییه، نیوه‌ى ئیسلامییه و نیوه‌یه‌کى ترى یه‌کێتییه. ئه‌و حزبانه‌ى لێره هه‌ن حه‌ز ده‌که‌ن هه‌موو عه‌شیره‌ته‌کان پارچه پارچه بکه‌ن، ئه‌مه راستییه‌که‌یه‌تى، ئێستا ئامۆزاکه‌م دینارێکى پێ نییه پێى بڵێم نابێت موچه له‌پارتى وه‌ربگریت، ئیداره‌یم بۆ ده‌درێت و ده‌توانم به‌خێوى بکه‌م، وه‌ختى خۆى سه‌دام حوسێن بۆیه ئێمه‌ى برسى ده‌کرد بۆ ئه‌وه‌ى نه‌توانین دوو رۆژ خۆپیشاندان بکه‌ین، خه‌ڵکیش له‌پێناوى ئه‌وه‌ى موچه‌که‌ى نه‌بڕێت ناتوانرێت ئه‌وه بکرێت. هاوڵاتی: پێتوایه ئه‌م وڵاته داهاتى زۆره ده‌توانرێت زۆر شت بکرێت بۆ ئاوه‌دانى؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: پاره هه‌یه که‌مووچه بڕا وتیان پاره نییه، ئه‌ى پاره‌ى نه‌وته‌که له‌کوێیه، بۆ خۆیان یه‌ک دینار له‌بودجه‌یان نه‌بڕاوه‌و که‌مى نه‌کردووه پارتى و یه‌کێتیش. ئه‌وکاته‌ى په‌رله‌مانتار بووم له‌گه‌ڵ مه‌کته‌بى سیاسى داده‌نیشتین، هه‌موو مانگێک کۆبونه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌کردین، کۆبوونه‌وه‌یه‌ک کرا به‌کاک عیماد که‌جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌ت بوو پێیانوت پاره‌ى نه‌وته‌که ده‌ده‌نه پارتى، عیماد ئه‌حمه‌د هه‌ستایه سه‌رپێ وتى «وه‌ڵاهى دینارێک پارتى له‌نه‌وتدا له‌ئێمه زیاترى نه‌خواردووه، وتى داومه‌ته هه‌ر که‌سێ ئه‌وه کێشه‌ى من نییه« ئه‌مه واقعه‌که‌یەو ئه‌گه‌ر له‌مه‌جلیسه‌که‌دا بووین زانیمان، به‌ڵام خه‌ڵکى تر ئاگاى له‌م مه‌جلیسانه نییه. هاوڵاتی: پێشنیارتان بۆ نه‌کراوه وه‌کو عه‌شیره‌ته‌کانى دیکه ڤیستڤاڵتان بۆ ئه‌نجامبدرێت وه‌ک هه‌مه‌وه‌ندییه‌کان؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: زۆر هه‌وڵیانداوه به‌ڵام من نه‌مهێشتووه، ئه‌و ڤیستڤاڵانه‌ى ده‌کرێن بۆ له‌خشته‌بردنى که‌سایه‌تییه‌کانى عه‌شره‌ته‌که‌یه، له‌ئه‌مریکا ئه‌م جۆره ڤیستڤاڵانه‌ى بۆ عه‌شیره‌ته‌کان ده‌کرد تا تواندیاننه‌وه‌و ئه‌مریکا ئێستا حوکمڕانه، با ئێمه بتوێننه‌وه به‌ڵام ئه‌وه‌ى چاکه‌یه بۆ میلله‌ته‌که‌ى بکه‌ن، ئه‌وه‌ى ئه‌مڕۆکه بۆته به‌ربه‌ست له‌به‌رده‌م دۆخەکەدا عه‌شیره‌ته‌کانه، ده‌یه‌وێت سه‌رۆک عه‌شره‌ته‌که رازى بکات ئه‌وى دیکه بکاته کۆیله، پاره ده‌ده‌نه سه‌رۆک عه‌شره‌ته‌که‌و ته‌واو، که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند، باسى ئه‌وه‌ى کردووه ئه‌وه‌ى پاره‌ى دیوه‌خانانه وه‌رده‌گرێت ئه‌وه‌ى خۆى خزمه‌تکاره، باوکم (10) بۆ (12) ساڵ یاریده‌ده‌رى مام جه‌لال بوو بۆ کاروبارى کۆمه‌ڵایه‌تى، ته‌حه‌دا ده‌که‌م یه‌ک دینارى وه‌رنه‌گرتووه‌و موچه‌شى وه‌رنه‌گرتووه، چه‌ند جار خه‌ڵکى ناردووه، پێى وتین پێویستم پێى نییه، وتى ته‌مه‌نم تازه تێپه‌ڕى کردووه. مام جه‌لال کابرایه‌کی خزمى ئێمه‌ى کرد به به‌رپرسى مه‌ڵبه‌ندى تورکمانه‌کان که‌خۆى تورکمان بوو، به مام جه‌لالى وتبوو من هه‌مه‌وه‌ندم، مام جه‌لال پێى وتبوو نامه‌وێت تۆ هه‌مه‌وه‌ند بیت، من ئه‌مه‌وێ تۆ تورکمان بیت. هاوڵاتی: واته پاره وه‌رگرتن لاى عه‌شیره‌ته‌کان خراپه؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: بۆ خۆم شه‌رم ده‌که‌م که پاره وه‌ربگرم، ئیتر حه‌قى خه‌ڵکى دیکه‌م نییه، چونکه که‌پاره‌م وه‌رگرت ئه‌و که‌سه ده‌بێته گه‌وره‌ى من، به‌قه‌برى که‌ریم ئاغا که‌موچه پاشه‌که‌وت کرا ساڵێک و دوو مانگ موچه‌ى خانه‌نشینى په‌رله‌مانتاریم وه‌رنه‌گرتووه، بۆخۆم ده‌ژیم ده‌واجنى مریشک به‌خێوکردنم هه‌یه له‌بانى مه‌قان و تائێستا خۆمان خۆمان به‌خێو ده‌که‌ین تا بڕیاره‌کانیشمان سه‌ربه‌خۆ بێت. باوکم هه‌رگیز قبووڵى نه‌کردووه پاره وه‌ربگرێت و چه‌ند جار خه‌ڵکیان ناردووه‌و وتویانه شتتان بۆ ده‌که‌ین، به‌ڵام ره‌تمانکردۆته‌وه. هاوڵاتی: ئه‌گه‌ر چوویته لاى نێچیرڤان بارزانى سه‌رۆکى هه‌رێم و مه‌سرور بارزانى سه‌رۆکى حکومه‌ت پێیان ده‌ڵێیت بۆچى شارى پیشه‌سازى له‌چه‌مچه‌ماڵ دروست نه‌کرا که بڕیاربوو دانه‌غاز له‌م شاره دروستى بکات و هه‌لى کار بۆ گه‌نجان دابین بکات؟ فاروق که‌ریم ئاغاى هه‌مه‌وه‌ند: بڕیاربوو پێنج کارگه‌ى گه‌وره له‌ناو شارى پیشه‌سازیدا دروست بکرێت که له‌ته‌کێوه تاگوندى گورگه‌و تا گوندى ته‌وه‌که‌ڵ ده‌ڕۆشت، (200)ی تێدا ده‌کرا، هه‌تا بۆ خۆم ئه‌وکاته له‌ناو په‌رله‌مانتاره‌کاندا باسى ئه‌وه‌م کرد که عومه‌ر فه‌تاح به‌نیازه ئه‌م شارى پیشه‌سازییه ببات بۆ ماوه‌ت، ئاخر جێگه‌ى نابێته‌وه له‌ماوه‌ت غازه‌که لێره‌یه. ئێمه بۆ ئه‌وه به‌نیازین بچین بۆ لاى سه‌رۆکى هه‌رێم و لایه‌نى دیکه، چه‌مچه‌ماڵ (35) هه‌زار که‌سى تێدا ئه‌نفالکراوه با (35) هه‌زار نه‌بێت (20) هه‌زار بێت تائێستا سێ هه‌زار که‌س له‌که‌سوکارى ئه‌نفال مووچه‌یان هه‌یه‌و له‌سه‌دا (12)ى ئه‌م خه‌ڵکه‌ى ئێمه شه‌هیدو ئه‌نفاله.
.jpg)
هاوڵاتى ئه‌ندامێکى لیژنه‌ى هه‌موارکردنه‌وه‌ى ده‌ستور رایگه‌یاند، پێکهاته‌کانى عێراق له‌ناویاندا کورد دڵنیانییه له‌نیازى پشت هه‌موارکردنه‌وه‌ى ده‌ستورو هه‌مویان پێیانوایه هه‌ڕه‌شه‌یه له‌سه‌ر مافه‌کانیان. لیژنه‌ى هه‌موارکردنه‌وه‌ى ده‌ستور که له‌لایه‌ن په‌له‌مانى عێراقه‌وه پێکهێنراوه، تائێستا چوار کۆبوونه‌وه‌ى کردووه، به‌مه‌به‌ستى رێکخستنى کاروباره‌کانى، به‌ڵام باسی له‌و ماددانه نه‌کردووه که‌ئه‌گه‌ر هه‌یه هه‌مواربکرێنه‌وه. جوان ئیحسان سه‌رۆکى فراکسیۆنى یه‌کێتى که‌ئه‌ندامى لیژنه‌ى هه‌موارى ده‌ستوره به هاوڵاتى راگه‌یاند «کۆبوونه‌وه‌کانمان زیاتر بۆ رێکخستنى ئیشوکاره‌کانى لیژنه‌که بووه، هیچ پێکهاته‌یه‌ک دڵنیا نییه که‌ئه‌گه‌ر ده‌ستور هه‌موابکرێته‌وه مافه‌کانى زیانیان به‌رده‌که‌وێت یان نا». وتیشى «هه‌موارکردنه‌وه‌ى ده‌ستور به‌ته‌وافوق ده‌بێت نه‌ک به‌ده‌نگدان، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پێکهاته‌کان دڵنیانین له‌یه‌کتر، دیار نییه بارودۆخه‌که به‌ره‌و کوێ هه‌نگاو ده‌نێت، هه‌موو لایه‌نه‌کان له‌یه‌کترى دوودڵن». له‌باره‌ى بژارده‌کانى کورده‌وه له‌ئه‌گه‌رى که‌مکردنه‌وه‌ى مافه‌کانى له‌ده‌ستوردا، جوان ئیحسان باسى له‌وه‌کرد، ئاسۆکه هێشتا روون نییه که به‌کوێ ده‌گات، بۆیه ناتوانن هیچ پێشبینییه‌ک بکه‌ن له‌و باره‌یه‌وه «دڵنانین له‌نیازى پشت هه‌مواکردنه‌وه‌ى ده‌ستورو پێکهاته‌کان به‌گومانه‌وه سه‌یرى ده‌که‌ن، به‌تایبه‌ت که‌هه‌ندێ لایه‌ن باسى سیسته‌مى سه‌رۆکایه‌تى و گۆڕانکاریی له‌مادده‌ى 140 ده‌که‌ن». ئەگەر دەستور بگۆڕدرێت، دەبێته یەکەم هەموارکردنەوەى لەدواى پەسەندکردنییەوه لەساڵى 2005، بەڵام دیار نییه پڕۆسەکه سەردەگرێت یاخود نا. بۆ هەموارکردنەوەی دەستور، سەرۆک کۆمار داوایکردووە ئەنجومەنێکی نیشتیمانی بەسەرپەرشتی خۆی پێکبهێنرێت کەنوێنەری سەرجەم پێکهاتەکانی تێدابێت، هەروەها پەرلەمان لیژنەیەکى لەو بارهیەوه پێکهێناوه. بەپێی ڕێکەوتنی نێوان لایەنە سیاسیەکان نابێت هەمواری دەستوری عێراق بە زۆرینەو کەمینە تێپەڕێنریت، ئەوەش گەشبینی داوەتە لایەنە سایسیەکان نەترسن لە مافەکانی گەلی کورد، بەلام مەترسیەکی تر هەیە کە لەناوخۆی هەرێم هیشتا چارەسەنەکراوەم، ئەوەش کیشەیەکی درێژخایەنە، کە دووری نێوان شەقام و دەسەڵاتە، کە بە «مەترسی» سەیردەکرێت. بەپێی دەستوری عێراق کە لە ٢٠٠٥ نوسراوە، لەکاتی هەموارکردنەوەیدا دانیشتوانی سێ پاریزگا دەتوانن بە دەنگی دوو لەسەر سێ هەموارەکە رەتبکەنەوە، بەوپێیەی هەرێمی کوردستان لە سێ پاریزگای جێگری پێکهاتەوە (بە هەڵەبجەشەوە بۆیە چوار پارێزگا) دەتوانێت ئەمە وەکو کارتێک بەکاربێنێت بۆ بەدەستهێنانی مافەکانی. دەستوری عێراق بەیەکەم بەڵگەنامەی یاسایی دادەنرێت کە لەلایەن ئەنجومەنێکی هەڵبژێردراو لەدەنگدانێکی گشتیدا پەسەندکرا لەساڵی 1924ەوە، ئەوەش بەخاڵێکی وەرچەرخان دانرا لەعێراق و گۆڕینی دەسەڵاتێکی ناوەندی، بۆ حکومەتێکی دەستوری و نوێنەرایەتی و گەڕانەوەی سەروەری بۆ ئەو وڵاتە. دەستوری عێراق کە لە 144 ماددە پێکهاتووە. لەلایەن 78%ی دەنگدەرانی عێراقەوە دەنگی پێدرا، تائێستا چەند جارێک پرسی هەموارکردنەوەی خراوەتەڕوو، بەڵام هێشتا هیچ هەوڵێکیان سەرینەگرتووە.
.png)
شاناز حه‌سه‌ن په‌رله‌مانى کوردستان چاوه‌ڕوانى وه‌ڵامى حکومه‌تى هه‌رێمه بۆ ئه‌وه‌ى فه‌رمانبه‌رانى گرێبه‌ست به‌شێوه‌ى هه‌میشه‌یی دابمه‌زرێنرێن، دواى ئه‌وه‌ى حکومه‌ت بڕیارى دامه‌زراندنى نزیکەی شەش هەزار مامۆستاى گرێبه‌ستى ده‌رکرد، کە چەند ساڵێکە چاوەڕوانی بەهەمیشەییکردنیانن. ماوه‌ى هه‌فته‌یه‌که، فه‌رمانبه‌رانى گرێبه‌ست خۆپیشاندان ده‌که‌ن و داواى دامه‌زراندن له‌حکومه‌ت ده‌که‌ن، له‌په‌رله‌مانى کوردستانیش پێشنیازى بڕیارى دامه‌زراندنى فه‌رمانبه‌رى گرێبه‌ست یه‌که‌م دانیشتنى بۆ کراوه و خوێندنه‌وه‌ى یه‌که‌مى بۆ کراوه. ئاشنا عه‌بدوڵڵا ، په‌رله‌مانتارى فراکسیۆنى گۆڕان له لێدوانێکدا به هاوڵاتى وت «پێشنیازه بڕیاره‌که پێشتر رراى حکومه‌تى بۆ وه‌رگیراوه‌و به‌ڵام جارێکى تر داوایان کردووه مۆڵه‌تى تریان پێبدرێت، بۆ ئه‌وه‌ى داتاو ئامارى پێویست ئاماده‌بکه‌ن و ماوه‌ى دوو هه‌فته‌مان بۆ داناون بۆ وه‌ڵامدانه‌وه«. وتیشى «له‌دواى ئه‌و دوو هه‌فته‌یه که وه‌ڵامدراینه‌وه کارى له‌سه‌ر ده‌که‌ین، ئه‌گه‌ر وه‌ڵامیش نه‌دراینه‌وه ئێمه کۆبوونه‌وه‌ى ئاسایى په‌رله‌مان ئاماده‌ده‌که‌ین و خوێندنه‌وه‌ى دووه‌مى بۆ ده‌که‌ین و ده‌نگى له‌سه‌ر ده‌ده‌ین». پێشنیازه بڕیاره‌که هه‌موو فه‌رمانبه‌ره گرێبه‌سته‌کان ده‌گرێته‌وه که‌ژماره‌یان زیاتر له (29) هه‌زار فه‌رمانبه‌ره. کوردۆ محه‌مه‌د، وته‌بێژى وه‌زاره‌تى شاره‌وانى، له‌لێدوانێکدا به هاوڵاتى وت «له‌دانیشتنى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیراندا به‌شێکى دانیشتنه‌که‌یان له‌سه‌ر فه‌رمانبه‌رانى گرێبه‌ست بووه‌و بڕیار دراوه که دابمه‌زرێنرێن». وتیشى» فه‌رمانبه‌رانى گرێبه‌ست به‌پێی پێویستى داده‌مه‌زرێنرێن، وه‌زاره‌ته‌که‌ى ئێمه وه‌ک وه‌زاره‌تى په‌روه‌رده‌و ئه‌وانه‌ى تر نیه که‌هه‌موویان دامه‌زرێنرێن».
