ڕێبەر ئەحمەد: هەزاران داعش لە سوریا و عێراق و سەرانسەری جیهاندا هەن

هاوڵاتی وەزارەتی دەرەوەی تورکیا رایگەیاند، ئەنتۆنیۆ بلینکن وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، لە رێگەی تەلەفونەوە پەیوەندی بە هاکان فیدان وەزیری دەرەوەی تورکیا کردووە. بەگوێرەی راگەیەندراوی وەزارەتی دەرەوەی تورکیا، بلینکن و فیدان لەبارەی دۆخی روسیا قسەیان کردوو، بەڵام ناوەڕۆکی پەیوەندیەکەی بڵاونەکردەوە. ئەمەش لە کاتێکدا کە ئەمڕۆ کریملین رایگەیاند، رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا لە پەیوەندیەکی تەلەفونیدا، پشتگیری تەواوی خۆی بۆ ڤلادیمیر پوتین سەرۆکی روسیا دەربڕیوە. ئەمڕۆ گروپی ڤاگنەر، لە سوپای روسیا هەڵدەگڕایەوە و بەرەو مۆسکۆی پایتەخت دەستی بە پیشڕەوی کرد و ئەمەش کاردانەوەیەکی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا. دواتر نوسینگەی راگەیاندنی ئەلێکساندەر لۆکاشینکۆ سەرۆکی بیلاڕوسیا بڵاوى کردەوە، یڤگنی پریگۆژین فەرماندەی گروپی ڤاگنەر پێشنیازی ئەلیكساندەر لۆكاشینكۆی سەرۆكی بیلاڕوسیا بۆ ڕاگرتنی جموجۆڵی هێزەکانیان لە ڕوسیا و گرتنەبەری هەنگاوی زیاتر بۆ هێورکردنەوەی گرژییەکان قبوڵ کردوە. یەڤگینی پریگۆژین، سەرۆکی ڤاگنەریش رایگەیاند "بۆ رێگریکردن لە خوێنڕشتن، ئێستا کە ئێمە 200 کیلۆمەتر لە مۆکسۆوە دوورین، بڕیارماندا چەکدارەکانمان بگەڕێنینەوە سەنگەرەکانیان".

هاوڵاتی ئەمریکا و کەنەدا، رایانگەیاند دەست بە لێکۆڵینەوە لە کارەساتی تەقینەوەی ژێردەریایی "تیتان" دەکەن کە لە کاتی گەشتێکدا بۆ بینینی پاشماوەی تایتانیک ونبوو و گیانلەدەستدانی پێنج کەسی لێکەوتەوە.  فەرمانگەی نیشتمانیی سەلامەتی گواستنەوەی ئەمریکاوە بڵاوکراوەتەوە، تەقینەوەی ژێردەریایی تیتان بەشێوەیەکی "کارەساتبار"بە "کارەساتێکی گەورەی دەریایی" ناوبردووە و ئاماژە بەوە کراوە کە ئاسایشی کەناراوەکانی ئەمریکا لێکۆڵینەوە لەسەر تەقینەوەی ژێردەریاییەکە دەستپێدەکات. لای خۆیەوە فەرمانگەی نیشتمانیی سەلامەتی گواستنەوەی کەنەدا (TSB) رایگەیاند کە لێکۆڵینەوە لە کارەکانی کەشتیی بەناو "Polar Prince" کە تیتانی لە ناوچەی نیوفاوندلاند لە کەنەداوە راکێشرا بۆ شوێنی پاشماوەی کەشتی تایتانیک لە زەریای ئەتڵەسی دەکات. فەرمانگەی نیشتمانیی سەلامەتی گواستنەوەی کەنەدا راشیگەیاند کە بڕیاری لێکۆڵینەوەکە "لەگەڵ لێکۆڵینەوەی رووداوەکانی گواستنەوەی کەنەدا، یاسای ئەنجوومەنی سەلامەتیی و رێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکان گونجاوە". تیتان کە بە نزیکەی بایی ٩٦ کاتژمێر سەرچاوەی ئۆکسجینەوە بەڕێکەوت و پێشبینی دەکرا کە ماوەی گەشتەکەی ٢،٥ کاتژمێر بخایەنێت، دوای یەک کاتژمێر و ٤٥ خولەک لە چوونە ناو دەریاوە پەیوەندی لەگەڵ کەشتیی بەناو "Polar Prince" بچڕابوو. بەهۆی کارنەکردنی GPSوە ژێردەریاییەکە لەلایەن کەشتییەکەوە ئاراستە دەکرا. کاربەدەستانی ئاسایشی کەناراوەکانی ئەمریکا، لە ٢٢ی حوزەیراندا ئەوەیان راگەیاند کە ژێردەریایی تیتان بەشێوەیەکی "کارەساتبار" تەقیوەتەوە و پارچە پارچە بووە.