ئارا ئیبراهیم به‌رپرسانى حزبه‌کانى رۆژهه‌ڵاتى کوردستان پشتیوانى خۆپیشاندانه‌کانى کۆمارى ئیسلامى ئێران ده‌که‌ن که‌داواى هه‌رزانکردنى نرخى به‌نزین و گۆڕینى سیستمى سیاسى وڵات ده‌که‌ن. دوێنێ خۆپیشاندانه‌کان له‌ئێران ته‌شه‌نه‌ى کردووه‌و شاره کوردییه‌کانیشى گرتۆته‌وه‌و ده‌یان که‌س کوژراون و برینداربوون. حکومه‌تى ئێران به‌سێ قۆناغ نرخى به‌نزینى گران کردووه، پێشتر یه‌ک لیتر به‌نزین به‌هه‌زار تمه‌ن بووه‌و له‌ئێستادا بۆ سێ هێنده زیادى کردووه‌و بووه به‌سێ هه‌زار تمه‌ن بۆ هه‌ر لیترێک که (300)دینارى عێراقى ده‌کات، ئه‌مه‌ش ناڕه‌زایه‌تى و توڕه‌یى خه‌ڵکى ئێرانى لێکه‌وتۆته‌وه. خۆپیشانده‌ران به‌دروشمى جیاوازه‌وه دژى به‌رزبوونه‌وه‌ى نرخى به‌نزین له‌زۆربه‌ى شاره‌کانى ئێران به‌رده‌وامن، له‌سنه‌و کرماشانو مه‌ریوان خۆپیشاندان رێگه سه‌ره‌کییه‌کانى شاره‌که‌یان داخستوه‌و له‌ناوه‌ڕاستى شاره‌که کۆبوونه‌وه. زۆربه‌ى خۆپیشانده‌ران ئوتۆمبێله‌کانیان له‌سه‌ر رێگا سه‌ره‌کییه‌کان کوژاندۆته‌وه وه‌ک ده‌ربڕینى ناڕه‌زایى دژى به‌رزبونه‌وه‌ى نرخى به‌نزین. له‌چه‌ند شارێکیش بایکۆتى ده‌وام کراوه‌و فه‌رمانبه‌ران هاتوونه سه‌ر شه‌قام بۆ ئه‌وه‌ى حکومه‌ت به‌بڕیاره‌که‌یدا بچێته‌وه. له‌شارى بێهبه‌هانى پارێزگاى خوزستان له‌باشوورى ئێران خۆپیشانده‌ران بانکى نیشتمانى (میللی) ئێرانیان له‌یه‌کێک له‌شه‌قامه‌کانى ئه‌و شاره سووتاند. ده‌سه‌ڵاتدارانى ئێران جه‌خت له‌جێبه‌جێکردنى بڕیارى به‌رزکردنه‌وه‌ى نرخى به‌نزین ده‌که‌نه‌وه‌و داوا له هه‌موو دامه‌زراوه په‌یوه‌ندیداره‌کان ده‌که‌ن به‌ته‌واوى به‌بڕیاره‌که‌وه پابه‌ند بن. هه‌رسێ سه‌رۆکایه‌تى باڵاى کۆمارى ئیسلامى ئێران، که‌هه‌ریه‌ک له‌حه‌سه‌ن روحانى سه‌رۆک کۆمارى ئێران و عه‌لى لاریجانى سه‌رۆکى په‌رله‌مانى تێدایه ئه‌مڕۆ شه‌ممه له‌میانه‌ى کۆبوونه‌وه‌ى ئه‌نجوومه‌نى ئابورى ئێراندا جه‌ختیان له‌پێویستى جێبه‌جێکردنى بڕیارى به‌رزکردنه‌وه‌ى نرخى به‌نزین کرده‌وه‌و داواشیان له‌دامه‌زراوه‌کان کرد وه‌ک خۆى پێوه‌ى پابه‌ندبن. حزبه‌کانى رۆژهه‌ڵاتى کوردستان پشتیوانى خۆیان بۆ خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تییه‌کانى هاوڵاتیانى کوردى رۆژهه‌ڵاتى کوردستان دووپاتده‌که‌نه‌وه‌و ده‌ڵێن روخانى ئێران نزیکه. حه‌سه‌ن ره‌حمان په‌نا، ئه‌ندامى کۆمیته‌ى ناوه‌ندى کۆمه‌ڵه (رێکخراوى کوردستانى حزبى کۆمه‌نیستى ئێران)، له‌لێدوانێکدا به هاوڵاتى وت «ئه‌و ناڕه‌زایه‌تیانه‌ى ده‌ستى پێکردووه، له‌تاران و شیرازو شاره‌کانى باشوور به‌هانه‌که گرانى به‌نزینه، به‌ڵام له‌ناخى کۆمه‌ڵگاى ئێراندا روخاندنى کۆمارى ئیسلامییه«. وتیشى « گرانى به‌نزین بوو که‌کۆمارى ئیسلامى کردییه ئاگرێک به‌سه‌ر قین و ناڕه‌زایه‌تى خه‌ڵکى ئێراندا». حه‌سه‌ن ره‌حمان په‌نا، باسى له‌وه‌شکرد ئه‌و خه‌باته‌ى هاوڵاتیانى خۆپیشانده‌ر حه‌ق و ره‌وایه‌و ته‌نها پرسى زیادبوونى نرخى به‌نزین نییه‌و هیوادارن به‌رده‌وام بێت، وتیشى «له راستیدا داواکارییه‌کانى خۆپیشانده‌ران روخاندنى کۆمارى ئیسلامى ئێرانه، که‌ده‌ڵێن مه‌رگ بۆ خامه‌نه‌یى و دیکتاتۆر، که‌واته ته‌مه‌نى رژێم به‌ره‌و کۆتایى ده‌ڕوات». ره‌حمان په‌نا پێشیوابوو ئه‌مه‌ریکا ته‌داخول نه‌کات باشتره‌و به‌قازانجى ئه‌و خه‌ڵکه‌یه ، «ئه‌گه‌ر خۆیان کۆمارى ئیسلامى ئێران بڕوخێنن باشتره، چونکه ئه‌مریکا بیڕوخێنێت به‌سه‌ر خه‌ڵکدا ده‌یڕوخێنێت وه‌کو عێراقى لێده‌کات». دوێنێ مایک پۆمپیۆ، وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریکا رایگه‌یاند «ئه‌مریکا له ریزى گه‌ل و خه‌ڵکى ناڕازى و خۆپیشانده‌رانى ئێراندایه«، ئه‌وه‌ش وه‌ک پشتیوانییه‌ک بۆ گه‌لى ئێران. ئه‌ندامى ده‌سته‌ى کارگێڕى حزبى دیموکراتى کوردستانى ئێران ده‌ڵێت، تاران هاوکارى ماددى هێزه «تیرۆریست و میلیشیاکان له‌لوبنان و فه‌له‌ستین ده‌دات و خه‌ڵکه‌که‌ى برسى کردووه«. فوئاد خاکى ئه‌ندامى ده‌سته‌ى کارگێڕى حزبى دیموکراتى کوردستانى ئێران (حدکا) به هاوڵاتى وت «ئێمه وه‌کو حزبى دیموکراتى ئێران و ناوه‌ندى هاوکارى حزبه‌کانى کوردستانى ئێران، پشتیوانى خۆمان له‌داواى ره‌واى خه‌ڵکى رۆژهه‌ڵاتى کوردستان و هه‌موو شاره‌کانى ئێران راگه‌یاندووه، ئه‌و جۆره زیاکردنى قیمه‌تى به‌نزین راسته‌وخۆو ناڕاسته‌وخۆ گرانبوونى سه‌رجه‌م کاڵاو پێداویستییه‌کانی لێکه‌وتۆته‌وه‌و ئه‌مه‌ش بارگرانییه بۆ سه‌ر خه‌ڵک». ئه‌و به‌رپرسه‌ى حزبى دیموکرات وتیشى «کۆمارى ئیسلامى ئێران خه‌رجى بزوتنه‌وه تیرۆریستییه‌کان له‌لوبنان و فه‌له‌ستین ده‌دات و خه‌ڵکى ئێرانى برسى کردووه، بۆیه خه‌ڵک له‌سیاسه‌تى شه‌ڕه‌نگێزى ئێران بێزاربووه«. «سه‌دا سه‌د دروشممان روخاندنى رژێمى کۆمارى ئیسلامى ئێرانه‌و هه‌وڵیشى بۆ ده‌ده‌ین»، فوئاد خاکى واى وت.
عەلی مەحمود محەمەد لۆلا (580) رۆژ لەکونجی زیندان مایەوە، زیندانیانکرد بۆ ئەوەی مافی کاندیدبوونەکەی لێ بسێننەوە، کودەتای پێش گەیشتن بە کورسی بوو، ئەو قوربانی جەماوەریی بوونەکەی بوو، لێ چرکەساتێکیش تەنیا نەبوو، هەر لە رۆژی 7ی نیسانی 2018ەوە، رۆژانە هاوڕێیانی کە لەبەردەم زیندانەکەی کۆببونەوە، بەیانیان هاواریان دەکرد لۆلا بەیانیت باش، شەوانە لۆلا شەوت باش، بەرازیلیەکان لۆلایان لەزیندان بەتەنیا جێنەهێشت، هەمیشە دەنگیان لەگوێی دەزرینگایەوە، زیندانییەکی بەختەوەر بوو، زیندان ببووە پیرۆزگای هەژارانی وڵاتەکەی. ئەوان ویستیان بەزیندانیکردنی لۆلا چەپی بەرازیلی و ئەمەریکای لاتین بکوژن، چۆن بەکوشتنی گیڤارا چەپ گەورەترەوە بوو لەو کیشوەرە، زیندنیکردنی لۆلاش قۆناعێکی دیکەی هێنایە پێشەوە، ئامانجەکانی لۆلا کیشوەری بوو، وەک لەیەکەم لێدوانیدا هاوسۆزی خۆی بۆ هاوئامانجەکانی لەئەمەریکای لاتین دەربڕی، لۆلا ئامادەنەبوو زیندان بەجێبهێڵێت، ئەو ویستی لەگەڵ خۆیدا عەدالەتی زیندانیکراو ئازاد بکات، ئەو وەک چۆمسکی وتی ناڕەواترین زیندانی سیاسی بوو لەجیهاندا، ئەو دەستگیرکرا بۆ ئەوەی سەرکەوتنی جارێکی دیکەی لێ زەوت بکەن، ئەوەی کرا کودەتا بوو، لەپۆششی بەناو دادپەروەریدا، لە راستیدا کودەتایەک بوو دادپەروەری تیایدا ئەتک کرا. دەرکەوت سیرجیۆ مۆرۆی دادوەر راستگۆ نەبووە، لەپاداشتی زیندانیکردنی لۆلا کرایە وەزیری داد لەحکومەتی جایۆ بۆلسانرۆی فاشیست، کە راکابەری لۆلا بوو، دواتر نامەکانی تەلەگرامی مۆرۆو داواکارییە گشتییەکان لەنێوان ئۆکتۆبەری 2015 بۆ یۆلی 2017 کەپێگەی ئەنتەرسبت بڵاوی کردەوە، دەریخست ئامانجیان ئەوە بووە لۆلا لەکاندید بوون بۆ پۆستی سەرۆک کۆماری دوربخەنەوە، تەنانەت بەبەرنامە لێدوانی رۆژنامەگەریشیان لەکاتی هەڵبژاردنەکان لێ قەدەغەکرد، ئەوەش گەورەترین سکانداڵی گەندەڵی سیاسی بوو لەمێژووی کۆماری بەرازیلدا، هەروەها هەمان ئەو نامانە دەریانخست بەڵگەیان لەبەردەست نەبووە بۆ تێوەگلانی لۆلا، تۆمەتەکانیان بنچینەی نەبووە. مۆرۆ دادوەری ئەوساو وەزیری دادی ئێستا، دەڵێت قەناعەتمان وایە شوقەیەکی سێ ژوری وەرگرتووە، وەلێ بەڵگەمان نییە، دوای هەڵبژاردن بەشی خۆی لەکودەتاکە دورییەوە، پۆستی وەزارەتی دادی لەو کابینەیە وەرگرت کە بە دورخستنەوەی لۆلا بەدەستیانهێنا. میشیل تامیر جێگیری دیلما رۆسیف و سەرۆکی دواتری بەرازیل دانی نا بەوەی کودەتای سیاسییان کردووە، بۆ ئەوەی رێگری لەگەڕانەوەی لۆلا بکەن. لۆلا جێگای مەترسی بوو بۆ نیولیبراڵ و نەتەوەییە فاشیستەکانی ئەمەریکای لاتین و ئەمەریکا. لۆلا کێیە؟ لویس ئیناشیۆ لۆلا داسێلڤا ناسراو بە لۆلا، لە 27ی ئۆکتۆبەری 1945 لەگوندی فارجیم کۆمبریدای شاری سیتیس لەهەرێمی برنامبۆکۆ لە رۆژهەڵاتی بەرازیل لەدایکبووە، ئاواتی دانیشتووانی گوندەکەیان ئەوە بووە لەهەژاری رزگاریان بێت و بۆ شار کۆچ بکەن، باوکی ئەمیش رێگایەک دەگرێتە بەر، بەدوایدا پاش چەند مانگێک دایک و حەوت منداڵەکەی هەمان رێگا دەگرنەبەر، لۆلا تەمەنی حەوت ساڵان دەبێت، رێگا دورودرێژەکەی شار بەپێ دەبڕێت، بۆ یەکەمجار لەشار سواری ئۆتۆمۆبێل دەبێت، لۆلا پانتۆڵەکەی بە پەت دەبەست، پشدێنی لەپشت نەبوو تاعەیامێکی زۆر، ئەو باوکەی وا دەزانرا چووە کار بدۆزێتەوە لەشار، باوەژنێک بۆ لۆلا دێنێت و لەگەڵ ئامۆزایەکی خۆی زەماوەند دەکات، بۆیە بەناچاری لەژورێکی کولانەیی پشت یانەیەکەوە هەر هەشتیان تیایدا نیشتەجێ دەبن، لەباوک بێئومێد دەبن، لەناو رشانەوەی سەرخۆشەکان و هات و هاواریان، شەڕو گوڵمەزیان ژیان بەسەردەبەن، لە بۆیەکردنی پێڵاوەوە بۆ پاقلەفرۆشی و سەوزە فرۆشی و بۆ فیتەری تاکرێکاری کانەکان بۆ دەیان جۆری دیکەی کارکردن لەمنداڵی و هەرزەیی نسیبی لۆلا دەبێت لەبری خوێندن و یاریکردن، تا ئامۆژگاریەکەی دایکی بەرێتەسەر سەربەرزانە ژیان بکات، بۆیە لۆلا هەرگیز دایکی و هەژاری لەیاد نەکرد. لە 12 ساڵی واز لەقوتابخانە دەهێنێت، لەشەقامەکانی ساوپاوڵۆی پڕ لەتاوان بەپێڵاو بۆیەکردن و فرۆشتنی لەیمون و کارکردن لەبەنزینخانەکان و ...... خەریکی بەخێوکردنی خێزانەکەی دەبێت، دوای پەنجە بڕینەکەی لەمیانی کاردا لە ساڵی 1968 تێکەڵاو بەسیاسەت دەبێت دژ بەسیستەمی سەرمایەداری و ئەمپریالیزم، دەچێتە ریزی ساندیکای کرێکارانی کانەکانەوە، بڕانی پەنجە توتەی چەپی، هاوکاربوو بچێتە ریزی چەپی سیاسییەوە، بیر لەوە بکاتەوە، بۆچی بەشی جەستەی کرێکاران لەدەستبچێ و قەرەبو نەکرێنەوە، بۆچی منداڵان بە نەخوێندەواری ژیان بەرنەسەر؟؟، بۆچی منداڵانی هەژار کورتەباڵان بەزۆری و تەمەنیان کورتترەو لە خۆشی یاری و وانەی قوتابخانە بێبەرین؟؟