هاوڵاتی لەسەر داواکارى و نێوەندگیرى سەرۆکى بیلاروس، فەرماندەى گروپى چەکدارى ڤاگنەر رازیبو بە راگرتنى جوڵەى چەکدارى بەرەو مۆسگۆ . نوسینگەی راگەیاندنی ئەلێکساندەر لۆکاشینکۆ سەرۆکی بیلاڕوسیا بڵاوى کردەوە، یڤگنی پریگۆژین فەرماندەی گروپی ڤاگنەر پێشنیازی ئەلیكساندەر لۆكاشینكۆی سەرۆكی بیلاڕوسیا بۆ ڕاگرتنی جموجۆڵی هێزەکانیان لە ڕوسیا و گرتنەبەری هەنگاوی زیاتر بۆ هێورکردنەوەی گرژییەکان قبوڵ کردوە. هەروەها سەرۆکی ڤاگنەر، بۆ "رێگریکردنی لە خوێنڕشتن،" پاشەکشەی هێزەکانی بۆ پێگەکانیان رادەگەیێنێت. یەڤگینی پریگۆژین، سەرۆکی ڤاگنەر رایگەیاند "بۆ رێگریکردن لە خوێنڕشتن، ئێستا کە ئێمە 200 کیلۆمەتر لە مۆکسۆوە دوورین، بڕیارماندا چەکدارەکانمان بگەڕێنینەوە سەنگەرەکانیان". بەپێى راگەیەنراوەکە، لەئێستاشدا جوڵەی ڤاگنەر بەرەو مۆسکۆ راگیراوە. لەبارەى پاراستنى شەڕکەرانى گروپى ڤاگنەرەوە، سەرۆکى بیلاروس ئاشکراى کردووە کە ئەو پرسە پێویستە بە گفتوگۆ چارەسەر بکرێت. ئاماژەی بەوەشکردووە، لوکاشینکۆی لەگەڵ سەرۆکی ڤاگنەر قسەی کردووە و بە ڕێککەوتن لەگەڵ ڤلادیمێر پوتین سەرۆکی ڕووسیا مامەڵە دەکات. سەرۆکی ڤاگنەر نزیکەی 25 هەزار پیاوی لەبەردەستیدایە و نزیکەی پێنج هەزاریان لە شاری ڕۆستۆڤ لە باشووری وڵاتەکە بوون، ئەو شارەی پریگۆژین بە وتەی خۆی دەستی بەسەردا گرتووە و گرنگییەکی زۆری هەیە بۆ پێداویستییە جەنگییەکانی ڕووسیا لە ئۆکرانیا .

هاوڵاتی  رەوشی روسیا دوای یاخیبونی گروپی ڤاگنەر تا دێت ئاڵۆز دەبێت و ھێزەکانی ڤاگنەر، دوای کۆنترۆڵکردنی شارەکانی رۆستۆڤ و ڤۆرۆنیج بەرەو شاری لیبیتسک بەڕێگاوەن بەم شێوەیەش لە مۆسکۆ نزیک دەبنەوە. یەڤگینی بریگۆجین فەرماندەی ڤاگنەر لە تۆمارێکی دەنگیدا رایگەیاند، بەبێ تەقە فەرماندەی سوپایان لە شاری رۆستۆڤ کۆنترۆڵکردووەو دانیشتوانی شارەکەش پێشوازیان لێکردوون. بەوتەی سەرچاوەکان ، ھێزەکانی ڤاگنەر دوای کۆنترۆڵکردنی شارەکانی رۆستۆڤ و ڤۆرۆنیج بەرەو شاری لیبیتسک بەڕێگاوەن، دەسەڵاتدارانیش لیبیتسکیش داوایان لە دانیشتوانی شارەکە کردوە لە ماڵەکانیان بمێننەوە. هەروەها هەندێک سەرچاوەی هەواڵ کۆنترۆڵکردنی شاری لیبیتسک یان بڵاوکردۆتەوە بەڵام پشتڕاست نەکراونەتەوە. بە پێی ئەو گرتە ڤیدیۆییانەی بڵاوکراونەتەوە لە سەر رێگای ئێم فۆڕ لە دەرەوەی شاری ڤۆرۆنیج ھێزەکانی ڤاگنەر بۆردومانکراون، ھەروەھا لە ناو شاری ڤۆرۆنیج ئاگر لە کۆگایەکی سوتەمەنی کەوتووەتەوە. ھەروەھا ئاژانسەکانی ھەواڵ بڵاویانکردەوە، لە رێگاکانی دەرەوەی مۆسکۆی پایتەخت خاڵی پشکنین دانراوەو ھاتوچۆ لە رووباری مۆسکۆ راگیراوە، لەلایەکی تریشەوە وتەبێژی کۆشکی کرملین دەنگۆکانی ھەڵھاتنی پوتنی لە مۆسکۆوە بۆ شاری سانبترسبۆرگ  رەتکردەوەو رایگەیاند، پوتن لە نوسینگەکەی خۆی لە کرملین کاری ئاسایی خۆی دەکات. هاوکات رەمەزان قادیرۆڤ سەرۆکی شیشان پشتیوانی خۆی بۆ پوتن دووپاتکردەوەو رایگەیاند، ھێزەکانی ئامادەن ھاوکار بن لە ھەوڵەکانی دامرکاندنەوەی یاخیبوونەکە بکەن.

هاوڵاتی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا، پشتگیری خۆی بۆ ڤیلادیمیری پوتین سەرۆکی روسیا پیشاندا. دوای ئەوەی روپی ڤاگنەر یاخی بوو و لە سوپای روسیا هەڵگەڕایەوە، رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا پەیوەندیەکەی تەلەفونی لەگەڵ ڤلادیمیر پوتین ئەنجامدا. بەگوێرەی میدیاکانی تورکیا، پوتین باسی لە پێشهاتە تازەکانی وڵات و دۆخی روسیای بۆ ئەردۆغان کردووە. هاوکات کریملین لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکرد کە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا پشتگیری تەواوی بۆ پوتین دەربڕیوە.