، زۆر پرسیاری دیکە، ئەوەندە زۆربوون وەڵامەکانیش کەم بوون، بۆیە گەڕان بەدوای وەڵامی ناهەماتییەکانی ژیاندا لۆلای پەلکێشی خەباتی چینایەتی کرد، پێی وابوو وەڵامی هەموو ئەو پرسیارانە لای چەپی سیاسەتە، لای بنەبڕکردنی جیاوازی چینایەتی و یەکسانی ئابوورییە، کە تەنها بیری چەپ دەتوانێت بۆ کۆمەڵگای بهێنێت. لۆلا له‌ساڵى 2002 که گه‌یشته ده‌سه‌ڵات له سییه‌کانه‌وه به‌رازیل 260ملیار دۆلار قه‌رزار بوو، للێ ئه‌وکاته‌ى کورسى ده‌سه‌ڵاتى جێهێشت بووه خاوه‌ن 375ملیار دۆلارى یه‌ده‌ک لەساڵی 1973 دەبێتە سەرۆکی ساندیکای کانەکانی بەرازیل، لە 10ی شوباتی 1980 لەگەڵ هاوڕێکانی پارتی کرێکارانی دامەزراند، ئیتر قۆناغێکی دیکە لەخەباتی لۆلا بۆ خەونە مێژووییەکەی دەستیپێکرد. چەندین جار بەهۆی چالاکی سیاسییەوە لەسەردەمی حکومەتی دکتاتۆری زیندانی دەکرێت، لەساڵی 1980 بۆ 1983 لەزیندان دەمێنێتەوە، دوای دەرچوونی سەرەتا بۆ هەڵبژاردنەکانی هەرێمی ساوپاولۆ خۆی کاندید دەکات و دەرناچێت، وەلێ کۆڵ نادات، بەپشودرێژی کرێکاریانە بەردەوام دەبێت، دواجار لەپەرلەمانی هەرێمەکە کورسیەک مسۆگەردەکات، بە دوایدا سێ جار خۆی بۆ پۆستی سەرۆک کۆماری پاڵاوت و هەموو جارەکان دۆڕا» 15ی ئۆکتۆبەری 1989 توانی 17,2%، 3ی ئۆکتۆبەری 1994 توانبی 17,11%و لە 4ی ئۆکتۆبەری 1998 توانی 21,4%ی دەنگەکان بەدەستبهێنێت«، لەکۆتادا بۆ چوارەم جار سەرکەوت «6ی ئۆکتۆبەری 2002 لەخولی یەکەم 39,4%و خولی دووەم 27ی ئۆکتۆبەر توانی 61,27%ی دەنگەکان و لە 1ی ئۆکتۆبەری 2006 بۆ دووەم جار هەڵبژێردرایەوە لەخولی یەکەم 46,6%و لەخولی دووەم 29ی ئۆکتۆبەر 60,83%ی دەنگەکانی هێنایەوە»، کە سەرکەوت وتی» ئیرادە بەسەر ترسدا سەرکەوت. هەرچی پارتی کرێکارانی بەرازیلییە، لەساڵی 1982 تەنها 3,2%ی دەنگەکانی هێنایەوە، هەڵبژاردن لەدوای هەڵبژاردن کێرڤی روو لە بان بوو، لەساڵی رێژەی دەنگەکانی 1986 بووە 6,9% و لەساڵی 1990 گەیشتە 10,2% و لەساڵی 2010 کە لۆلا دەسەڵاتی بەجێهێشت گەیشتە 16,9%، لەهەڵبژاردنی ساڵی 2018 کە مەترسی زۆر بوو لۆلا بیباتەوە ، پارتەکەی تەنها 10,03%ی دەنگەکانی هێنایەوە، ئەمەش بە مانای ئەوەیە جەماوەری لۆلا زۆر زیاتر بوو لەجەماوەری پارتەکەی. لۆلا خەباتی کرد بۆ بنیادنانی سستەمی سەرۆکایەتی لەوڵات، گۆڕینی سستەمی پەرلەمانی بۆ سەرۆکایەتی، نەک پەرلەمان سەرۆک دیاری بکات، پاش بردنەوەی بووە یەکەم سەرۆک کۆماری چەپگەرای وڵات و یەکەم سەرۆک کۆماری کە لەچینی کرێکارەوە هاتبێت لەبەرازیل، لە دوای دامەزراندنی کۆمارەوە لەساڵی 1889دا. لۆلاو ئابووری بەرازیل لۆلا دەرچووی زانکۆکانی سۆربۆن و هارڤارد نەبوو، ئابووری لەژێردەست وەرگرانی نۆبڵ تەواو نەکردبوو، تەنها زانکۆی ژیانی هەژاری تەواوکردبوو، وەلێ توانی لەماوەی حوکمڕانیدا ئابووری وڵاتەکەی بەرەوپێش ببات و ببێتە جێی ئیرەیی سیاسەتمەدارانی دی، ئەوانەی گەورەترین شەهادەو باشترین زانکۆکانی جیهانیان تەواو کردبوو، ئەو لەزانکۆی دایکی و پێڵاو فرۆشییەوە هاتبوو، بەخزمەتی ئەوان باشترین ئابووری زانی ژیانی لێ دەرچوو. لۆلا لەساڵی 2002 کەگەیشتە دەسەڵات، لەسییەکانەوە بەرازیل قەرزار بوو، لەو ساڵەدا بەرازیل 260 ملیار دۆلار قەرزار بوو، لێ ئەوکاتەی کورسی دەسەڵاتی جێهێشت بووە خاوەن 375 ملیار دۆلاری یەدەک. لەساڵی 1999 بەرازیل (30) میار دۆلاری قەرز کرد لەبانکی دراوی نێودەوڵەتی، پێش وادەی دیاریکراو بە دوو ساڵ لۆلا قەرزەکانی هەموو دایەوە، تەنانەت لەساڵی 2009 بڕی 10 ملیار دۆلاری قەرزی دا بەسندوقی دراوی جیهانی. کە گەیشت بەدەسەڵات، ئابووری بەرازیل لە ریزی یانزەهەمینی ئابووری جیهانی بوو، داهاتی نەتەوەیی وڵات 552,288 ملیار دۆلار بوو، کە کورسی سەرۆکایەتی جێهێشت، بەرازیل ببووە 7ەمین ئابووری جیهان و داهاتی نەتەوەیی وڵات 400% زیادی کردبوو، گەیشتبووە 2,087,889 ترلیۆن دۆلار. پێش لۆلا داهاتی نەتەوەیی وڵات ساڵانە بەڕێژەی 1,7% گەشەی کردبوو، وەلێ لە ماوەی حوکمڕانی ئەودا بەڕێژەی 4,8% گەشەی کرد. هەرچی داهاتی تاکە لەساڵێکدا لەماوەی حوکمڕانی ئەودا، لە 3696 دۆلارەوە بەرزبووەوە بۆ (8395) دۆلار. لەسێ ساڵی یەکەمی سەردەمی حوکمڕانی لۆلا (200) ملیار دۆلار سەرمایەگوزاری بێگانە کرا لەبەرازیل، 1,5 ملیۆن بێگانە لەوڵات نیشتەجێ بوون، دوو ملیۆن بەرازیلیش گەڕانەوە وڵات، هەمووی بەهۆی ئەو گەشەو سەقامگیرییەی وڵات لە رووی سیاسی، ئابووری، ئاسایشەوە بەخۆوەی بینیبوو. لۆلاو هەژاری لەژیانیاندا هەژاران و رەشپێستەکان و دورگەکانی بەرازیل وەک سەردەمی لۆلا ژیانیان باش نەبوووەو کەرامەتیان نەپارێزراوە، لەو وڵاتەی جیاوازی داهات لەترۆپکی جیهاندا بووە، لۆلا خزمەتی پڕ بەهای کرد بەهەژارانی وڵاتەکەی لەبواری پرۆژەی کۆمەڵایەتی، هاوکاری دارایی و کرێی باشترو پێشکەوتنی کەرتی پەروەردە کرد، (44) ملیۆن هاووڵاتی لەهەژاری و نەخوێندەواری رزگارکرد، کۆی گشتی 33%ی هاووڵاتیانی بەرازیلی کەڵکیان لەبەرنامەی کۆمەڵایەتی لۆلا وەرگرت. دوو ملیۆن خانوی دروستکرد بۆیان، بەپڕۆژەی بەسفرکردنی هەژاری، هەژارانی بەرازیلی رزگارکرد لەو دەردەی لەوەتەی بەرازیلی نوێ هەیە هاووڵاتیان بەدەستیەوە دەتلانەوە. بۆلسا فاملی ناوی پڕۆژەکەی لۆلا بوو بۆ بنەبڕکردنی هەژاری، (11) ملیۆن خێزان کەڵکی لێوەرگرت، تاکە مەرج ناردنی منداڵکانیان بوو بۆ خوێندن، بەپێی پڕۆژەکە مانگانە (87) دۆلار کۆمەکی هەژاران دەکرا، نەخت کۆمەکەکە مانگانە دەچوە سەر ژمارەی ئەو بانکەی بۆیان کرابوەوە، کە دەیکردە 40%ی لانی کەمی کرێ، هاوکات لانی کەمی کرێ بە سیستەم چووە سەر بەتایبەت موچەی کرێکارانی بەرگ شین، سەرەتا لانی کەمی کرێی دانا بە (160) دۆلار لەمانگێک، لەشوباتی 2009 لانی کەمی کرێ گەیشتە (230) دۆلار لەمانگێکدا. داهاتی خێزانەکان لەساڵی 1996ەوە بۆ ساڵی 2002 نەگۆڕابوو، وەلێ لەساڵی 2003ەوە زیادی کرد، ئاستی نایەکسانی بەپێی پێوەری جینی بۆ نایەکسانی لە 0,64ەوە دابەزی بۆ 0,55، کە ئەم ژمارەیەش هێشتا زۆر زۆر بوو « پێوەری جینی کەدەبێتە سفر یانی کۆمەڵگا تەواو یەکسانە، ئەوەی پێی دەوترێت کۆمەڵگای کۆمۆنیستی، کە دەکاتە یەک یانی تەواوی سەروەت و سامان لەدەستی یەک کەسدا کۆبۆتەوە» . تا ئەوکاتەی لۆلا دەسەڵاتی جێهێشت، 10%ی هەژارترینی وڵات داهاتی بەرێژەی 9% چووە سەر، بەڵام 10%ی هەرە دەوڵەمەندەکان داهاتیان 2-4 % زیادی کرد، بەمەش لاسەنگی لەقازانجی هەژاران پێکهات. 50%ی هاووڵاتیانی بەرازیلی لەهەژاران لەسەردەمی حوکمڕانی لۆلا داهاتیان بەرێژەی 68% چووە سەر، هاوکات (23) ملیۆن کەس داهاتیان لە (457) دۆلار مانگانەوە بۆ (753) دۆلار بەرزبوەوە، بودجەی کەرتی پەروەردە لە رێژەی 2,7% ی بودجەی وڵاتەوە بەرزکرایەوە بۆ 4,5%. لە نایەکسانی داهاتدا بەرازیل ئێستا لەریزبەندی 70ەمین وڵاتی جیهانە، لەکۆی (139) وڵات کە ئامار کراوە، بەپێی راپۆرتی 2018ی تاقیگای نایەکسانی، 10%ی هەرە دەوڵەمەندەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست 61%ی داهاتی نەتەوەیی بۆ ئەوانە، دوای ئەوان بەرازیل دێت 55%، چین 41% و ئەوروپا 37% و ئەمەریکاو کەنەدا 44%ە. لەسەردەمی لۆلا هەژاری بنەبڕ نەکرا وەلێ کەمکرایەوە، بەڵام بەرازیل بە یەکێک لەوڵاتە هەرە نا یەکاسانەکانی جیهان مایەوە، بۆیە ئەو نازناوەی بۆی بڕایەوە سەرۆکی هەژاران شایانی لۆلا بوو. ئەمانەش وایکرد لای گەلی بەرازیلی خۆشەویست بێت، بووە جەماوەریترین سەرۆکی بەرازیل بوو لەمێژوودا، ئۆباما سەرۆکی پێشووی وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا وتی »لۆلا بەناوبانگترین و پڕ جەماوەرترین سەرۆکە لەجیهاندا».هەرچی رۆژنامەی لۆمۆندی فەرەنسییە لەساڵی 2009 وەک کەسایەتی ساڵ و گۆڤاری تایمزی ئەمەریکیش وەک کاریگەرترین سەرۆکی جیهانی دیارییان کرد. هەرچی ئێستایە دوای کودەتای راستڕەوەکان، داهاتی 1%ی هەرە دەوڵەمەندەکان بە رێژەی 8,4% زیادی کرد لەساڵی 2018، کەچی 50%ی هەرە هەژارەکان داهاتیان 3,2% دابەزی، داهاتی مانگانەی 1%ی هەرە دەوڵەمەندەکان 33,8 جار زیاترە لەداهاتی 50%ی هەرە هەژارەکانی وڵات. رێژەی هەژاری تەنها لەنێوان 2015 بۆ 2017 لە 8,3% ەوە بەرزبوەوە بۆ 11,1% ،23,3 ملیۆن هەژار بەکەمتر لە (50) دۆلار لەمانگێک دەژێن. لە یۆنی 2019دا پێوەری جینی بەرازیل بۆ نایەکسانی گەیشتە 0,629، زیاتر لەساڵی 2012 کە لۆلا تیایدا گەیشتە دەسەڵات. هەژاران لە 2014 ەوە ،17,1% داهاتیان لەدەستداوە، چینی ناوەند 4,2%، وەلێ هەره دەوڵەمەندەکان داهاتیان 10,1% زیادی کردووە. کەواتە کودەتای سەرمایەداران لە رێگای ناسیۆنال فاشیستەکانەوە، ئامانجەکانی خۆی پێکاوە، نیولیبراڵیزم لەژێر دروشمی یەکەم بەرازیل بەرنامەکانی خۆی باشتر جێبەجێ دەکات، کە لە راستیدا نەک یەکەم بۆ بەرازیلە بەڵکە یەکەم بۆ سەرمایەدارانی بەرازیلە. لۆلا تەنها 0,5% بەرهەمی نەتەوەیی بۆ بنەبڕکردنی هەژاری تەرخانکردبوو، هاوکاری (64) ملیۆن هەژاری دەدا، ئەی ئەگەر زیاتری تەرخان بکردبایە چی دەبوو، کەواتا پارە لای دەسەڵاتداران هەموو کات هەیە، بەزۆر نەبێت دەریناخەن. شایی راستگەراکان لۆلا بەتاوانی گەندەڵی وەرگرتنی شوقەیەک بەهاکەی (590) هەزار دۆلارە دەستگیرکرا، لەگەڵ 78 سیاسی دیکەی بەرازیل تۆمەتبارن بەدۆسیەیەکی گەندەڵی بەناوی شوشتنەوەی ئۆتۆمۆبیل، بەپێی دۆسیەکە بێت لۆلا خاوەند 190 هەزار دۆلارو دوو ژمارەی بانکی و دوو خانوو و پارچەیەک زەوییە، سەرەتا بە (12) ساڵ و مانگێک سزادرا دواتر کەمکرایەوە بۆ هەشت ساڵ، لەکاتێکدا ئەویان دەستگیرکرد، کەچی (78) کەسی دیکە گلاونەتە دۆسیەکەوە هەموو ئازادن و ئەویش پلەو پۆستی لە سەروی هەمووانەوە بووە، بۆیە چەپەکانی بەرازیل پێیان وابوو ئەمە چەوساندنەوەی سیاسییەو درێژەی کودەتاکەیە بەسەر سەرۆک دیلما رۆسیف کرا لە 14ی ئازاری ساڵی 2016، هاوکات پێیان وابوو تاوانی تیرۆرکردنی ماریلا فرانکۆ ئەندامی پارتی ئازادی و سۆسیالیزم کە لە 14ی ئازار لە شاری ریۆ دی جانیرۆو تەقە کردن لەکاروانی لۆلا لەشاری بارنا هەموو دەچنە چوارچێوەی یەک سیناریۆوە دژ بەچەپەکانی بەرزیل رێکخراوە. سوپا پێش بڕیاری دادگا پشتیوانی لەبڕیاری دەستگیرکردنەکەی لۆلا کرد، جەنەراڵ ئیدواردۆ فیلاس سێ رۆژ پێش بڕیاری دادگا وتبوی: سوپاو هاووڵاتیانی شەرەفەمەند ئیدانەی رزگاربوونی تۆمەتباران لەسزا دەکەن، رێزی دەستورو ئاشتەوایی و دیموکراسیەت دەگرن، هەرچی ژەنەراڵ لویس شرۆیدەرە لەمە زیاتر رۆیی و رایگەیاند « ئەگەر لۆلا لەهەڵبژاردنەکان بردیەوە، ئەرکی هێزە چەکدارەکانە سستەم بگەڕێنێتەوە، هەردوو ژەنەراڵەکە رایانگەیاند بەشداری لۆلا لەهەڵبژاردنەکان مەترسییە بۆ سەر ئەو جەنگەی بەرازیل دژ بەگەندەڵی ئەنجامی دەدا، لە راستیدا لۆلا مەترسی بوو بۆ سەر ئەنجامی هەڵبژاردنەکە، هەمان سیناریۆ سوپاو پۆلیس ئێستا لەپۆلیڤیا بەڕێوەی دەبەن دژ بەسەرۆک مۆرالیس. پارتی سۆسیال دیموکراتی راستگەراش رایگەیاند سزانەدانی لۆلا گەڕانەوەیە بۆ دواوە، وەلێ چەپەکان پێیان وابوو یاسا بۆ ئامانجی سیاسی بەکارهاتووە، ئەوان پێیان وایە ئەمە کودەتای راستگەراکانە، (78) بەرپرس و پەرلەمانتاری دیکە لەلیستەکەدان، تەنها لۆلا دەستگیرکرا، بەخێرایی دۆسیەی لۆلا چووە پێش لەکاتێک زۆر سیاسی راستەوخۆ گلابوونە گەندەڵییەوەو تا ئێستاکەش دوای (580) رۆژ زیندانی