هاوڵاتی ئێران و ئەمریكا لە گەرمەی بانگەشەی دژ بەیەكدا دانوستانی ناڕاستەوخۆیان دەست پێكردووە و ئەمریکا دەیەوێت ئێران لە ڕوسیا داببڕێت. سەرەڕای ئەوەی كۆشكی سپی لە دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئەمریكا رەتی كردوەتەوە هیچ دانوستان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران بكات بە مەبەستی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی ساڵی 2015 ، بەڵام دەركەوتوە بەرپرسانی ئەمریكا و و ئێران لە دەوحە و نیویۆرك و مەسقەت دانوستانیان كردووە. ئیسرائیل و رۆژنامەیەكی ئەمریكا ئاشكرایان كردووە ئازادكردنی دوو ملیار و 700 ملیۆن دۆلاری ئێران لە عێراق و چاوپۆشیی واشنتۆن لە بەرزبونەوەی فرۆشی نەوتی ئەو وڵاتە بەشێك بووە لە و رێككەوتنە نهێنییەی لە نێوان ئەو دوو وڵاتەدا کراوە. هەروەها ئاماژەیان بەوەكردووە كە» واشنتۆن هەوڵ دەدات ئێران رازی بكات موشەك و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بە روسیا نەفرۆشێت بە ئامانجی بەكارهێنانی لە جەنگی ئۆكرانیا و بە گەشتی بڕیارە زیاتر لە بیست ملیار دۆلاری ئێران ئازاد بكرێت هەر لە چوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا كە ئەمریكا بە لێكتێگەیشتن ناوی هێناوە». هاوکات بە وتەی جۆن كیربی مۆسكۆ و تاران سەرقاڵی بەرفراوانكردنی ئاستی هاوكارییە سەربازییەكانیانن و ئێران لە مانگی ئابی ساڵی رابردوەوە تا ئێستا 400 فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی جۆری (خۆكوژ)ی رادەستی روسیا كردەوە و سوپای پاسداران بە رێگریی و دەستبەسەرداگرتنی كەشتییە بازرگانییەكان و نەوتهەڵگرەكان لە گەروی هورمز بووەتە هۆی تێكدانی ئاسایش و سەقامگیریی كەنداو. بە پێی ئەو زانیارییانەی رۆژنامەی نیویۆرك تایمز بڵاوی كردوەتەوە ئامانجی سەرەكی ئێستای كۆشكی سپی لە دانوستانەكان راگرتنی هاوكاریی سەربازیی نێوان ئێران و روسیایە و هاوكات بە دەركەوتنەوەی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمریكا لە هەڵبژادنەكانی داهاتوی وڵاتەكە نایەوێت واشنتۆن روبەڕوی قەیران یان پێكدادانی توند لەگەڵ ئێران ببێتەوە. لەم ڕاپۆرتەی ڕۆژنامەی هاوڵاتی تەواوی زانیارییەکان لەسەر ڕێکەوتنە ژێربەژێرەکەی نێوان ئێران و ئەمریکا بخوێنەرەوە: لێرە کلیک بکە  

هاوڵاتی سەرۆکی رووسیا رایدەگەیێنێت، سزای هەموو ئەوانە دەدەن لە "یاخیبوونە سەرباز"ییەکەی ڤاگنەردا بەشدارن و بە "ناپاکی" تۆمەتباریکردن. ئەمڕۆ  شەممە، 24-6-2023، ڤلادمیر پووتین، سەرۆکی رووسیا لە پەیامێکی تەلەڤیزیۆنیدا رایگەیاند، "هەموو ئەوانەی بە هەڕەشە یان هەڵخەڵەتاندن بێت، کراونەتە ناو سەرکێشییەکی تاوانکارییەوە، ئێستا بەرەو ئەنجامدانی تاوانی زۆر جیددی پاڵنراون، ئەویش یاخیبوونی سەربازییە." وتیشى: ئەوەى لە جەنگى جیهانى یەکەمدا رویدا رێگە نادەین ئێستا روبداتەوە، ئێمە بەرگرى لە روسیا و گەلى خۆمان دەکەین ئەو خیانەت و خەنجەرەى لەلایەن خیانەتکارانەوە روبەڕومان کرایەوە، ئێمە بە توندى روبەڕوى دەبینەوە و ئەمە خیانەتە لە نیشتیمان. جەختیکردەوە کە "ئەمەى گروپى ڤاگنەر دەیکات هەڕەشەیەکە لەسەر نیشتیمان و گەلەکەمان و وەڵامەکانمان توند و یەکلاکەرەوە دەبێت ئەوانەى کە لە ریزى خیانەتکاران وەستان روبەڕوى سزا دەبنەوە لەبەردەم یاسادا". پوتین لەبارەى دۆخى ئێستاى روسیاوە وتى: هێزە ئەمنییەکانمان سوپاى روسیا لە ئامادەباشى تەواودایە و لە مۆسکۆ بارى لەناکاوى روبەڕوبونەوەى تیرۆر راگەیەنراوە و بارودۆخ لە رۆستۆف لەژێر کۆنتڕۆڵدایە. گوتەکانی پووتین دوای ئەوە دێت، درەنگانی شەوی هەینی، یاڤگینی پریگۆژین، سەرۆکی گرووپی ڤاگنەر، کرێملنی بەوە تۆمەتبارکرد هێرشی مووشەکی بۆسەر هێزەکانی ڤاگنەر کردووە. وەزارەتی بەرگریی رووسیا راستەوخۆ ئەو دەنگۆیانەی رەتکردەوە، بەڵام پریگۆژین فەرمانی هێرشکردنە سەر سوپای رووسیای دەرکرد. هەر شەوی رابردوو هێزە چەکدارەکانی گرووپی ڤاگنەر لە ئۆکرایناوە بەرەو هەرێمی رۆستۆڤ لە باشووری رووسیا بەڕێکەوتن و کاژێر 7:30 خولەکی سەرلەبەیانی  کۆنترۆڵکردنی شاری رۆستۆڤ و بنکە سەربازییەکانی نێو ئەو شارەیان راگەیاند. بەڵام سەرۆکی ڕوسیا  ڕەتیکردەوە دەستبەسەر ئەو ناوچەیەدا گیرابیت و  ئەوەی ئاشکرا کرد کە  دۆخی شاری رۆستۆڤ ناسەقامگیرە و گوتی، هەموو هەوڵێک بۆ جێگیرکردنی دۆخەکە دەدات.

هاوڵاتی سەرۆکی گرووپی ڤاگنەر دەڵێت، هێزە چەکدارەکانی گەیشتوونەتە نێو شاری رۆستۆڤ لە باشووری رووسیا و بنکە سەربازییەکانی ئەو شارەیان کۆنترۆڵکردوون. ئەمڕۆ شەممە 24-6-2023، یاڤگینی پریگۆژین، سەرۆکی گرووپی ڤاگنەر رایگەیاند، خۆی و هەزاران چەکداری بە مەبەستی لابردنی فەرماندە سەربازییەکانی رووسیا لە پۆستەکانیان بەرەکانی جەنگیان جێهێشتووە و چوونەتە نێو رووسیا.  پریگۆژین لە ڤیدیۆیەکدا کە لە تەلەگرام بڵاوکراوەتەوە، دەڵێت، "ئێستا لە نێو فەرماندەیی سوپاداین؛ ئێستا کاژێر 7:30 خولەکی بەیانییە"؛ گوتیشی، بنکە سەربازییەکانی رۆستۆڤ و فڕۆکەخانەیەکی سەربازی کۆنترۆڵکراون. هاوکات ئەمڕۆ شەممە پایتەختی ڕوسیا ڕێوشوێنە ئەمنییەکانی لە دوای بانگەوازی پریگۆژین بۆ یاخیبونی چەکداری توندترکرد. سێرگی سۆبیانین، سەرۆکی شارەوانی مۆسکۆ دەڵێت، "چالاکی دژە تیرۆر" لە شارەکەدا بەڕێوەدەچێت و ئاماژە بەوە دەکات، کە ڕێوشوێنە ئەمنییەکان بەهێزترکراون و ڕێوشوێنی دژە تیرۆر لە مۆسکۆ گیراوەتەبەر بۆ ڕێگریکردن لە ڕوداوەکان. ئیگۆر ئارتامۆنۆڤ، پارێزگاری ناوچەی لیپێتسکی ڕوسیا ئەمڕۆ شەممە بەهێزکردنی ڕێوشوێنە ئەمنییەکانی ناوچەکەی ڕاگەیاند و داوای لە دانیشتوانی ئەو ناوچەیە کرد کە خۆیان لە گەشتکردن بە ئاراستەی باشور بە تایبەت بۆ ناوچەی ڤۆرۆنیژ بەدور بگرن. هەروەها پێگە پەیوەندییەکان و کەناڵەکانی "تەلەگرام" کلیپی ڤیدیۆیییان بڵاوکردەوە، کە تیایدا ئۆتۆمبێل و تانکەکان لە بەردەم بینای وەزارەتی بەرگری ڕوسیا لە شاری ڕۆستۆڤ وەستاون. سەرچاوەکانی ڕۆستۆڤ بڵاویانکردەوە، کەسانی نەناسراو بە جلوبەرگی کامۆفلاجی سەربازییەوە گەمارۆی بارەگای ناوچەی سەربازی باشور و بارەگای سەرەکی وەزارەتی ناوخۆ و بینای ئیدارەی شارەکەیان داوە. ئەو بنکە سەربازییانەی پریگۆژین بانگەشەی کۆنترۆڵکردنیان دەکات رۆڵێکی گەورەیان لە شەڕی دژ بە ئۆکراینادا هەیە، چونکە شوێنی جووڵەپێکردن و رێکخستنەوەی هێزەکانی سوپای رووسیان و فڕۆکەخانە جەنگییەکەش بۆ فڕینی فڕۆکە جەنگییەکانی رووسیا بەکاردەهات کە لە شەڕی ئۆکراینادا بەشدارییان هەبوو.  پریگۆژین دەڵێت، هیچ جمووجووڵێکی سەربازیی زەوینی و ئاسمانیی پەیوەست بە شەڕی ئۆکراینایان نەوەستاندووە. سەرۆکی ڤاگنەر ئاماژە بەوەش دەکات، فڕۆکەخانە سەربازییەکەیان کۆنترۆڵکردووە تاوەکو رێگری بکرێت لەوەی لەو فڕۆکەخانەوە هێرش بکرێتە سەر چەکدارانی گرووپەکەی و داوا لە هاووڵاتییانی رووسیاش دەکات بڕوا بەوە نەکەن لە تەلەڤزیۆنەوە پێیان دەگوترێت.  بڕیارە ڤلادیمیر پووتین، سەرۆکی رووسیا لەبارەی ئەو کێشەیە گوتارێک پێشکێش بکات.    کاردانەوە نێودەوڵەتییەکان : کەناڵی سی ئێن ئێن لە زاری بەرپرسانی ئەمریکاوە بڵاویکردەوە، ئەمریکا لە نزیکەوە بەدواداچون بۆ پێشهاتەکانی ڕوسیا دەکات لە دوای لێدوانەکانی پریگۆژین. کۆشکی سپی دەڵێت، "ئێمە چاودێری بارودۆخی ڕوسیا دەکەین، بایدنیش لە کورتەیەک لە هەنگاوەکانی ڤاگنەر لە دژی سەرکردایەتی سوپای ڕوسیا ئاگادار کرایەوە".  

هاوڵاتی گرووپی ڤاگنەر لە رووسیا یاخی بوون و شەڕیان دژی مۆسکۆ راگەیاند و دەڵێن: رووسیا ئازاد دەکەین. فەرماندەی گرووپی ڤاگنەر رایگەیاند، هێزەکانیان دژی چوونەتە ناو خاکی رووسیاوە و دەیانەوێت "گەلی رووسیا ئازاد بکەن". سەرۆکی گرووپی ڤاگنەر دەڵێت، کاتێک کە لە شەڕی ئۆکراینادا بوون، رووسیا بە مووشەک هێرشی کردووەتە سەریان و ژمارەیەکی بەرچاو لە چەکدارەکانی کوشتوون رۆژی هەینی 23-6-2023، ژمارەیەک نامەی دەنگی یاڤگینی پریگۆژین، سەرۆکی گرووپی ڤاگنەر بڵاوبوونەوە کە یەکێکیان پەیامی شەڕ لە دژی سوپای رووسیای لەخۆگرتووە. پریگۆژین دەڵێت، "ئەنجوومەنی فەرماندەیی ڤاگنەر بڕیارێکی دەرکردووە: ئەو خراپەکارییەی لەلایەن سەرۆکایەتیی وڵاتەکەوە دروستبووە دەبێت بووەستێنرێت." لەبارەی تۆڵەکردنەوەش لە سوپای رووسیا دەڵێت، "ئەوانەی، کوڕەکانیان کوشتین، دەیانیان لێ کوشتین، دەبێت بزانن لە بەرامبەردا بە ژیانی دەیان هەزار سەربازی رووسی سزادەدرێن. داوا دەکەم، کەس نەیەتە سەر رێمان." سەرۆکی ئەو گرووپە چەکدارییە لە ڤیدیۆیێکدا کە رۆژی هەینی بڵاوکراوەتەوە، پاشماوەی زیانی یەکێک لە هێرشە مووشەکییەکانی وەزارەتی بەرگریی رووسیا بۆ سەر پێگەیەکی سەربازیی گرووپەکە نیشاندەدات. دیار نییە پریگۆژین لە هێرشکردنە سەر رووسیا مەبەستی کوێیە، بەڵام دەڵێت، "ئێمە 25 هەزار چەکدارین و دەچین بزانین ئەم ئاژاوەیە چییە دروستکراوە لەم وڵاتەدا. کێ دەیەوێت بەشداریمان لەگەڵ بکات با بێت، پێویستە ئەم بێسەروبەرییە کۆتایی پێبێنین." لەلایەکی دیکەوە، دەزگای هەواڵگری نیشتیمانی رووسیا، تۆمەتی یاخیبوونی دایە پاڵ ێڤگینی پیریگۆژین و فەرمانی دەستیگیرکردنی بۆ دەرکرد، بەتۆمەتی یاخی بوون دژی سوپا. هاوکات، ژمارەیەکی زۆر تانک و زرێپۆش لە شەقامەکانی مۆسکۆی پایتەختی رووسیا بڵاوەیانپێکراوە و هێزە ئەمنییەکانی شارەکە خراونەتە ئامادەباشییەوە.  