لۆلا دۆسیەکانیان بەداخراوەیی ماوەتەوە. ئەفسەری خانەنشین جائیر بۆلسۆنارۆ، ناسیۆنالستی راستگەرا قازانجکەری یەکەم بوو لەدورخستنەوەی لۆلا لەهەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی کۆمار، چونکە لە ریزبەندی دووەمی راپرسییەکانی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمارییدا بوو بەجیاوازییەکی زۆرەوە لەدوای لۆلاوە بوو، بە دەستگیرکردنی لۆلا دەرگای کۆشکی کۆماری بۆ کرایەسەر پشت، هەموو چینە چەوسێنەرەکان، لەسوپاوە بۆ پارتە رەنگاو رەنگەکانی بۆرژوازی گلانە کودەتاکەوە تادەگاتە سستەمی دادوەری، کودەتایەکی سەربازی بەتامی یاسا،لۆلا سەربکەوتایە، مەترسی هەبوو وەک ئێستای مۆرالیس کودەتای بەسەردا بکرابایا، لەسایەی بوونی سوپاو دەزگای ئاسیشی بەهێزی کۆنترۆڵکراو لەلایەن بۆرژوازییەوە محاڵە بتوانرێت بەگەمەی دیموکراسی دەسەڵات بگرێترێتە دەست، پێشتریش لەهندۆراس و پاراگوای هەمان سیناریۆ دوبارەکرایەوە، ئەگەر نەگەڕێینەوە بۆ شیلی. لۆلاو هەڵبژاردنەکانی بەرازیل ئامانج لەدەستگیرکردنی لۆلا، رێگەگرتنی بوو لەگەڕانەوە بۆ دەسەڵات، لە رێگای هەڵبژاردنی مانگی ئۆکتۆبەری 2018 ەوە، ئەگەر بوار بە لۆلا بدرابایا بۆ بەشداریکردن، ئەوا هەڵبژاردنەکە دەبووە راپرسی لەسەر زیندانی کردنەکەی، ئەویش لەکۆتادا دادگای هەڵبژاردن بڕیاری یەکلاکەرەوەی لەسەر دەدات. پێش دەستگیرکردنەکەی لۆلا وتی» دەستگیرکردنی باشترین کاندیدی هەڵبژاردنەکانی مانگی ئۆکتۆبەر، داڕوخانی نەرێتی دیموکراسییە لەبەرازیل». راپرسیەکان دوای دەستگیرکردنەکەی کە لە 11 و 15ی ئەپرێل ئەنجامدراوە دەریدەخەن، پشتیوانیەکەی لۆلا بۆ 47% بەرزبۆتەوە، بەمەش جیاوازی لەگەڵ دووەم کاندیدی هەڵبژاردنەکان بۆ زیاتر لە (30) خاڵ چۆتەسەر. هاوکات 41%ی هاووڵاتیان پێیان وابوو لۆلا بێ بەڵگە سزادرا ، 44%ی هاووڵاتیانیش پێیان وابوو زیندانیکردنی غەدرە لێی کراوە، 58%یش پێیان وابوو مافی خۆیەتی بەشداری هەڵبژاردن بکات، لێ کودەتاچیەکان هاوپەیمانیەتی چینی دەسەڵاتداری کۆن و سوپاس و دادوەری ئەو مافەیان لێسەندەوە. رێگا نەدان بەلۆلا لەبەشداریکردن لەهەڵبژاردنەکان کۆتایی کایەی سیاسی بەناو دیموکراسیی بوو لەبەرازیل و دواتر ئەمەریکای لاتینیش. لۆلاو چەپ لۆلا سەرکردەیەکی قاڵبوی ناو جەرگەی خەباتە، بۆیە بە تۆمەتەکان ورەی نەڕوخاو لەبانگەشە نەکەوت، داوای کرد دەمەوێت سەیری ناو چاوی ئەوانە بکەم تۆمەتم بۆ هەڵە بەستن، وتی: ئەمە کۆتاییم نییە، من بوومە بەبیرێکی سیاسی . لۆلا لەساڵی 1990 دوای روخانی بەرلین، کۆڕبەندی ساوپاولۆی دامەزراند، بۆ کۆکردنەوەی پارت و هێزە چەپەکانی ئەمەریکای لاتین، کە دواتر لە (15) وڵات گەیشتن بەدەسەڵات، بۆیە ئەو شۆرشگێڕی پاش قەیرانەکانە، رەشەبا هەڵی ناتەکێنێت، لۆلا ئەوکاتی لەدەسەڵات بوو نوێنەرایەتی چەپی میانڕەوی ریفۆرمیستی بەرازیلی دەکرد نەک چەپی شۆڕشگێڕ، لێ لەچەپی رادیکاڵەوە هاتبوو، لۆلا نەک تەنها کاریگەری لەسەر چەپی بەرازیل هەیە، بەڵکە کاریگەری لەسەر چەپی تەواوی ئەمەریکای لاتینیش داناوە بەزۆرینەی بۆچونەکانەوە، ریفۆرمیستییەکەی وای لێنەکرد لە رادیکاڵەکانیش دابڕێت، ئەو لەژیانەوە رادیکاڵە، لێ لەئەزموونی حوکمڕانی یەکەم وڵاتی ئەمەریکای لاتینەوە پراگماتیکە. دەستگیرکردنی قەیران بوو بۆ چەپەکانی بەرازیل، بەهۆی نەبوونی کارێزمایەکی بەهێزی چەپ وەک لۆلا کەهەمووی کۆبکاتەوە لەژێر باڵی خۆی، لەکاتێکدا راستەکان بەهۆی پشتیوانی دکتاتۆرەکانی پێشوی وڵاتانی ئەمەریکای لاتینەوە بەهێزتر بوونە، وەلێ چەپی ئەمەریکای لاتین پارتە شیوعیە مۆزەکانی ئەوروپای رۆژهەڵات نین، بەڵکە چەپێکن لەهەناوی کۆمەڵگاوە هاتوونەو پاش شکستەکان هەمیشە بۆ بەدەستەوەگرتنی دەسەڵات هەڵساونەتەوە، ئەوان چەپی نان و کارو ئازادین. ئازادکردنی لۆلا هاوکات بوو لەگەڵ دوو رووداو، سەرکەوتنی چەپ لەمەکسیک و کودەتای سەربازی لەپۆلیڤیا، بەئازادبوونی ئەو چەپەکان بەقەڵایەکەوە بەرەو رووی عەقیدەی مۆنرۆ بۆ داگیرکردنی ئەمەریکای لاتین بەتوانایەکی زیاترەوە بەرەو رووی دەبنەوە، لۆلا لەژێر باڵی خۆی کۆیاندەکاتەوە، چەپ لەئەمەریکای لاتین لەبزاڤێکی سیاسی دەرچووە، بووە بە بەشێک لەکلتورو بیری گشتی و بۆیە لەڕیشە دەرهێنانی ئەستەمە.
.jpg)
وتاری: جێری مایرڵ لەپێگەی دیفێنس وەن وەرگێڕانی: کاکەلاو عەبدوڵا متمانە ئامرازێکی بەهێزە کەچەندەها ژیانی پاراستووە لەشەڕە تەمومژاوییەکانی سەرتاسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بەڵام ماوەیەکی زۆری دەوێت تا بنیادبنرێت و تەنها چەند ساتێکی کەمی پێویستە تا لەناوببرێت. کشانەوە لەپڕەکەی ئەمریکا لەسوریاو فەرامۆشییە شوومەکەی کوردەکان بۆ بەشداریان لەجەنگی دژی داعش ئەو متمانەیە بێهێز دەکات و هێزەکانی ئەمریکا و ئەرکەکانیان دەخاتە بەردەم مەترسی. بۆ ماوەی ٢٠ ساڵە - هەر لەداگیرکاری ئەفغانستان و بەدواداچوونی ئوسامە بن لادنەوە بۆ ململانێ سەربازییەکانی لیبیا، یەمەن، عێراق و سوریا - راوێژکارانی جەنگ و هێزە تایبەتییەکان لەنزیکەوە لەگەڵ هێزە ناوخۆییەکاندا لەبارودۆخی سەخت و مەترسیداردا کاریان کردوە. زۆرجار ئەم ئەرکانە وادەخوازن کەئەندامانی تایبەتی سوپاو راوێژکاران ژیانی خۆیان بدەنە دەست هاوبەشە بێ وڵاتەکان. تیمی بچوکی ئەمریکی بەشێوەیەکی رۆتینی بەتەنها و بەبێ ترس زۆر دوور لە بنکە سەربازییەکانی ئەمریکا و لەدەرەوەی مەودای پاڵپشتی هێزی ئاسمانی و هێزی کاردانەوەی خێرا کاریان لەگەڵ گروپە چەکدارە ئەفغانی و سورییەکان کردووە. هاوبەشە ناوخۆییەکان بەرگریان لەبنکە سەربازییەکان کردووەو هاوشانی هێزەکانی ئەمریکا شەڕیان کردووە. زانیاری هەواڵگرییان کۆکردوەتەوەو وەک وەرگێڕ لەو ئەرکانەدا کاریان کردووە کەپەیوەندی لەگەڵ خەڵکدا گرنگ بووە. لەنمونەی دەگمەندا کاتێک ئەم هێزانە روویان وەرگێڕاوە لە راوێژکارەکانیان، لێکەوتەکانی ئەم هەنگاوە کارەساتبار بووە بۆ ئەو ئەمریکییانەی لەوێ بوون. لەگەڵ ئەوەی سەربازانی ئەمریکا و هاوبەشەکانیان هاوشانی یەکتر شەڕیان دەکرد، پەیوەندی نێوانیان بەپشتبەستن بە متمانە بنیادنا کە نەک هەر گرنگە بۆ بەرهەمی سروشتی ئەزمونی هاوبەشیان لەدۆخە مەترسیدارەکاندا، بەڵکو پێویستیشە بۆ مانەوەیان لەکاتێکدا لەئەرکدان لەپشتی هێڵەکانی دوژمنەوە. یەکێک لەلایەنە باشەکانی ئەندامانی سوپای ئەمریکا توانای هەستکردنیانە بەباشی خەڵک سەرەڕای بەربەستە کلتورییەکان و تەرخانکردنی ئەمە بۆ سوودی ئەرکەکەو وڵاتەکە. توانیویانە ئامانجی هاوبەش بنیاد بنێن و هاوڕێ پەیدا بکەن و بەردەوامی بەهاوڕێیەتییەکە بدەن، تەنانەت کاتێک کە بەرژەوەندییەکانیان بەئاراستەی جیاوازدا رۆیشتووە. هەندێکیان بەرچاو روون بوون دەربارەی هاندەرە شاراوەکانی دانیشتوانەکانی ناوچەی ئەرکەکانیان، لەکاتێکدا هەندێکی تریان بەجۆرێک ساویلکە بوون. بەڵام ئەگەر پشتگیرییان لەو گومانە گشتی و چەتەئامێزیانە بکردایە کە لەئێستادا سیاسەتی کۆشکی سپی تەنیووە، سەرجەم چەمکی ئەم ئەرکانە دەکەوتنە مەترسییەوە. وەک راوێژکارێک بۆ هێزە ئەمریکییەکان لەناوچە دوورەدەستەکانی ئەفغانستان، لەو گەڕانەو دەورییانەدا بەشداریم کردووە کەسەلامەتیم کەوتوەتەوە سەر چەکدارە هاوبەشەکانی هێزەکانی ئەمریکا. لەبنکەی وەهادا بووم کەئەفغانییەکان پاسەوانی چواردەوریان کردووە. هەروەها بەبێ ترس خەوتووم لەو گوندانەی کەشوێنی ململانێ بوون و تێیدا تیمی بچوکی ئەمریکی تەنها پشتیان بەئیرادەی باشی شەڕکەڕە ناوخۆییەکان بەستووە. تیمە سەرکەوتووەکان (وە ئەوانەی کەناوچەکانیان زۆر پارێزراو بوون) ئەوانە بوون کە ئەو پەیوەندییەیان بەپشت بەستن بەمتمانە بنیادناو هەرگیزیش بەچاوی کەمەوە لەهاوڕێکانیان نەڕوانیوە. سەربازەکانی ئەمریکا - کە لەلایەن سەرکردەکانی واشنتنەوە پشتیوانییان لێدەکرێت - چوار ساڵیان بەدەستەوەیە بەڵێن بدەن بەهاوبەشە ناوخۆییەکان بۆ کۆکردنەوەی چەکدار، بەهێزکردنی پەیوەندی و سەرکردایەتیکردنی کردەی کاریگەر دژی تیرۆریستان. بۆ ماوەیەکی درێژ، ئەمریکا هەوڵی رێکخراوی داوە، هەرچەندە هەمیشە سەرکەوتوو نەبووە، تا ئەو بەڵێنانە بەجێبهێنیت و هاوشانی هێزە هاوبەشەکان بێت کەڕۆڵێکی سەرەکییان گێڕاوە لەئەرکە هەستیارەکانداو ژیانی چەندین ئەندامی سوپای ئەمریکیان پاراستوە. کشانەوە لەپڕەکەی سوریا، فەرامۆشکردنە ئاشکرا ناشرینەکە لەبەرامبەر پەیوەندییە پتەوەکە لەگەڵ هێزە کوردییەکان و قسەوباسە گاڵتەجاڕییەکان لەسەر نەوتی سوریا وەک ئەوەی ئامانجەکە هەر لەسەرەتاوە بۆ ئەوە بووە، راست و دروستی ئەو بەڵێنانە لەداهاتوودا بێهیز دەکات. زۆر سەختتر دەبێت بۆ راوێژکاران و سەربازە تایبەتییەکانی سوپای ئەمریکا کەهاوپەیمانی ناوخۆیی بدۆزنەوە ئامادەییان تێدابێت و ئەو متمانەیە بنیادبنێن کەخاڵی جەوهەرییە بۆ لەناوبردنی هەڕەشە بۆ سەر ئەمریکا و لەو ناوچانە رزگاریان ببێت کەشوێن پێی قورسی ئەمریکا تێیدا بوونی کەمە. "هەرگیز نیاز وانەبووە ئەمریکا پشتگیری لەسەربەخۆیی کوردەکان بکات" ئەوە راستە کەهەندێک لەو متمانەیە لەو بەڵێنانەوە سەرچاوەی گرتووە کەئەمریکا ناتوانێت بیانپاریزێت یان لەو هیوا ناواقیعیانەی کە دەربارەی پشتیوانی ئەمریکا بۆ ئەو ئامانجانەی لەگەڵ بەرژەوەندی ئەمریکادا یەکناگرێتەوە. هەرگیز نیاز وانەبووە ئەمریکا پشتگیری لەسەربەخۆیی کوردەکان بکات یان بۆ هەمیشە لەسوریادا بمێنێتەوە. هاوبەشە ناوخۆییەکان زۆر لەم راستییە ئاگادارن بەتایبەتی کوردەکانی سوریا کەدەسەڵاتدارانی رۆژئاوا چەندین جار فەرامۆشیان کردوون. بەڵام هەرگیز ئەو پەیوەندییە متمانەییە رووینەدەدا، چونکە هاوبەشە ناوخۆییەکان بڕوایان وابوو کە ئەو ئەمریکیانەی ئەوان دەیانناسن خەڵکانی شەرەفمەندو بەڕێزن کە لەچرکەساتێکدا فەرامۆشیان ناکەن و لانیکەم دان دەنێن بەو قوربانیانەی داویانەو هەوڵدەدەن کارە دروستەکە بکەن. خۆبێبەریکردنە ئاشکراکەی ئەمریکا لەئاست ئەرکەکانی بۆ هێزە کوردییەکان، لەگەڵ هەوڵێکی زۆر کەم بۆ هێشتنەوەی، متمانەی هاوپەیمانە هاوبەشەکانی تر بێهیز دەکات کەئێستا لەگەڵ هێزەکانی ئەمریکا لەمەیدانی جەنگدان لەناوچەکەدا، لەوانە ئەفغانستان کەتێیدا تاڵیبان لەبەرەی پێشەوەیە. ئەمە بەربەستیش دروستدەکات بۆ هێزەکانی ئەمریکا لەداهاتوودا لەگەڵ ئەوەی هەوڵی دروستکردنی هێزی هاوبەشە ناوخۆییەکان دەدەن و ئەرکی هەستیار بەهیوای سەرکەوتن بە هێزەکانیان دەسپێرن - سەرەڕای ئەوەی ژیانی خۆشیان پێ دەسپێرن.