هاوڵاتی بەرپرسێکی دادوەری تونس رایگەیاند، سێ بەلەمی کۆچبەران لە کەنارە ئاوییەکانی تونس ژێر ئاوکەوتن و سێ کەس گیانیان لەدەستداوە  لانیکەم 12 کۆچبەری ئەفریقی بێسەروشوێنن. بەهۆی خراپی بارودۆی ئەمنی و ئابووری بەشێكی زۆر لەوڵاتانی كیشوەری ئەفریقا، خەڵكی ئەو وڵاتانە هەڵدین و چەندین ڕێگەی سەخت و ناهەموار دەگرنەبەر بۆ ئەوەی بگەنە وڵاتێك ئارامتر ڕوداوەکە لە کاتێکدا ڕویداوە کە کۆچبەران هەوڵیان دەدا لە دەریای ناوەڕاستەوە بەرەو ئیتاڵیا بپەڕنەوە، ئەوەش لەکاتێکدایە کە بەلەمەکانی کۆچبەران کە لە تونسەوە دەڕۆن، بە شێوەیەکی بەرچاو بەرزبوەتەوە. فەوزی ئەلمەسمودی، دادوەری دادگای سفاکس ڕایگەیاندوە، پاسەوانی کەناراوەکان 152 کەسی دیکەیان لە کەناراوەکانی شاری سفاکس لە باشوری تونس ڕزگارکردوە، دوای ئەوەی سێ بەلەمی کۆچبەران ژێر ئاو کەوتون. بەپێی داتاكانی مافی ئابوری و كۆمەڵایەتییەكانی تونس، تەنها لە ماوەی چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا ڕێگری لە ١٤ هەزار و ٩٦٣ كەس كراون لە ڕێگەی دەریاوە لە تونسەوە بپەڕێنەوە. بەگوێرەی هەمان سەرچاوە، لە مانگی ئایاردا  ٥٣٤ قوربانی و بێسەروشوێن بەهۆی ژێرئاوكەوتنی بەلەمی كۆچبەرانەوە جێگەی ئاماژەیە، بەهۆی شەڕ و ئاڵۆزییەكانی سودانەوە چەندین هەزار كەس ئاوارەی ناوخۆ و دەرەوەی وڵات بوون، بۆ ئەم مەبەستەش بەشێكی زۆریان  ڕێگای دەریایان گرتووەتە بەر بۆ ئەوەی بگەنە وڵاتانی ئەوروپا.  

كاكەلاو عەبدوڵا «هێشتا كێشەمان هەیە» لە راگرتنی پەنابەرانداو ژمارەكان دەریدەخەن وتەكانی سەرۆك وەزیران لەگەڵ واقعدا «یەكناگرێتەوە»، ئەمە وتەی پەرلەمانتاریكی بەریتانیایە لەسەر ئەو لێشاوەی كۆچبەران كەهێشتا بەردەوامە بۆ بەریتانیا؛ لەكاتێكدا وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاش گیرۆدەی هەمان گرفتن. كۆچكردن بۆ وڵاتانی ئەوروپی هێشتا لەلایەن هاووڵاتیانی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقاوە نەوەستاوە؛ سەرەڕای ئەو كۆت و بەندانەی ئەو وڵاتانە دەیسەپێنن بەسەریاندا. تازەترین هەوڵی كۆچبەران كە شكستیخوارد لەنزیك دورگەیەكی یۆنان بوو كاتێك بەلەمەكەیان ژێرئاو كەوت، تێیدا 78 كۆچبەر خنكان و سەدەهای تریش هێشتا بێسەروشوێنن، بەپێی راپۆرتێكی ئاژانسی فرانس پرێس، لەبەمەلەكەدا 141 كۆچبەری سوری هەبوون كە 35یان خەڵكی رۆژاڤان. بەلەمەكە لەلیبیاوە بەڕێكەوتبوو تا بچێتە ئیتاڵیا.   بەلەمەكەی یۆنان چۆن ژێرئاو كەوت؟ میدیا جیهانییەكان روودانی ژێرئاوكەوتنی بەلەمەكەی نزیك نیمچەدورگەی پیەپۆنیسی یۆنان لەچوارشەممەی رابردوو 14/06/2023، بەیەكێك لەخراپترین قەیرانی كۆچبەران ناوزەند دەكەن، بەهۆی ئەوەی هێشتا سەدەها بێسەرشوێن هەن و بەلەمەكە  زیاتر لە 100 منداڵیشی تێدا بووە، ئەمە جگە لەوەی كەگومان دەكرێت ئەو تراجیدیایە روینەدابا ئەگەر پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان یارمەتی بەلەمەكەیان بدایە. بەپێی راپۆرتی میدیا جیهانییەكان، ئەو بەلەمەی بەكارهاتووە بەلەمەێكی ژەنگاوی راوەماسی بووە و لەدووری 50 میل لەباشوری رۆژئاوای كەناراوەكانی یۆنان ژێرئاوكەوتووە، تائێستا نازانرێت چەند كەس لەبەلەمەكەدا بوون، بەڵام راپۆرتە نافەرمییەكان دەڵێن، زیاتر لە 750 سەرنشینی تێدا بووە. سەرەتا بەلەمەكە بەبەتاڵی لەمیسرەوە بەڕێكەوتووەو دواتر بەرەو بەندەری تۆبروك لەلیبیا رۆشتووەو لەوێوە سەرنشینەكانی هەڵگرتووە تا بەرەو ئیتاڵیا بڕوات. تائێستا زیاتر لە 100 كەس رزگاركراون و گەیەنراونەتە شاری كەلاماتا لەیۆنان، بەڵام باس لەوە دەكرا پاسەوانانی كەناراوەكانی یۆنان سەرنشینەكانیان پێشتر رزگار كردبا. پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان دەڵێن، پێش زیاتر لەشەش كاتژمێر لەڕووداوەكە بە بەلەمەكەیان زانیوەو لەپەیوەندی بەردەوامدابوون لەگەڵ بەلەمەكە، بەڵام ئەوان هاوكارییان نەویستووەو پێیان راگەیاندوون كەدەیانەوێت بڕۆنە ئیتاڵیا. بەپێی راپۆرتی میدیاكانی یۆنان، لەنێوان ئەو كاتژمێرانەدا كاپتنی بەلەمەكە لەبەلەمەێكی بچووكتردا رایكردووەو خۆی دەرباز كردووە، دواتر كۆچبەرەكان وتوویانە بەلەمەكە زۆر قەرەباڵغەو ئەملاولا دەكات، پاشانیش لەبەرەبەیانی چوارشەممەی رابردوو بەلەمەكە مەكینەكەی لەكاركەوتووەو دواتر ژێرئاو كەتووە. حكومەتی یۆنان رایگەیاندووە، پۆلیسی كەناراوەكانی وڵاتەكە گوریسێكیان هەڵداوە بۆ بەلەمەكە تا راگیری بكەن و بەملاولدا نەكەوێت، بەڵام بە زمانێكی تێكشكاوی ئینگلیزی كۆچبەرەكان پێیانوتوون، «نا بۆ یارمەتی، رۆشتن بۆ ئیتاڵیا.» وتەبێژی پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنانیش دەڵێت، زۆر پێشتر بەلەمەكە نقوم دەبوو ئەگەر ئەوان دەستتێوەردانیان بكردبا. «ناكرێت ئاراستەی بەلەمێك بەزەبری هێز بگۆڕیت كە پڕە لەخەڵك ئەگەر هەماهەنگی و هاوكاری نەبێت»، نیكۆس ئەلێكسیۆ، وتەبێژی پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان وای وت. بەڵام رێكخراوەكان و كۆچبەرانی رزگاربوو شتێكی تر دەڵێن؛ ئەوان پێیانوایە پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان هیچیان نەكردووەو دەبوو پێشتر هەوڵی رزگاركردنی بەلەمەكەیان بدایە. لەپارچە ڤیدیۆیەكدا، یەكێك لە رزگاربووەكان دەڵێت، بەلەمەكە بۆیە ژێرئاوكەوت چونكە پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان هەوڵیداوە بەخێراییەكی زۆر لەگەڵ خۆی رایبكیشێت. «لەسەرەتاوەو لەوكاتەی كە نزیكبوون لێیانەوە، پۆلیس هیچ شتێكی نەكردووە تا رزگاریان بكات»، برای رزگاربوویەكی رووداوەكە لەزاری رزگاربووەكەوە ئەمەی بەئاژانسی فرانس پرێس وتووە. نێردەی تایبەتی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ پەنابەرانی ناوەڕاست و رۆژئاوای دەریای سپی ناوەڕاست دەڵێت، وتەكانی بەرپرسانی یۆنان لەگەڵ رووداوەكە «یەكناگرێتەوە.» «بەپێی یاسای نیودەوڵەتی، دەبوو بەرپرسانی یۆنان ئۆپەراسیۆنی رزگاركردنیان زووتر ئەنجامبدایە، چونكە ئەو وێنانەی گیراون دەریدەخەن كە بەلەمەكە وێڵ بووەو سەرنشینەكانی لەدۆخێكی نائارام و شڵەژاوویدا بوون»،  ڤینسنت كۆچتێل، نێردە تایبەتییەكەی نەتەوەیەكگرتووەكان، وای وت. ‹لەمردن رادەكەن، بەڵام لەڕێگا پێی دەگەن› بەشێكی زۆر لەسەرنشینانی بەلەمەكە هێشتا بێسەروشوێنن و كەسوكاریان لەبەندەری كەلاماتا بەدوایاندا دەگەڕێن. یەكێك لەو كەسانەی كەچاوەڕوانی هەواڵی بێسەروشوێنەكانە، محەمەد محەمەدە كەكوڕێكی بەناوی دیار لەبەلەمەكەدا بووە و هەواڵی نییە. «رۆژ لەدوای رۆژ، هیوام كەمتر دەبێتەوە بۆ دووبارە بینینەوەی كوڕەكەم»، محەمەد محەمەد ئەمەی بەئاژانسی فرانس پرێس وت كەخەڵكی كۆبانێیەو تەمەنی 48 ساڵە. بەپێی وتەی باوكی، دیار تەمەنی 15 ساڵ بووەو لەگەڵ چوار هاوڕێی كۆچییان كردووە. «لێرە هەموو كەس ئەڕوات، دیار بۆیە رۆشت، چونكە دۆخی ئێرە زۆر خراپە، خەونی دیار ئەوە بوو بچێتە ئەڵمانیا تا لەگەڵ براكەم بژی كە لەوێیە»، باوكی دیار وای وت. چەندین ساڵە كۆبانێ چەقی شەڕەو لەكاتی باڵادەستی داعشیشدا شارەكە بووە سیمبولێك بۆ بەرگری دوای ئەوەی كوردانی رۆژاڤا لەساڵی2015  توانییان چەكدارانی داعش لەشارەكە وەدەرنێن. كۆبانێ بووەتە ئامانجێكی سەرەكی توركیاش و لەچەندساڵی رابردوودا چەندین هێرشی ئاسمانی كردووەتەسەرو هەڕەشەی هێرشێكی نوێی زەمینیشی كردووە. محەمەد محەمەد دەڵێت، خێزانەكەی لەدووریی كەمتر لەكیلۆمەترێك لەسنوری توركیاوە دەژین. باوكی