.jpg)
هاوڵاتى میتی تورکیا لە رۆژئاوای کوردستان لەهەوڵی دروستکردنی ‹پشتێنەی تورکی›دایە کە ئەوەش بەنیشتەجێکردنی ئەو بیانیانەی کە بۆ شەڕی سوریا لە رێگەی داعش و گروپە چەکدارەکانی ترەوە لەساڵانی رابردوودا روویان لەتورکیاو سوریا کردبوو. میتی تورک و فەرمانگەی کۆچبەرانی تورکیا، لەئێستادا لەهەوڵی ئەوەدان کەسوکاری چەکدارە توندڕەوە ئیسلامیەکان، لە هێڵی (٥) کیلۆمەتریی نێوان سەرێکانی و گرێ سپی جێگر بکەن و بەم شێوەیە ‹ پشتێنەی تورکی› دروستبکەن. یەکێک لەوانە ئۆیغورەکان کە کەمینەیەکی موسڵمانن لەخاکی خۆیاندا لەپارێزگای کسینجیانگ باکوری رۆژئاوای چین، ئەوان دووچاری چەوسانەوەی تووندی سیاسی و ئایینی بوونەتەوە لەلایەن دەسەڵاتی وڵاتەوە. گروپە توندڕەوەکانی سوریا ئەمەیان بەهەل زانیوە تاکو رایانکێشنە ناو شەڕی سوریاوە. ئێستاش تورکیا هەوڵدەدات لە رۆژاڤای کوردستان نیشتەجێیان بکات. بەتەنها ئۆیغورەکان نین، بەڵکو چەندین بیانی تری وڵاتانی رۆژهەلاتی ئاسیا کە روویان کردۆتە سوریا هەوڵدەدات لەوێ نیشتنەجێیان بکات. تورکیا پێش ماوەیەک لەعەفرین و عەزاز و جەرابلوس کەئێستا لە ژێر داگیرکەریی ئەودان، هەمان تاکتیکی ئەنجامدا. ئەو چەکدارانەی کە لەئوزبەکستان و تورکمەنستان و تاجیکستان و ئیغورەوە هێنرابوون، لەسەر هێڵی سنووری نێوان سوریاو تورکیا جێگرکرابوون. لەچوارچێوەی داگیرکەرییەکانیدا تورکیا دەستی بەسیاسەتی ‹بە تورککردنی› ناوچەکانی سەرێکانی و گرێ سپی کردووە کە لەئێستادا هەردوو ناوچەکەی داگیرکردووە. بەپێی زانیارییەکان، بەڕێوەبەرایەتی گشتی فەرمانگەی کۆچبەرانی تورکیا چەندین خێزان کە لەوڵاتە تورکەکانەوە هێنراون بۆ تورکیا، بۆ ئەوەی لە سەرێکانی و گرێ سپی جێگریان بکات، لەهەوڵ و تەقەلایەکی بەردەوامدایە. ئەو کۆچبەرانەی لەئاسیای ناوەڕاستەوە هاتوون و لەئێستادا لەئەستەنبول و هاتای و دیلۆک و روحا لە کەمپەکاندا نیشتەجێکراون، بۆ ئەوەی بگوازرێنەوە بۆ رۆژئاوای کوردستان و لەناوچەکانی سەرێکانی و گرێ سپی نیشتەجێ بکرێن، دەزگای ئیستیخباراتی تورکیا (میت) دەستی بەهەوڵێکی جددی کردووە. بەپێی زانیارییەکان، لەئێستادا میتی تورکی لەگەڵ ئەو خێزانانەی بەهۆکاری جیاوازەوە، لەتورکەمەنستان و ئوزبەکستان و تاجیکستان و ئازەربایجان و ئەفغانستانەوە ئاوارەی تورکیا بوون، لەبارەی گواستنەوەیان بۆ رۆژئاوای کوردستان، چاوپێکەوتنیان لەگەڵدا ئەنجامدەدات. لەچەند ساڵی رابردوودا رەوشەکە گۆڕاو دوای ئەوە تووندڕەوە ئۆیغورەکان پارتی ئیسلامی تورکستانیان دروستکرد. ئۆیغورەکان پشتیوانی دەکەن لەسەلەفیزمی جیهادی، کە لەگەڵ ئایدۆلۆژیا رادیکاڵەکانی گروپە تووندڕەوەکاندا یەکدەگرێتەوەو بەشێکی کەمیشیان چوونە ریزەکانی قاعیدەوه لەئەفغانستان. لەوکاتەوە، گروپە تووندڕەوەکان بابەتی ئۆیغورەکانیان قۆزتەوە تا بیانخەنە ریزەکانیانەوەو ژمارەی خۆیان زیادبکەن تا وا نیشانبدەن کە لەتەواوی جیهاندا بڵاوبوونەتەوە. محەمەد عەبدوڵا رۆژنامەوانی سوری باس لەوە دەکات کە سەدان گەنجی ئۆیغور رۆشتن بۆ سوریاو عێراق لەسەرەتای 2013و چوونە ریزەکانی قاعیدەو دواتر چوونە ناو داعشەوە. تووندڕەوەکان ئەمە وەک «پشتڕاستکردنەوەی ئایدۆلۆژییە شێوێنراوەکەیان دەبینن، کەهیچ پەیوەندی بەئیسلامەوە نییە». محەمەد عەبدوڵا وتی «بوونیان لەهەرێمەکە بەر لەدروستبوونی داعش هەبوو، ئەمەش دەریدەخات گروپە تووندڕەوەکە هەڵمەتی رێکخراوی بۆ ئەندام کۆکردنەوە ئەنجامداوەو رەوشی ئۆیغورەکانی قۆزتۆتەوە». وتیشی ئەو داعشانەی ئەندام بۆ ریزەکانیان رادەکێشن هەڵیانخەڵەتاندن بەوەی گروپەکە نوێنەری ئیسلامی راستەقینەیەو دەیانپارێزێت لەو رەوشەی تێیدان. بەگوێرەی چەند خەمڵاندنێک، نزیکەی پینج هەزار ئۆیغور وەک بەشێک لەچەندین گروپی جیاواز لەسوریا شەڕدەکەن. شرۆڤەکارانیش ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کهزۆربەیان لەژێر ئاڵای خۆیاندا شەڕدەکەن بۆ ئەوەی بانگەشەبکەن بۆ دۆزی جوداخوازیی خۆیان. بەپێی بەڵگەکان، ئەو خێزانانەی بەنیازن لەناوچەکە جێگیر بکرێن، ئەوانەن کە کەسوکاریان لەناو رێکخستنە چەکدارە توندڕەوە ئیسلامیەییەکانی سوپای تورکیادان بەپێی بەڵگەکان، ئەو خێزانانەی بەنیازن لەناوچەکە جێگیر بکرێن، ئەوانەن کە کەسوکاریان لەناو رێکخستنە چەکدارە توندڕەوە ئیسلامیەییەکانی سوپای تورکیادان و هەورەها هەریەک لەفەرمانگەی کۆچبەران و مانگی سوورو بەڕێوەبەرایەتی کارەساتی سروشتی و فریاکەوتنی تورکیا بەڵێنی ئەوەیان پێداون کە لەکاتێکدا لەناوچەکە جێگیربکرێن بەهەموو شێوەیەک یارمەتییان دەدرێت. بۆ دروستکردنی ‹پشتێنەی تورکی› لەسەر خاکی سەرێکانی و گرێ سپی، ئامادەکاری ئەوە دەکرێت کەئەو خێزانە کۆچبەرە تورکانەی لەکامپەکانی تورکیادان، لەسنوورەوە تاقوڵایی (٥) کیلۆمەتر جێگیر دەکرێن و هاوڵاتیە سوریەکانیش لەو هێڵە بۆ دواوە جێگر بکرێن. کاتێک کەتورکیا دەستی بەهێرشەکانی بۆ سەر باکورو رۆژهەڵاتی سوریا کرد، گروپەکانی «سوڵتان مورادو شا سوڵتان سلێمان و سوڵتان محمد فاتیح و مونتەسیر بیلاللە و سەمەرقەند» کەتورکمانن، لەناوچە ستراتیجیەکانی سەر سنوور جێگری کردبوون. ئەم تاکتیکە بەپشتیوانی پەیمانی ئەدەنەیە جێبەجێ دەکرێت، کە لە ٢٠ی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٩٨ لەنێوان تورکیا و رژێمی سوریادا ئیمزاکراوە. تورکیا بۆ ئەوەی مادەی «لەنزیکەوە چاودێریکردنی (٥) کیلۆمەتر لەسنووری خۆیەوە» جێبەجێ بکات، گۆڕانکاری بەسەر دیمۆگرافی ناوچەکەدا دەهێنێت. رەجەب تەییب ئەردۆغانی سەرۆک کۆماری تورک دوای سەردانەکەی بۆ مەجەرستان (هەنگاریا) لەفڕۆکەخانە لێدوانێکی دابوو باسی لەپەیمانی ئەدەنە کردبوو، لەوێ نیازی خۆی ئاشکراکرد. ئەردۆغان لەبارەی داگیرکەریی سوریاوە وتبووی « تا وڵاتانی تر سوریا بەجێنەهێڵن ئێمەش دەرناچین. پەیمانی ئەدەنەمان لەبەردەستدایە. ئێمە لەچوارچێوەی پەیمانی ئەدەنەدا هەنگاو دەنێین.» تورکیا پێش ماوەیەک لەعەفرین و عەزازو جەرابلوس کەئێستا لە ژێر داگیرکەریی ئەودان، هەمان تاکتیکی ئەنجامدا. ئەو چەتانەی لەئوزبەکستان و تورکمەنستان و تاجیکستان و ئۆیغورەوە هێنرابوون، لەسەر هێڵی سنووری نێوان سوریا و تورکیا جێگرکرابوون. ئەو گروپانەی باسیان لێوەدەکرێت، کەسوکاریان لەناوچەکانی جەبەل ئەکراد (شاخی کورمانج) لەئیدلب و جەبەل تورکەن (شاخی تورکمەن)، خاڵی سنووری باب ئەل هەوا و ئەنتاریب و ناوچەکانی جندرێس و راجۆو بابل و شارای عەفرین و خاڵی سنووریی باب لەسەلامە لەعەزازو خاڵی سنووری جەرابلوس جێگیرکراون. بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئیدارەی کۆچبەرانی تورکیاو میتی تورکی بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچەکە ماوەیەکی زۆرە لەهەوڵ و پلانگێڕیدایە. ماوەیەک پێش ئێستا سەرچاوەیەک لەناوەندی کامپی ئاوارەکانی روحاوە بەفورات نیوزی راگەیاندبوو کە لەکەمپەکانی میت، ئەو ناوچانە پیشاندەدرێن کە بەنیازن داگیریان بکەن و ئاوارە تورکەکانیان تیایدا جێگر بکەن. سەرچاوەکە کە بەهۆی بارودۆخی ئەمنییەوە نەیویستووە ناوی ئاشکرا بکرێت رایگەیاندبوو، ئاوارەکانی سوریا بەگشتی کە لەکەمپەکاندا نیشتەجێن، ناونیشانی شوێنەکانیان کە لەکوێوە کۆچیان کردبوو، گۆڕاون بۆ ناوچەکانی سەر بە حەسەکەو رەقاو حەلەب، وتبووی «بەم شێوەیە دەیانەوێت بۆ رای گشتی جیهان ئاشکرای بکەن کەئەو ئاوارانە بە رەچەڵەک خەڵکی ئەو ناوچانەن و بەزۆر لەسەر خاکەکانیان کۆچبەر کراون.» ئەوانەی تورکیا دەیەوێت لە رۆژاڤای کوردستان نیشتەجێیان بکات پێشتر هەڕەشەیان لەوڵاتەکانی خۆیان کردووە. لەئازاری 2017، لقی عێراقی داعش ڤیدیۆیەکی هەڕەشەئامێزی بڵاوکردەوە کەتێیدا دوو ئەندامی ئۆیغوری گروپەکە لەژێر ئاڵای داعشدا داوای ئەنجامدانی هێرش دەکەن بۆ سەر چین. ئۆیغورەکان کەمەنەتەوەیەکی چینن، ژمارەیان (١١ بۆ ١٥) ملیۆن کەس دەبێت لەو وڵاتەو ئاینیان ئیسلامی سوننەیە، زۆربەیان لەڕۆژئاوای چین نیشتەجێن. لەئایاری 2018، پارتی ئیسلامی تورکستان لەسوریا ڤیدیۆیەکی درێژی بڵاوکردەوە کهتێیدا هانی موسڵمانانی وڵاتانی رۆژئاوا دەدات کۆچبکەن بۆ جیهاد، وەک بەشێک لەشەڕی جیهانیی قاعیدە. لەڤیدیۆی دیکەدا، لەنێویاندا ئەوهی لەحوزەیران بڵاوکرایەوە، نیشانی دەدات پارتی ئیسلامی تورکستان بەشداریدەکات لەشەڕی سوریادا لەپاڵ جوند ئەلئەقساو تەحریر شامدا. لەسوریا، پارتی ئیسلامی تورکستان چالاکە لەناوچەکانی ئیدلیب کە لەژێردەستی تەحریر شامدایە و نیمچە ئۆتۆنۆمییەکی داوە بەو یەکانەی لەچەکدارانی ئۆیغور پێکهاتوون. عەبدوڵا وتی وادیارە تەحریر شام بوونیان دەقۆزێتەوە بۆ پتەوکردنی دەسەڵاتی لەناوچەکە. وتیشی ژمارەی تەواوی چەکدارانی پارتی ئیسلامی تورکستان نازانرێت، بەڵام خەمڵاندنەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کهسەدان چەکداری ئۆیغور نێردراون بۆ دێهاتەکانی پارێزگاکانی ئیدلیب و لازقییە.