دیار دەشڵێت، «خەڵك لێرە لەمردن رادەكەن، بەڵام لەڕێگا بەمردن دەگەن.» سەرۆکی دەزگای لوتکە: خەڵکی هەرێمی کوردستان ڕێگای وەها بەکاردەهێنن بۆ کۆچکردن کە لە مێشکی مرۆڤ بەدەرە گەنجانی هەرێمی كوردستان هەموو رێگەیەك بۆ كۆچ دەگرنەبەر رێگای دەریای سپی ناوەڕاست نامۆ نییە بۆ خەڵكی هەرێمی كوردستانیش، ئەو رێگەیە پێشتر لەلایەن كۆچبەرانی كوردەوە بەكارهێنراوە. رێگاكە یەكێكە لەڕێگە كوشندەكان بۆ گەشتن بەوڵاتانی ئەوروپا، بەڵام بەپێی قسەی ئاری جەلال، سەرۆكی دەزگای لوتكە بۆ كاروباری ئاوارەو پەنابەران، ئەمساڵ هیچ كوردێكی هەرێمی كوردستان لەو رێگەیەدا نەگیراوەو پێشیوانییە بەكارهاتبێت لەلایەن كۆچبەرانی هەرێمەوە. ئاری جەلال بەهاوڵاتی وت: «ساڵانی رابردوو گەنجانی هەرێم ئەو رێگەیەیان بەكاردەهێنا، بەتایبەتی لەلیبیاوەو خەڵكیشمان گەڕاندووەتەوە بەڵام بۆ ئەمساڵ كەس نەبووە.» سەرۆكی دەزگای لوتكە وتیشی، نەك ئەم رێگایە، خەڵكی هەرێمی كوردستان رێگای وەها بەكاردەهێنن بۆ كۆچكردن كە «لەمێشكی مرۆڤ بەدەرە.»   ئەوروپا لێشاوی كۆچبەرانی بۆ كۆنترۆڵ ناكرێت سەرەڕای چەندین هەوڵ و پێشكەشكردنی پرۆژەیاسا بۆ رێگریكردن لەكۆچی نایاسایی، بەڵام هێشتا بەریتانیا و وڵاتانی تری ئەوروپا بەدەست زۆری كۆچی نایاساییەوە دەناڵێنن. تازەترین هەوڵی کۆچبەران کە شکستی خوارد لە نزیک دورگەیەکی یۆنان بوو کاتێک بەلەمەکەیان ژێرئاو کەوت، تێیدا ٧٨ کۆچبەر خنکان و سەدەهای تریش هێشتا بێسەروشوێنن بەپێی ئامارێكی نەتەوەیەكگرتووەكان، تەنها لەسێ مانگی ئەمساڵدا نزیكەی 36 هەزار كۆچبەر لەدەریای سپی ناوەڕاستەوە گەیشتوونەتە ئەوروپا، ئەم ژمارەیەش دوو هێندەی ئاماری هەمان ماوەیەیە لەساڵی رابردووەوە. ئەم ژمارەیە زۆرترین ژمارەی كۆچبەرانە لەساڵی 2015ەوە كاتێك قەیرانی كۆچبەران دروستبوو، تێیدا زیاتر لەملیۆنێك پەنابەر، كە بەشێكی زۆریان بەهۆی شەڕی ناوخۆی سوریاوە بوو، گەیشتنە ئەوروپا. لەساڵی 2014ەوە بیست هەزار كۆچبەر لەڕێگادا مردوون، ئێستاش مردن لەڕێگەی گەیشتنی نایاسایی بەئەوروپا بەرزبووەتەوەو لەنێوان ئەو سێ مانگەدا 440 پەنابەر مردوون، ئەمەش زۆرترین ژمارەی مردووانی كۆچبەرانە لەساڵی 2017ەوە. لەناوەڕاستی ئازاری 2023، حكومەتی بەریتانیا بەسەركردایەتی ریشی سوناك، سەرۆكوەزیرانی بەریتانیا، پرۆژەیاسایەكی نوێی پێشكەشی پەرلەمانی وڵاتەكە كرد كەتێیدا رێگە بەحكومەت دەدات هەموو ئەو پەنابەرانە دیپۆرت بكاتەوە كە بەنایاسایی لەڕێی كەناڵی ئینگلیزەوە هاتوونەتە وڵاتەكە، جا بۆ وڵاتی خۆیان بێت یان بۆ وڵاتی سێیەم كە رواندایە. ئەم پرۆژەیاسایە بەهەوڵێكی «نامرۆڤانە» و «بێبەزەیی» لەلایەن چەندین وڵاتی ئەوروپی و رێكخراوە مرۆییەكانەوە ناوزەند كرا، پرۆژەیاساكە هێشتا لەپەرلەمان تاووتوێ دەكرێت و نەگەیشتووەتە قۆناغی كۆتایی، بەڵام لەهەفتەی رابردوودا ریشی سوناك رایگەیاند، پلانەكەی بۆ كەمكردنەوەی كۆچبەری نایاسایی «كاری خۆی كردووە» و كۆچی ناسایی 20% كەمكردووەتەوە. بەڵام ژمارەكان شتێكی پێچەوانە دەڵێن، لەسەرەتای ئەم هەفتەیەوە، میدیاكانی بەریتانیا ئاشكرایانكرد كە لەسەرەتایی ئەم ساڵەوە هەتا ئێستا زیاتر لە (10) هەزار كۆچبەر بەنایاسایی كەناڵی ئینگلیزیان تێپەڕاندووەو گەیشتوونەتە بەریتانیا.  