هاوڵاتی تورکیا ناتوانیت بەردوامبێت لەهێرشی بەربڵاوی سەربازیی بۆ رۆژاڤا، ئەوەش بەهۆی زۆری رەخنەو فشارەکان لەسەری و رێگەپێنەدانی لەلایەن روسیاوە کەئێستا لەناوچە سنورییەکان بڵاوبۆتەوە. بەپێی بڕوای شارەزایان یەپەگەش نایەوێت تەواوی ناوچەکە بکەوێتە دەست میلیشیاکانی نزیک لەتورکیا. پەیمانگای توێژینەوەی جەنگ رایگەیاند یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە) لەقووڵایی 30 کیلۆمەتری باکووری سووریا نەکشاونەتەوەو مەبەستیانە لەڕێگای پاراستنی پێوەندییەکانیان لەگەڵ روسیا و ئەمریکاش پارێزگاری لەپێگەکەی خۆیان بکەن. هێزەکانی کوردی سووریا ناسراو بە یەپەگە لەچوارچێوەی رێککەوتنی نێوان روسیاو تورکیا بڕیاربوو تاقووڵایی (30) کیلۆمەتری هێڵی سنووریی باکوری سوریا بکشێنەوەو لەبەرانبەردا پارێزراوبن لەهێرشەکانی تورکیا بۆ سەر ناوچە کوردنشینەکان. پەیمانگای توێژینەوەکانی جەنگ لەشرۆڤەیەکدا بۆ رەوشی سووریا نووسیویەتی بەگوێرەی رێککەوتنەکە دەبوو کوردی سوریا تاڕێککەوتنی 29ی تشرینی یەکەمی 2019 بۆ مەودای (30) کلیۆمەتری باکوری سوریا پاشەکشەیان کردبا، بەڵام ئێستاش هێزە کوردییەکان لەناوچەکەن و لەو هێڵە دیاریکراوە نەکشاونەتەوە. پەیمانگاکە نووسیویەتی بوونی روسیاو ئەمریکاو تورکیا لەباکووری سوریا شێوەیەک لەڕکابەریی ئەو وڵاتانەیە بۆ زیادکردنی هەژموونی و دەسەڵاتی خۆیان لەسوریاو کوردیش مەبەستیەتی لەو مەسەلەیە کەڵک وەربگرێت بۆ ئەوەی پێگەکەی خۆی بپارێزێت و بگرە بەهێزتریشی بکات. پەیمانگای توێژینەوەکانی شەڕ دەشنووسێت هێزە کوردییەکانی سوریا دەیانەوێت هاوکات بەشەراکەت لەگەڵ هەردوو وڵاتی ئەمریکاو روسیا پارێزراو بێت لەهێرشەکانی تورکیا. ئەو پەیمانگایە لەخوێندنەوەکەی خۆیدا ئەوەشی نووسیوە «ئەمریکا پاش ئەوەی لەباکوری سوریا کشایەوە دیسان گەڕایەوە پارێزگای حەسەکەو بەهاوکاریی هێزە کوردییەکانی سوریا کێڵگە نەوتییەکان دەپارێزێت و دەوریەی هاوبەش بەڕێوەدەبات. لەولاشەوە روسیا هاوکات لەگەڵ کوردیش و لەگەڵ تورکیاش دەوریەی هاوبەش ئەنجامدەدات». هەر بەگوێرەی راپۆرتەکەی پەیمانگای توێژینەوەکانی جەنگ، هێزەکانی ئاسایش کە بەشێکن لەهێزە کوردییەکان بەردەوام هاوکاری و یاوەریی هێزەکانی روسیایان لەگەڵەو بەشێوەی بەرچاو لەناوچەکە دەردەکەون. پەیمانگای توێژینەوەی جەنگ بڕوای وایە لەداهاتوودا تورکیا ئەم سیاسەت و تاکتیکەی کورد قبووڵ ناکات، بەڵام ئێستاکە هەر بەوە رازییە کە بەشێوەی رواڵەتی دەوریەی هاوبەشی لەگەڵ روسەکان بێت. هەروەها خوێندنەوەکەی پەیمانگای توێژینەوەی جەنگ نووسیویەتی هێزەکانی سوپای سوریاش دەوریەی سەربەخۆی خۆیانیان لەو ناوچانە بەڕێوە بردووە کەهێزە ئەمریکییەکانی لێیە. هەر بۆیەش دوور نیە رووبەڕووبوونەوە لەنێوان روسیاو ئەمریکاو تورکیاو سوریا رووبدات. دوای دوو رێکەوتنی نێوان تورکیا لەگەڵ ئەمەریکاو روسیا بۆ ئاگربەست، بەڵام هێشتا پەلاماری هێزە میلیشیاکانی سەر بەتورکیا بۆسەر چەند شارۆچکەیەکی رۆژاڤا بەردەوامە. هه‌سه‌ده رایده‌گه‌یه‌نێت، دواى راگه‌یاندنى ئاگربه‌ست، سوپاى تورکیا میلیشیا ئیسلامییه‌کانى هاوپه‌یمانى به (١٩٠) هێرشى زه‌مینى و (٨٢) هێرشى ئاسمانی، ئاگربه‌ستیان پێشێلکردووه. رۆژی دووشه‌ممه 11ى تشرینى دووه‌مى 2019 ناوه‌ندى راگه‌یاندنى هێزه‌کانى سوریاى دیموکرات (هه‌سه‌ده) له‌ڕاگه‌یه‌ندراوێکدا ئامارى پێشێلکارییه‌کانى سوپاى تورکیاو میلیشیا ئیسلامییه‌کانى هاوپه‌یمانى دواى ئاگربه‌ست ئاشکراکرد. هه‌سه‌ده له‌ڕاگه‌یه‌ندراوه‌که‌دا جه‌ختیکردووه‌ته‌وه، دواى رۆژى ١٧ى مانگى رابردوو، گروپه چه‌کداره‌کان و سوپاى داگیرکه‌رى تورکیا، (١٩٠) جار به‌هێرشى زه‌مینى و (٨٢) جاریش به‌هێرشى ئاسمانى له‌ڕێگه‌ى فڕۆکه‌ى جه‌نگى و فڕۆکه‌ى بێفڕۆکه‌وانه‌وه، ئاگربه‌ستیان پێشێلکردووه. تورکیاو میلیشیاکانى سەدان جار ئاگربه‌ستیان پێشێلکردووه‌و شه‌ڕڤانانى هه‌سه‌ده‌ش به‌رده‌وامن له‌به‌رخودان و به‌رگرى له‌خاکى رۆژئاواى کوردستان جه‌نه‌راڵ مه‌زڵوم کۆبانێ له‌چاوپێکه‌وتنێکى ته‌له‌فزیۆنیدا رایگه‌یاند که‌تورکیاو میلیشیاکانى سەدان جار ئاگربه‌ستیان پێشێلکردووه‌و شه‌ڕڤانانى هه‌سه‌ده‌ش به‌رده‌وامن له‌به‌رخودان و به‌رگرى له‌خاکى رۆژئاواى کوردستان. پاش رێککەوتنی نێوان واشنتن و ئەنقەرە، هێرشی (نۆ) رۆژەی تورکیا بۆ سەر کوردانی سوریا کۆتایی پێهات و پاش ئەوەش رێککەوتنی نێوان روسیا و تورکیا درێژەی بەئاگربەستەکە داو ئێستا ئۆپەراسیۆنی بەربڵاوی تورکیا دژ بەکوردەکان کۆتایی هاتووە. دوو شارەزای بواری تورکیا بەئاژانسی شینۆڤایان وتووە، ئەگەری نییە جارێکی دیکە تورکیا هێرشێکی بەربڵاو بۆ سەر کوردانی باکوری سوریا رێکبخات، ئەوەش بەبیانووی ئەوەی کەژمارەیەک لەهێزە کوردیەکان لەناوچەی ئەمنی نەکشاونەتەوە. نیهاد عەلی ئوزجان بەم هەواڵدەرییەی وتووە ئێستا هەڵمەتەکان بەگوێرەی دانوستانی نێوان سەرکردەکان دەدرێن، نەک بەپێی ئەوەی لەواقیعدا روودەدات. حەسەن کانی کارناسێکی دیکەی پرسەکانی تورکیا بەشینۆڤا دەڵێت ئەگەری هەیە روسیا مۆڵەت بەتورکیا بدات ئۆپەراسیۆنی وردو سنووردار دژ بەهێزە کوردیەکان کە لەناوچەی ئارام ماونەتەوە ئەنجامبدات، بەڵام ئۆپەراسیۆنی بەربڵاو چاودێریی جیهانی لەسەرە. هێرشی پێشووی تورکیا رەخنەی زۆری لێگیردرا. حەسەن کانی و نیهاد عەلی ئوزجان رایدەگەیەنن «بەئاوڕدانەوەی پاڵپشتیی روسیا لەکوردانی سوریاو زیاتربوونی چاودێریی جیهانی لەسەر بابەتی کوردەکان، تورکیا چیدی ناتوانێت بەئاسانی هێرش بکاتەسەر باکوری سوریا».
.jpg)
هاوڵاتی دواى چه‌ندین ساڵ ناکۆکى لایه‌نه‌کانى رۆژئاواى کوردستان به‌ره‌و یه‌کڕیزى هه‌نگاو ده‌نێن، ده‌یانه‌وێت ناکۆکییه‌کانى نێوانیان تێپه‌ڕێنن و پێکه‌وه داواى مافه‌کانى کورد له‌سوریا بکه‌ن، به‌ڵام بۆ ئه‌وه هه‌ریه‌که‌یان مه‌رجى خۆیان هه‌یه. دواى سه‌رهه‌ڵدانى شه‌ڕى ناوخۆی سوریاو دروستکردنى ئیداره‌یه‌کى خۆبه‌ڕێوه‌به‌رى له‌لایه‌ن کوردانى سوریاوه، ناکۆکى له‌نێوان لایه‌نه‌کانى رۆژئاواى کوردستان دروستبوو، که تائێستاش به‌رده‌وامه. ناکۆکییه‌کان له‌ساڵانى رابردوودا گه‌یشتنه ترۆپک و به‌شێک له‌لایه‌نه‌کان به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ى به‌نزیک له‌پارتى هه‌ژمارده‌کرێن، دانیان به‌و ئیدارییه خۆبه‌ڕێوه‌به‌رییه‌دا نه‌نا که له‌ڕۆژئاوا دروستبووه، به‌رپرسانى په‌یه‌ده‌ش که‌ئیداره‌که‌یان به‌ده‌سته‌وه‌یه ئه‌و لایه‌نانه‌یان به‌نزیک له‌تورکیا و پارتى ناوبرد. له‌گه‌ڵ به‌رده‌وامى له‌شکرکێشییه‌کانى تورکیا بۆ سه‌ر رۆژئاواى کوردستان، جارێکى تر پرسی یه‌کڕیزى له رۆژئاواى کوردستان هاتووه‌ته‌وه ئارا، کاتێک جه‌نه‌راڵ مه‌زڵوم عه‌بدى فه‌رمانده‌ى گشتى هێزه‌کانى سوریاى دیموکرات داواى یه‌کڕیزى له‌لایه‌نه‌کان به‌تایبه‌ت ئه‌نجومه‌نى نیشتیمانى کورد ناسراو به «ئه‌نه‌که‌سه« کرد. ئه‌نجومه‌نى نیشتیمانى کورد له‌چه‌ند لایه‌نێک پێکهاتووه که‌دیارترینیان پارتى دیموکراتى کوردستانه له‌سوریا، ئه‌نجومه‌نه‌که به‌شێکه له‌هاوپه‌یمانى ئۆپۆزسیۆنى سوریا که به‌نزیک له‌تورکیا داده‌نرێت. له‌چه‌ند رۆژى رابردوودا یه‌که‌م کۆبوونه‌وه له‌نێوان ئیداره‌ى رۆژئاواى کوردستان و نوێنه‌رانى ئه‌نه‌که‌سه به‌ڕێوه‌چوو، هه‌رلایه‌کیان مه‌رجى خۆیان بۆ دروستکردنى یه‌کڕیزى خستووه‌ته‌ڕوو. فه‌تحوڵا حوسێنى ئه‌ندامى نوێنه‌رایه‌تى کانتۆکانى رۆژئاواى کوردستان له‌هه‌رێم به هاوڵاتی راگه‌یاند «تائێستا یه‌ک کۆبوونه‌وه کراوه‌و لێکتێگه‌یشتن هه‌یه له‌و باره‌یه‌وه، به‌ڵام نه‌گه‌یشتوینه‌ته رێککه‌وتن و هێشتا گفتوگۆکان له‌سه‌ره‌تادایه«. وتیشى «بڕیارى ئه‌نه‌که‌سه گرێدراوه به‌بڕیارى پارتییه‌وه، ئه‌گه‌ر پارتى بڕیابدات له‌و باره‌یه‌وه ئه‌وه کێشه‌یان نییه، به‌ڵام بۆ هه‌ر رێککه‌وتنێک ئه‌وان مه‌رجى خۆیان هه‌یه«. له‌باره‌ى مه‌رجه‌کانیانه‌وه، فه‌تحوڵا حوسێنى باسى له‌وه‌کرد، ده‌بێت ئه‌نه‌که‌سه په‌یوه‌ندییه‌کانى له‌گه‌ڵ تورکیا بپچڕێنێت و له‌هاوپه‌یمانى ئۆپۆزسیۆنى سوریا بکشێته‌وه، دان به‌ئیداره‌ى خۆبه‌ڕێوه‌به‌رى رۆژئاواى کوردستاندا بنێت. جه‌ختیشیکرده‌وه، که ئه‌وان له‌گه‌ڵ یه‌کڕیزى کورددان له‌سوریا، بۆ ئه‌وه‌ى پێکه‌وه بتوانن مافه‌کانى کورد به‌دیبهێنن و ناکۆییه‌کانیان تێپه‌ڕێنن. له رۆژئاواى کوردستان زیاتر له (30) پارتى سیاسی بوونیان هه‌یه، که‌گه‌وره‌ترینیان پێکهاتوون له‌پارتى یه‌کێتى دیموکراتى (په‌یه‌ده) و پارتى دیموکراتى کوردستان له‌سوریا، که‌ناکۆکى گه‌وره له‌نێوانیاندایه. له‌ناو ئه‌و پارتانه‌دا پارتى دیموکراتى کوردستان له‌سوریا که به‌نزیک له‌پارتى دیموکراتى کوردستان له‌هه‌رێم داده‌نرێت و پێکهێنه‌رى سه‌ره‌کى ئه‌نه‌که‌سه‌یه، خاوه‌نى هێزى چه‌کدارى تایبه‌ت به‌خۆیه‌تى که به‌پێشمه‌رگه‌ى رۆژ ناسراوه، جگه له‌هێزى فه‌رمى رۆژئاواى کوردستان که هێزه‌کانى سوریاى دیموکرات (هه‌سه‌ده)یه که‌تێکه‌ڵه‌یه‌که له کوردو عه‌ره‌ب و پێکهاته‌کانى دیکه‌و یه‌په‌گه پێکهێنه‌رى سه‌ره‌کییه‌تى. هاوڵاتی په‌یوه‌ندیکرد به‌چه‌ند به‌رپرسێکى ئه‌نجومه‌نى نیشتیمانى کورد له‌سوریا، به‌ڵام ئاماده‌نه‌بوون له‌و باره‌یه‌وه قسه بکه‌ن، ته‌نها ئاماژه‌یان به‌وه‌کرد که‌ناکۆکى گه‌وره‌یان هه‌یه له‌گه‌ڵ په‌یه‌ده له‌و باره‌یه‌وه، به‌بێ ئه‌وه‌ى ورده‌کاریی بخه‌نه‌ڕوو. لاى خۆیه‌وه عه‌بدولحه‌کیم به‌شار سه‌رۆکى ئه‌نجومه‌نى نیشتیمانى کورد له‌سوریا (ئه‌نه‌که‌سه) له‌به‌یاننامه‌یه‌کدا رایگه‌یاند، داواکه‌ى مه‌زڵوم عه‌بدى بۆ یه‌کێتى نه‌ته‌وه‌یی کورد له‌سوریا، داوایه‌ک بۆ خولانه‌وه له‌ده‌ورى سه‌رکردایه‌تییه‌که‌ى، که‌خۆى وه‌کو فه‌رمانده‌ى کورد له‌سوریا راگه‌یاندووه. هه‌روه‌ها شه‌ش خاڵى وه‌ک مه‌رج خستووه‌ته‌ڕوو که‌پێکهاتووه له‌ڕاگه‌یاندنى ده‌ستله‌کارکێشانه‌وه‌ى مه‌زڵوم عه‌بدى له په‌که‌که، پچڕانى په‌یوه‌ندى قه‌سه‌ده‌و قه‌ندیل، ده‌رکردنى سه‌رجه‌م ئه‌ندامانى په‌که‌که، راده‌ستکردنى ئه‌و که‌سانه‌ى که «تاوانیان به‌رانبه‌ر کورد» ئه‌نجامداوه، ئاشکراکردنى چاره‌نووسى رفێنراوه‌کان له‌لایه‌ن هه‌سه‌ده‌وه، دروستکردنى حزبێکى سیاسی که‌به‌رنامه‌یه‌کى نیشتیمانى هه‌بێت. جگه له‌په‌یه‌ده‌و ئه‌نه‌که‌سه که‌ناکۆکى زۆر له‌نێوانیاندا هه‌یه، ده‌یان پارتى دیکه له‌ڕۆژئاواى کوردستان بوونیان هه‌یه، وه‌کو پارتى چاکسازى کورد، یه‌کێتى کورد له‌سوریا، پارتى پێشڤه‌ڕۆى دیموکراتى، که‌به‌شی زۆریان له‌ڕۆژئاواى کوردستانن و جه‌خت له‌پێویستى یه‌کڕیزى ده‌که‌نه‌وه. عه‌لى شه‌مدین نوێنه‌رى پارتى پێشڤه‌ڕۆى دیموکراتى له‌هه‌رێم هاوڵاتی راگه‌یاند 'ئێمه پشتیوانى یه‌کڕیزى ده‌که‌ین' به‌عه‌لى شه‌مدین نوێنه‌رى پارتى پێشڤه‌ڕۆى دیموکراتى له‌هه‌رێم هاوڵاتی راگه‌یاند «ئێمه پشتیوانى یه‌کڕیزى ده‌که‌ین، پێشتریش چه‌ندین هه‌وڵمانداوه له‌و باره‌یه‌وه، گرنگه کورد یه‌کهه‌ڵوێست بێت له‌و باره‌یه‌وه«. وتیشى «یه‌کڕیزى کورد زۆر زه‌حمه‌ت نییه، ئه‌گه‌ر ئیراده‌یه‌ک هه‌بێت له‌و باره‌یه‌وه، به‌تایبه‌تى له‌ئێستادا که‌مه‌ترسی و هه‌ڕه‌شه‌ى گه‌وره له‌سه‌ر کورد هه‌یه له‌سوریا». عه‌لى شه‌مدین باسى له‌وه‌شکرد، به‌ڵام به‌داخه‌وه کورد کاتێک هه‌وڵى یه‌کڕیزى ده‌دات که له‌دۆخێکى لاوازدایه به‌تایبه‌تى ئێستا، له‌کاتێکدا که به‌هێز بوو ده‌بوایه ئه‌و هه‌وڵه بدرایه، به‌ڵام ئێستاش باشه ئه‌گه‌ر ئیراده هه‌بێت بۆ گه‌یشتن به‌ڕێکه‌وتن. پرسی یه‌کڕیزى کورد له‌سوریا هاوکاته له‌گه‌ڵ چه‌ند رووداوێکى گه‌وره له‌سوریا که ره‌نگه کاریگه‌رى له‌سه‌ر داهاتووى کورد له‌و وڵاته دروستبکه‌ن، که‌دیارترینان له‌شکرکێشى تورکیاو گروپه چه‌کداره هاوپه‌یمانه‌کانى و پرسی نووسینه‌وه‌ى ده‌ستورى نوێی سوریایه، که‌کاره‌کانى به‌فه‌رمى ده‌ستپێکردووه. داود چیچه‌ک شاره‌زاى کاروبارى رۆژئاواى کوردستان بۆ هاوڵاتی باسی لەوە کرد؛ داواکه‌ى مه‌زڵوم عه‌بدى بۆ یه‌کڕیزى کورد له‌ئێستادا گرنگه، بۆ ئه‌وه‌ى کورد یه‌ک گوتارى هه‌بێت له‌سوریاو کۆتایی به‌و په‌رته‌وازییه‌ى لایه‌نه کوردییه‌کان بهێنرێت. وتیشى «له‌ناو حزبه کوردییه‌کان دابه‌شبوون هه‌یه، هه‌ریه‌که‌و خۆى گوتارێکى هه‌یه، گرنگه ناکۆکییه‌کان تێپه‌ڕێنرێت و هاوشێوه‌ى دروستکردنى به‌ره‌ى کوردستانى له‌ساڵى 1991 له‌باشور، له‌ڕۆژئاواش کورد یه‌کڕیز بێت و یه‌ک داوا ئاڕاسته‌ى جیهان بکات». باسى له‌وه‌شکرد، ئێستا داواى لایه‌نه کوردییه‌کانى سوریا جیاوازه، یه‌کێک داواى فیدراڵى ده‌کات، یه‌کێکى تر مافى کلتورى، هه‌یه داواى ئۆتۆنۆمى ده‌کات، گرنگه ئه‌و داوایانه یه‌کبخرێن. داود چیچه‌ک پێیوایه، ئه‌گه‌رچى ئه‌م هه‌نگاوه‌ى ئێستا زۆر دره‌نگ وه‌خته، به‌ڵام هێشتا باشه ئه‌گه‌ر بگه‌نه رێککه‌وتن و به‌سه‌ر کێشه گه‌وره‌کانى نێوانیاندا سەربکه‌ون.
سازادنى: ئارا ئیبراهیم فه‌رمانده‌ى گشتى فه‌رمانده‌یى هێزه‌کانى 70ى یه‌کێتى ئاماژه به‌وه‌ده‌دات لیژنه‌یه‌کى باڵا پێکهێنراوه بۆ یه‌کخستنه‌وه‌و چاکسازى هێزه‌کانى پێشمه‌رگه‌و ئیراده‌یه‌کى باش دروستبووه. مسته‌فا چاوڕه‌ش، فه‌رمانده‌ى گشتى فه‌رمانده‌یى هێزه‌کانى 70ى یه‌کێتى له‌م چاوپێکه‌وتنه‌یدا له‌گه‌ڵ هاوڵاتىجه‌ختله‌وه ده‌کاته‌وه که‌نێچیرڤان بارزانى سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان داواى لێکردوون کارى یه‌کخستنه‌وه‌ى چاکسازى ئه‌نجامبدرێت و بۆ ئه‌و پرسه‌ش راپۆرت ئاماده ده‌کرێت و دواتریش جارى دیکه گفتوگۆ له‌گه‌ڵ سه‌رۆکى هه‌رێمدا ئه‌نجامده‌ده‌نه‌وه. ناوبراو باسى له‌وه‌شکرد یه‌کخستنه‌وه‌ى هێزه‌کانى پێشمه‌رگه‌و بودجه کاتى ده‌وێت و ده‌شڵێت «وڵاتانى هاوپه‌یمانان به راستى فشارمان لێده‌که‌ن بۆ یه‌کخستنه‌وه‌و ئه‌نجامدانى چاکسازى» هاوڵاتى: به‌شداربوونى نێچیرڤان بارزانى سه‌رۆکى هه‌رێم له‌کۆبوونه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه‌و یه‌که‌کانى 70و 80 رۆڵى ده‌بێت و ئیراده دروستده‌کات له‌خێراکردنى یه‌کخستنه‌وه‌ى هێزه‌کان؟ مسته‌فا چاوڕه‌ش: له‌کۆبوونه‌وه‌که به‌شداربووین هه‌موو ئه‌وانه‌ى که له‌وێبوون، به‌به‌شدارى سه‌رۆکى هه‌رێمیشه‌وه ئیراده‌یه‌کى باش هه‌یه بۆ یه‌کخستنه‌وه‌ى هێزه‌کانى پێشمه‌رگه، دیاره کۆمه‌ڵێک کێشه‌و گرفت هه‌یه که تائێستا نه‌توانراوه هێزه‌کانى پێشمه‌رگه چاکسازى تێدابکرێت و یه‌کبخرێته‌وه، به‌ڵام رێکه‌وتن کرا له‌کۆبوونه‌وه‌که‌دا گفتوگۆیه‌کى سێ کاتژمێرى ئه‌نجامدرا، هه‌موو ئه‌وانه‌ى لایه‌نى په‌یوه‌ندیدار بوون له‌وه‌زیرى پێشمه‌رگه‌و فه‌رمانده‌ى یه‌که‌ى 70و 80 و له‌هه‌ردوو جێگرى سه‌رۆکى هه‌رێم لیژنه‌یه‌کى باڵا پێکهێنراوه‌و ئه‌مڕۆش کۆبونه‌وه‌ى دیکه ئه‌نجام ده‌ده‌ین بۆ ئه‌وه‌ى له‌ماوه‌ى مانگێک بۆ دوومانگدا چۆنێتى چاکسازى و رێکخستنى پێشمه‌رگه به‌ته‌واوى یه‌کلایی بکه‌ینه‌وه، چونکه ئه‌وه هه‌ر به‌قسه‌و بڕیار ناکرێت، ئیراده‌یه‌کى باش له‌هه‌موو لایه‌که‌وه هه‌یه بتوانین به‌رنامه‌ى باش داده‌نێن بۆ ئه‌وه‌ى لیژنه‌که شته‌کان گه‌ڵاڵه بکات و ئاماده‌ى بکه‌ین و له‌گه‌ڵ سه‌رۆکى هه‌رێم و هه‌ردوو جێگره‌که‌ى دابنیشینه‌وه‌و گفتوگۆى له‌سه‌ر بکه‌ینه‌وه. هاوڵاتى: تائێستا 14 لیواى یه‌کگرتوو هه‌یه له‌وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه، پرسى یه‌کخستنه‌وه‌ى یه‌کانى 70 و 80 خرانه ناو چه‌ند لیوایه‌که‌وه خه‌رجى و کاتى زۆرى ده‌وێت؟ مسته‌فا چاوره‌ش: به‌ڵێ خه‌رجى زۆرى ده‌وێت، خۆ به‌گاڵته ناکرێت، ئه‌و لیژنه‌یه که دروستبووه گفتوگۆ له‌سه‌ر هه‌موو به‌شه‌کانى ئه‌و پرسانه ده‌که‌ن که‌په‌یوه‌ندیدارن به‌یه‌کخستنه‌وه‌ى هێزه‌کانى پێشمه‌رگه‌وه، ساڵێکى ده‌وێت باره‌گاى سه‌ربازى و جلوبه‌رگ و پێداویستى زۆرى ده‌وێت، راهێنان و مه‌شقى پێشمه‌رگه‌ى ده‌وێت و مووچە‌که‌یان چۆن ده‌بێت هه‌مووى له‌و چوارچێوه‌یه‌دا ئه‌و لیژنه‌یه گفتوگۆى له‌سه‌رده‌کات و راپۆرتێکى ته‌واو ئاماده ده‌کرێت، چه‌ند دانیشتنێکى ده‌وێت، مادام نیه‌تى باش هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ى جێبه‌جێ بکرێت. هاوڵاتى: سه‌رۆکى هه‌رێم له‌کۆبوونه‌وه‌که‌دا بۆچوونى چى بوو بۆ یه‌کخستنه‌وه‌و چاکسازى هێزه‌کان که‌فه‌رمانده‌ى گشتى هێزه چه‌کداره‌کانى هه‌رێمى کوردستانه؟ مسته‌فا چاوڕه‌ش: نێچیرڤان بارزانى باسى له‌وه‌کرد که‌ئه‌مه یه‌که‌م کۆبوونه‌وه‌یه له‌گه‌ڵتاندا داده‌نیشم، هیوادارم بتوانین به‌هه‌موو لایه‌کمان هه‌نگاوى باش بنێین بۆ ئه‌م چاکسازیی و یه‌کخستنه‌وه‌و راپۆرت ئاماده بکه‌ن تا چاره‌سه‌رى هه‌موو لایه‌نه‌کانى بکه‌ین و جێبه‌جێى بکه‌ین. هاوڵاتى: ده‌وترێت جیاوازى مووچە‌و ده‌رماڵه له‌نێوان پێشمه‌رگه‌و ئه‌فسه‌رانى هێزه‌کانى 70ى یه‌کێتى و 80ی پارتیدا هه‌یه؟ مسته‌فا چاوڕه‌ش: هه‌موو شته‌کانمان جیاوازه، جلوبه‌رگ و مووچە‌و ده‌رماڵه‌کانیش، که‌موکوڕى له‌هه‌مووى هه‌یه‌و هه‌وڵده‌درێت شتێکى وا دروستبکه‌ین بۆ هه‌موو لایه‌ک وه‌ک یه‌ک بێت. هاوڵاتى: رۆڵى ئه‌مریکاو به‌ریتانیاو وڵاتانى ئه‌وروپى چۆنه له‌پرسى یه‌کخستنه‌وه‌و چاکسازى هێزه‌کانى پێشمه‌رگه‌دا؟ مسته‌فا چاوڕه‌ش: وڵاتانى هاوپه‌یمانان به‌ڵێنیانداوه ئه‌گه‌ر ئێمه هه‌نگاوى باش بنێین و چاکسازى ئه‌نجامبده‌ین و یه‌کخستنه‌وه‌کان کارى له‌سه‌ربکه‌ین و جێبه‌جێ بکرێت، یارمه‌تى هه‌موو ئه‌و لیوایانه ده‌ده‌ن که یه‌کده‌خرێته‌وه، به راستى فشاریشمان لێده‌که‌ن که‌کاره‌کان ئه‌نجامبده‌ین. ئێستا دوو لیوایان هێزه‌کانى هاوپه‌یمانان چه‌کداریان ده‌که‌ن و مه‌شق و راهێنانیان پێده‌که‌ن، ئه‌وانه‌ى که‌ماون ئیشه‌ڵا ده‌بێت لیوایان بۆ پێکبهێنین تاچه‌کدار بکرێن و مه‌شقیان پێبکرێت له‌لایه‌ن وڵاتانى هاوپه‌یمانانه‌وه. هاوڵاتى: واتا بێجگه له 14 لیوا یه‌کگرتووه‌که‌ى سه‌ر به‌وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه، دوو لیواى دیکه یه‌کخراوه‌ته‌وه؟ مسته‌فا چاوڕه‌ش: به‌ڵێ دوو لیواى دیکه‌مان رێکخستۆته‌وه، ئه‌گه‌ر به‌م شێوه‌یه بڕوات و لیواکانى دیکه یه‌کبخه‌ینه‌وه به‌ڵێنیانداوه هاوکارى ته‌واوى هێزه‌کانى پێشمه‌رگه بکه‌ن. هاوڵاتى: پارتى و یه‌کێتى به‌کردارى ئیراده‌ى به‌هێزیان هه‌یه بۆ یه‌کخستنه‌وه‌ى هێزه‌کانى پێشمه‌رگه؟ مسته‌فا چاوڕه‌ش: ئه‌گه‌ر ئیراده نه‌بێت ناتوانین و ئه‌وکاته به‌شدارى کۆبوونه‌وه‌کانیش ناکه‌ین، به‌ڵام ئیراده له‌هه‌ردوولاوه هه‌یه، هه‌نگاو به‌هه‌نگاو کارى تێدا ده‌که‌ین، لیژنه باڵاکه کاره‌کانى خۆى ده‌کات و بزانین چه‌ندى ده‌توانین بکه‌ین.
ئارا ئیبراهیم ماوه‌ى (12) ساڵه حکومه‌تى هه‌رێم دابه‌شکردنى زه‌وى به‌فه‌رمى راگرتووه‌و هه‌زاران که‌سیش چاوه‌ڕێى ده‌ستپێکردنه‌وه‌ین تاسوودمه‌ند بن وه‌ک فه‌رمانبه‌رانى دیکه. وه‌زاره‌تى شاره‌وانیش رایدەگەیەنێت دەستپێکردنەوە بڕیارى حکومه‌تى ده‌وێت. کوردۆ عومه‌ر، به‌ڕێوه‌به‌رى راگه‌یاندنى وه‌زاره‌تى شاره‌وانى له‌لێدوانێکدا به هاوڵاتى وت» له‌ساڵى 2007 دابه‌شکردنى زه‌وى به‌فه‌رمى راگیراوه‌و تائێستا هیچ بڕیارێک نییه بۆ ده‌ستپێکردنه‌وه‌ى، چونکه ده‌بێت سه‌رۆکى حکومه‌ت بڕیارى له‌سه‌ر بدات». ناوبراو ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد، له‌ناو وه‌زاره‌تى شاره‌وانى به‌ڕێوه‌به‌رى گشتییان هه‌یه ناوى ده‌رچووه بۆ زه‌وى وه‌رگرتن، به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ى که‌وتووه‌ته دواى ساڵى 2007 تائێستا وه‌رینه‌گرتووه. به‌ڕێوه‌به‌رى راگه‌یاندنى وه‌زاره‌تى شاره‌وانى وتی: هه‌رکات سه‌رۆکى حکومه‌ت بڕیارى له‌سه‌ربدات، به‌وه‌زاره‌تى شاره‌وانى ده‌وترێت چه‌ند زه‌وى هه‌یه بۆ دابه‌شکردن، ئه‌وکات به‌پێى ماسته‌رپلان وه‌ڵامى ئه‌نجومەنى وه‌زیران ده‌درێته‌وه. لەئێستادا ناوی هەزاران کەس لەوەزارەتی شارەوانیە کەداوای زەوییان کردوە لەڕێگەی وەزارەت و فەرمانگەکانی خۆیانەوە. وته‌بێژى جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێم جه‌ختى له‌وه‌کرده‌وه دابه‌شکردنى زه‌وى بۆ بڕیاردان له‌سه‌رى تائێستا له‌به‌رنامه‌ى کارى حکومه‌تدا نه‌بووه. سه‌میر هه‌ورامى، وته‌بێژى جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێم له‌لێدوانێکدا به هاوڵاتى وت «له‌زۆربه‌ى کۆبوونه‌وه‌کان باسى ئه‌وه کراوه ده‌بێت چاره‌سه‌رى پرسى داواکارى زه‌وى دابه‌شکردن بکرێت، به‌ڵام زه‌وى خه‌ریکه له‌ناو ماسته‌رپلانى شارو قه‌زاکاندا نامێنێت، زه‌وییه‌کى زۆر دابه‌شکراوه«. ناوبراو ئه‌وه‌شى روونکرده‌وه تائێستا نه‌خراوه‌ته به‌رنامه‌ى کاره‌وه تابڕیارى له‌سه‌ر بدرێت، وتیشى «له‌کابینه‌ى پێشوو باسله‌وه کرا که‌دابه‌شکردنى زه‌وى که راگیراوه کار له‌سه‌ر دابه‌شکردنى شوقه بکرێت که به‌شێوه‌ى ستونییه، به‌ڵام خۆتان ده‌زانن خه‌ڵک خواستى له‌سه‌ر زه‌وییه، ئه‌م مه‌سه‌له‌یه راگیراوه به‌کاتیى تاچاره‌سه‌رى بۆ ده‌دۆزرێته‌وه«.
شاناز حه‌سه‌ن دادوەرانی ناڕازیی گەرمیان بەشێوەیەکی کاتیی مانگرتەنکەیان هەڵپەسارد، ئەوەش وەکو مۆڵەتێکی کاتیی بۆ حکومەت تا داواکاریەکانیان جێبەجێ بکات. دوێنێ سێشه‌ممه 12ى تشرینى دووه‌مى 2019 دادوه‌رو داواکارانى گشتى له‌گه‌رمیان پاش هه‌شت رۆژ له‌مانگرتن کۆتاییان پێهێناو چوونه‌وه سه‌ر کاره‌کانیان که‌بڕیاره لیژنه‌یه‌کى په‌رله‌مانى له‌فراکسیۆنه جیاوازه‌کان بۆ لێکۆڵینه‌وه له‌داواکاریه‌کانیان سه‌ردانیان بکه‌ن. بورهان محه‌مه‌د، داواکارى گشتى له‌گه‌رمیان، له‌لێدوانێکدا به هاوڵاتى وت» مانگرتنه‌که‌مان شکاند بۆ ئه‌وه‌ى بوارێک بده‌ین به‌و لیژنه‌یه‌ى که له‌لایه‌ن په‌رله‌مانه‌وه پێکهاتووه‌و بڕیاره ئه‌مڕۆ سه‌ردانمان بکه‌ن و لێکۆڵینه‌وه له‌داواکاریه‌کانمان و ره‌وشى دادوه‌رى له‌گه‌رمیان ده‌که‌ن». هه‌روه‌ها ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌کرد داوایان کردووه هه‌ڵگرتنى سزا له‌سه‌ر دادوه‌ران هه‌ڵبگیرێت، چونکه به«نایاسایی» ده‌زانن. بورهان محه‌مه‌د وتیشى «له‌به‌ر به‌رژه‌وه‌ندى گشتى و هاوڵاتیان مانگرتنه‌که‌مان شکاندووه و ده‌چینه‌وه سه‌ر کاره‌کانمان تا لیژنه‌که‌ش کاره‌کانى خۆى بکات». له‌په‌رله‌مانى کوردستان لیژنه‌یه‌کى پێنج که‌سى پێکهاتووه، به‌سه‌رۆکایه‌تى جه‌لال محه‌مه‌د، له‌فراکسیۆنى گۆڕان، رۆژان محه‌مه‌د له‌فراکسیۆنى یه‌کێتى و کاوه عه‌بدولقادر له‌فراکسیۆنى نه‌وه‌ى نوێ و ئه‌رشه‌د حسێن له‌فراکسیۆنى پارتى و رۆبینه ئویملک له‌فراکسیۆنى هاوپه‌یمانى یه‌کێتى نه‌ته‌وه‌یى. جه‌لال محه‌مه‌د، سه‌رۆکى لیژنه‌ى بدواداچون بۆ که‌یسى دادوه‌ره‌کانى گه‌رمیان، له‌لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتى وتى»لیژنه‌یه‌کى پێنج که‌سیمان پێکهێناوه له‌سه‌رجه‌م فراکسیۆنه جیاوازه‌کان هه‌م سه‌ردانى دادوه‌ره مانگرتوه‌کان ده‌که‌ین و هه‌م سه‌ردانى ئه‌نجومه‌نى دادوه‌رى ده‌که‌ین، تابتوانین راپۆرتێکى گونجاو ئاماده‌بکه‌ین بۆ ده‌سته‌ى سه‌رۆکایه‌تى». ئاماژه‌ى بۆ ئه‌وه‌کرد گله‌یى و ره‌خنه‌ى دادوه‌ره مانگرتووه‌کان و ئه‌و رێکارانه‌ى له‌ئه‌نجومه‌نى دادوه‌رى هه‌یه به‌ڕاپۆرتێک ئاگاداری ده‌سته‌ى سه‌رۆکایه‌تى ده‌که‌ین و بۆ راى گشتى بڵاویده‌که‌ینه‌وه. لیژنه‌که له‌ڕۆژى پێنجشه‌ممه‌وه ده‌ست به‌سه‌ردانکردن ده‌که‌ین بۆ لاى دادوه‌ره مانگرتووه‌کان و گوێیان لێده‌گرین. جه‌لال محه‌مه‌د وتیشى «خاڵى ناکۆک و گرفته‌کان ده‌که‌ینه پرسیارو هه‌وڵده‌ده‌ین وه‌ڵامیان وه‌رگرین و له‌ڕێگه‌ى وه‌ڵامه‌کانه‌وه کارى له‌سه‌ر بکه‌ین، بۆ ئه‌وه‌ى بگه‌ینه ئه‌نجامێک بۆ ده‌سته‌ى سه‌رۆکایه‌تى و راى گشتى».
ئارا ئیبراهیم (680) ملیار دینارى مووچە‌ى هێزه‌کانى پێشمه‌رگه‌ى حکومه‌تى هه‌رێم که له‌بودجه‌ى ئه‌مساڵى عێراقدا بڕیارى له‌سه‌ر دراوه هێشتا ره‌وانه‌ى هه‌رێم نه‌کراوه‌و حکومه‌ت چاوه‌ڕێى ناردنى ده‌کات. حکومەتی عێراق (10) مانگە مووچەی پیشمەرگەی نەناردووە کە بۆ هەر مانگێک (68) ملیار دینار دەکات، کۆی گشتی (10) مانگەکەش دەکاتە (680) ملیار دینار. مووچە‌ى سێ مانگى ئه‌مساڵى فه‌رمانبه‌رانى هه‌رێمى کوردستان دواکه‌وتووه‌و چاوه‌ڕێى کابینه‌ى نۆیه‌مى حکومه‌تى هه‌رێم ده‌که‌ن تا له‌ڕێگه‌ى ناردنى بودجه‌ى پێشمه‌رگه‌وه مانگێک ئه‌و دواکه‌وتنه رێکبخرێته‌وه. وته‌بێژى جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێم ده‌ڵێت «هه‌رکات ئه‌و بودجه‌یه بگاته هه‌رێم حکومه‌ت بڕیارى له‌سه‌رده‌دات بۆچى خه‌رجى ده‌کات، بۆ مووچە ده‌بێت یان پرۆژه‌و کارى دیکه«. سه‌میر هه‌ورامى، وته‌بێژى جێگرى سه‌رۆکى حکومه‌تى هه‌رێم له‌لێدوانێکدا به هاوڵاتى وت «گفتوگۆى له‌سه‌ر نه‌کراوه ئه‌گه‌ر مووچه‌ى هێزه‌کانى پێشمه‌رگه نێردرا بۆ حکومه‌تى هه‌رێم، حکومه‌ت بیر له‌وه‌ده‌کاته‌وه که‌ئه‌و بڕه‌ى دێت بۆ مووچە به‌کاریبهێنێت یان نا، به‌ڵام ئه‌و بڕه به‌شى مووچە‌ى مانگێک ناکات و مووچە (881) ملیار دینارى ده‌وێت بۆ مانگێک، تائێستا گفتوگۆى له‌سه‌ر نه‌کراوه‌و هه‌وڵده‌ده‌ین وه‌ریبگرین له‌به‌غدا». ئاماژه‌ى به‌وه‌ش کرد له‌کۆبوونه‌وه‌کاندا باسى دۆخى عێراق کراوه که‌دۆخه‌کان دابمرکێته‌وه گفتوگۆکانى نێوان هه‌رێمى کوردستان و عێراق ده‌ستپێده‌کاته‌وه. سه‌میر هه‌ورامى وتیشى «له‌گفتوگۆکانى حکومه‌تى هه‌رێم و به‌غدا ئه‌نجامى زۆر باش سه‌باره‌ت به‌داهات و نه‌وت و بودجه‌و مووچه هه‌بووه، له‌سه‌ر ئاستى لیژنه هونه‌رى و یاساییه‌کان نوقته خرایه سه‌ر ئه‌و کێشانه‌ى هه‌مانه هه‌مووى دیارى کرابوو، قۆناغى زۆر باشى بڕیبوو چاوه‌ڕێین گفتوگۆکان ده‌ستپێبکه‌ینه‌وه، حاڵى حازر گفتوگۆکان راوه‌ستاوه«.
ئارا ئیبراهیم سه‌رۆک کۆمارى عێراق له رێگه‌ى ره‌شنووسی هه‌موارى یاساى هه‌ڵبژاردنه‌کانى عێراقه‌وه ده‌یه‌وێت کاراکته‌رى به‌هێز بنێرێته په‌رله‌مانه‌وه‌و بازنه‌کانى هه‌ڵبژاردنه‌کان زیادبکات له‌پارێزگاکانه‌وه بۆ ئاستى قه‌زاکان. به‌رهه‌م ساڵح سه‌رۆک کۆمارى عێراق له‌دوو رۆژى رابردوودا ره‌شنوسى هه‌موارى یاساى هه‌ڵبژاردنى له‌عێراقدا ره‌وانه‌ى حکومه‌ته‌که‌ى عادل عه‌بدولمه‌هدى کردو دواتر ره‌وانه‌ى په‌رله‌مانى عێراق ده‌کرێت تاگفتوگۆى له‌سه‌ربکرێت و دواتر په‌سه‌ندبکرێت. به‌پێى ره‌شنووسى هه‌موارى یاساى هه‌ڵبژاردنه‌کان، عێراق له (18) بازنه‌وه که به‌سه‌ر پارێزگاکاندا دابه‌شبووه زیادده‌کرێت بۆ (233) بازنه‌ى هه‌ڵبژاردن له‌سه‌ر ئاستى قه‌زاکان و ژماره‌ى کورسیه‌کان له (329) بۆ (222) کورسى که‌مده‌کاته‌وه‌و رۆڵى حزبه‌کان لاواز ده‌کات و به‌هێزى کاندیده‌کان له‌ڕووى جه‌ماوه‌رییه‌وه رۆڵ ده‌بینن بۆ سه‌رکه‌وتنیان بۆ په‌رله‌مان. به‌رپرسى مه‌کته‌بى هه‌ڵبژاردنى یه‌کگرتووى ئیسلامى ده‌ڵێت زیادکردنى بازنه‌ى هه‌ڵبژاردن واده‌کات حزبه گه‌وره‌کان زیاتر ساخته‌کارى بکه‌ن. هێمن ئه‌سکه‌نده‌ر، به‌رپرسى مه‌کته‌بى هه‌ڵبژاردنى یه‌کگرتوو له‌لێدوانێکدا به هاوڵاتى وت «ئه‌م هه‌موارى یاساى هه‌ڵبژاردنه به‌م شێوه‌یه خراپه‌و عێراق پاک و بێگه‌ردى هه‌ڵبژاردن تێیدا له‌ژێر پرسیارى قورسدایه، له‌به‌رئه‌وه که‌بازنه‌ى هه‌ڵبژاردن زیاد ده‌که‌ی و حزبى مونافس هه‌یه‌و ئه‌و زیادکردنى بازنه‌ى هه‌ڵبژاردنه واده‌کات حزبه گه‌وره‌کان زیاتر ساخته‌کارى بکه‌ن». ناوبراو باسى له‌وه‌شکرد، لیستى تاکه‌که‌سى گرنگى پێدراوه‌و رۆڵى حزبى سیاسى نه‌هێشتۆته‌وه‌و ئه‌مه‌ش واده‌کات بکه‌ویته ژێر کاریگه‌رى حزبه گه‌وره‌کانه‌وه، وتیشى «حزبه گه‌وره‌کان رێکخستنیان باشتره‌و ئه‌ندام و کادریان زیاتره له‌هه‌موو قه‌زاو ناحییه‌کان ده‌نگه‌کان بۆ حزبى گه‌وره ده‌ڕوات، به‌ڵام حزبه بچوکه‌کان ده‌نگیان که‌مه له‌قه‌زاکان و ناتوانن وه‌ک پێویست کورسى ببەنه‌وه«. به‌رپرسى مه‌کته‌بى هه‌ڵبژاردنى یه‌کگرتوو پێیوابوو به‌رنامه‌یه‌ک هه‌یه له‌عێراقدا له رێگه‌ى هه‌موارى یاساى هه‌ڵبژاردنه‌وه حزبه ته‌قلیدییه‌کان لاواز بن بۆ ئه‌وه‌ى دیوى دووه‌مى سیاسییه‌کان بێنه پێشه‌وه. ئه‌ندامێکى ژورى هه‌ڵبژاردنى بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان ئه‌وه ده‌خاته‌ڕوو ئه‌م هه‌وارى یاسای هه‌ڵبژاردنه تێبینى زۆرى له‌سه‌ره‌و جارێکى دیکه شیعه ده‌توانن دوو له‌سه‌ر سێى کورسییه‌کان ببه‌ن و حکومه‌ت پێکبهێنن. وریا محه‌مه‌د ، ئه‌ندامى ژوورى هه‌ڵبژاردنى بزوتنه‌وه‌ى گۆڕان، له‌لێدوانێکدا به هاوڵاتى وت «کاتى خۆى کاک نه‌وشیروان له‌چه‌ندین بۆنه‌دا باسى له‌وه‌کردووه کورسییه‌کانى په‌رله‌مان ده‌بێت به‌شێوه‌یه‌ک دابه‌شبکرێت که‌هیچ نه‌ته‌وه‌یه‌ک نه‌توانێت 2 له‌سه‌ر 3ى کورسییه‌کان ببات تا بڕیار ته‌نها لاى نه‌ته‌وه‌یه‌ک نه‌بێت، له‌م هه‌مواره‌دا جارێکى تر شیعه ده‌توانێت زۆرینه‌ى په‌رله‌مان ببات و به‌ته‌نها حکومه‌ت پێکبهێنێت». ناوبراو ئاماژه‌ى به‌وه‌شکرد دابه‌شکردنى بازنه‌کان به‌پێى قه‌زاکان نه‌یوتووه له‌سه‌ر چ بنه‌مایه‌ک قه‌زاکان بکرێته بنه‌ما بۆ هه‌ڵبژاردن «هه‌ڵه‌ى زۆرى به‌سه‌ردا تێپه‌ڕ بووه‌و بنه‌ماى زانستى تێدا نییه که‌عێراق بکرێته 262 بازنه‌ى هه‌ڵبژاردن». هاوکات، بیلال سوله‌یمان، به‌رپرسى حکومه‌ت و په‌رله‌مانى کۆمه‌ڵى ئیسلامى به هاوڵاتى وت «ئه‌و هه‌موارى یاساى هه‌ڵبژاردنه به‌مشێوه‌یه زۆر خراپه‌و ئه‌و هه‌موو بازنه‌یه له‌مه‌سڵه‌حه‌تى هێزه بچوکه‌کاندا نیه‌و حزبه گه‌وره‌کان ده‌توانن کورسى بهێنن و رۆڵى حزبه‌کانى لاواز کردووه، حزبه گه‌وره‌کان حزبه بچوک و ناوه‌نده‌کان قوت ده‌دات». بیلال سوله‌یمان، پێشیوابوو گۆڕانکارى له‌کۆمسیۆن خاڵێکى ئیجابییه‌و له‌گه‌ڵیدان که‌خه‌ڵکى بێلایه‌ن له‌ناو کۆمسیۆندا هه‌بێت، وتیشى:» هه‌موارى یاساى هه‌ڵبژاردنه‌کان چاره‌سه‌رى کێشه‌کان ناکات ئه‌گه‌ر رێگرى له‌ساخته‌کارییه‌کان نه‌کات، چونکه ده‌رکردنى یاساى نوێ ده‌بێته ته‌جروبه‌ى نوێ، دیسان ده‌بێت حزبه‌کان خه‌ریکى تاقیکردنه‌وه‌ى یاساکان بن». سه‌رۆکى فراکسیۆنى پارتى له‌په‌رله‌مانى عێراق ده‌ڵێت که‌مکردنه‌وه‌ى ژماره‌ى کورسى په‌رله‌مانى عێراق داواکارییه‌کى جه‌ماوه‌رییه. ڤیان سه‌برى، سه‌رۆکى فراکسیۆنى پارتى له‌په‌رله‌مانى عێراق له‌لێدوانێکدا به هاوڵاتى وت «تائێستا وه‌کو فراکسیۆن خوێندنه‌وه‌ى ته‌واومان نه‌کردووه بۆ ئه‌و ره‌شنووسى هه‌موارى یاساى هه‌ڵبژاردنه‌ى عێراق، چاوه‌ڕێى ئه‌وه‌ین له‌ئاینده‌دا بێته ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌ران و ئه‌وکات گفتوگۆى له‌سه‌رده‌که‌ین». سه‌رۆکى فراکسیۆنى پارتى له‌په‌رله‌مانى عێراق که‌مکردنه‌وه‌ى ژماره‌ى کورسى په‌رله‌مانى عێراق داواکارییه‌کى جه‌ماوه‌رییه، به‌ڵام به‌پێى ده‌ستور پێچه‌وانه‌یه که‌ده‌ڵێت (100) هه‌زار هاوڵاتى پێویسته یه‌ک ئه‌ندامى هه‌بێت نوێنه‌رایه‌تیان بکات»، عێراق (38) ملیۆن که‌سه به‌پێى ئامارى نافه‌رمى و (329) کورسى په‌رله‌مانى عێراق هه‌یه«. ڤیان سه‌برى، وتیشى:» هه‌موو لایه‌نه سیاسیى و کوتله‌کان له‌گه‌ڵ که‌مکردنه‌وه‌ى ژماره‌ى کورسییه‌کانى په‌رله‌مانى عێراقدان». راوێژکارێکى سه‌رۆک کۆمارى عێراق پێیوایه تاچاره‌نوسى هه‌موارى یاساى هه‌ڵبژاردن له‌په‌رله‌مانى عێراق یه‌کلانه‌کرێته‌وه ناتوانرێت تێگه‌شتنى ته‌واو هه‌بێت له‌سه‌ر ئامانجى هه‌موارى یاساکه. هاوژین عومه‌ر راوێژکارى سه‌رۆک کۆمارى عێراق، له‌لێدوانێکدا به هاوڵاتى وت» چاره‌نووسى ئه‌م ره‌شنوسى هه‌موارى یاساى هه‌ڵبژاردنه جارێ دیار نییه، چونکه وردکردنه‌وه‌ى ده‌وێت، هه‌ر قه‌زایه‌ک له‌سه‌د هه‌زار که‌متر بێت له‌گه‌ڵ قه‌زایه‌کى دیکه ده‌مج ده‌کرێت که له‌ڕووى ده‌نگده‌رانه‌وه بگه‌نه (100) هه‌زار ده‌نگده‌ر». ناوبراو باسى له‌وه‌شکرد، په‌رله‌مان ده‌توانێت بڕیار له‌سه‌ر که‌مکردنه‌وه‌ى ژماره‌ى کورسییه‌کان بدات، وتیشى:»بۆچوونى شاره‌زایانى هه‌ڵبژاردن وه‌رگیراوه‌و سیستمى سنتلیگۆى تێدا نه‌هێشتووه که‌سیسته‌م بووه بۆ حزبه بچوکه‌کان و مامناوه‌نده‌کان».