ئەم ژمارەیە هێندەی ئاماری ساڵی رابردووە لەهەمان ماوەدا، واتە لەشەش مانگی ساڵی رابردوودا هەمان ژمارە كۆچیان كردووە بۆ بەریتانیا، بەمەش ژمارەی كۆچبەران بەهیچ جۆرێك كەمینەكردووە و پرۆژە یاساكە كۆچبەرانی رانەگرتووە. تیم لاوتن، پەرلەمانتاری بەریتانیاو ئەندامی لیژنەی كۆچبەران لەپەرلەمانی وڵاتەكە بە بی بی سی راگەیاندووە، «هیچ لەم ئامارانە ناخوێنرێتەوە» تەنها ئەوە نەبێت كە «ئێمە هێشتا كێشەمان هەیە». پەرلەمانتارەكە باسی لەوەشكردووە، وتەكانی ریشی سوناك لەسەر كەمبوونەوەی ژمارەی پەنابەران «پێشكەوتنی بە رووداوەكانە» و «یەكناگرێتەوە» لەگەڵ ئامارەكان. وتەبێژێكی حكومەتی بەریتانیاش بە بی بی سی راگەیاندووە، «تێپەڕاندنی سنور هێشتا بەردەوامە ئەمەش بەهۆی ئەوەیە كە هێشتا نەمانتوانیوە پلانەكەمان بەتەواوی جێبەجێبكەین.» ئەم كێشەیە وڵاتانی ئەوروپاشی گرتووەتەوە، لەسەرەتای ئەم مانگەوە، وڵاتانی ئەوروپا بوونەتە چەند بەشێكەوەو لەسەر وەرگرتنی پەنابەران رێككناكەون. بەپێی پلانەكەی یەكێتی ئەوروپا، كە لە 27 وڵات پێكدێت، دەبێت هەر وڵاتێك بەپێی توانای خۆی پەنابەر بگرێتەخۆی و ئەگەر ئەو كارە نەكات دەبێت بۆ هەر پەنابەرێك 22 هەزار یۆرۆ بداتە ئەو وڵاتەی پەنابەرەكە لەخۆدەگرێت. پۆڵەندا و هەنگاریاو چەند وڵاتێكی تریش دژی ئەم بڕیارەن و هێشتا ناكۆكییەكی زۆر هەیە لەسەر دابەشكردنی كۆچبەران بەسەر وڵاتەكاندا. كێشەی وڵاتانی ئەوروپی زیاتر بەهۆی جەنگی ئۆكرانیاو روسیایە كەبووەتە هۆی دروستبوونی لێشاوێكی زۆری كۆچبەرانی ئۆكرانیا، ئەمە سەرەڕای بەردەوامی كۆچی هاووڵاتیانی  رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا. لەنیسانی ئەمساڵیشدا، پەرلەمانی ئەوروپا چەند رێنماییەكی نوێی پەسەندكرد كە خۆی دەبینێتەوە لەخێراتركردنی رێكارەكانی گەڕاندنەوەی كۆچبەرانی نایاسایی كە هاتوونەتە ئەوروپاو رێگرتن لەو كۆچبەرانە كە دەیانەوێت لەوڵاتێكی ئەوروپییەوە و بچنە وڵاتێكی تری ئەوروپی و نیشتەجێ ببن. ئیتاڵیا یەكێكە لەو وڵاتانەی زۆرترین پەنابەر لەوڵاتانی ئەوروپا رووی تێدەكات، لەسەرەتای ئەمساڵەوە، زیاتر لە 30 هەزار كۆچبەر روویان لەوڵاتەكە كردووە، حكومەتی وڵاتەكە پرۆژەیاسایەكی لەبەدەردەستدایە كەدەیەوێت لەپەرلەمان تێبپەڕێت ئەویش ناردنەوەی بەزۆری كۆچبەرانە، لەئێستاشدا كەهێشتا یاساكە بەركار نییە، كۆچبەران ئاگادار دەكرێنەوە كەوڵات جێبهێڵن. ساڵی رابردوو لەئیتاڵیا زیاتر لە 77 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتیان كردووە، لەو ژمارەیەش لێكۆڵینەوە لە 52 هەزار كەیس كراوەو لەسەدا 53ی رەتكراوەتەوە. نەتەوە یەکگرتووەکان، تەنها لە سێ مانگی ئەمساڵدا نزیکەی ٣٦ هەزار کۆچبەر لە دەریای سپی ناوەڕاستەوە گەیشتونەتە ئەوروپا بەپێی ئامارێكی حكومەتی بەریتانیا، لەساڵی 2022 نزیكەی 75 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتییان لەوڵاتەكە كردووە، تەواوی ژمارەی ئەو كەسانەی چاوەڕێی بڕیاری حكومەتن لەسەر كەیسەكانیان دوو ئەوەندە زیادی كردووە لەنێوان 2020 بۆ 2022، واتە لە 70 هەزارەوە گەیشتووە بە 166 هەزار. لەفەرەنساش، بەپێی ئامارێكی وەزارەتی ناوخۆی وڵاتەكە، 137 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتییان كردووە لەساڵی رابردووداو تەنها 56 هەزار كەس داواكانیان قبوڵكراوە، حكومەتی ئەڵمانیانش دەڵێت، لەساڵی رابردوودا 244 هەزار كەیسی داواكردنی پەنابەرێتییان هەبووەو لەسەدا 72 ئەو مافەیان پێدراوە.

هاوڵاتی ئێران و ئەمریكا لە گەرمەی بانگەشەی دژ بەیەكدا دانوستانی ناڕاستەوخۆیان دەست پێكردووە و ئیسرائیلیش دەڵێت پابەندنی هیچ رێككەوتنێكی نێوان ئەو دوو وڵاتە نابێت و واشنتۆنیش ئەوە دووپاتدەكەنەوە كە رێككەوتن نییەو لێكتێگەیشتنە. سەرەڕای ئەوەی كۆشكی سپی لە دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئەمریكا رەتی كردوەتەوە هیچ دانوستان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران بكات بە مەبەستی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی ساڵی 2015 ، بەڵام دەركەوتوە بەرپرسانی ئەمریكا و و ئێران لە دەوحە و نیویۆرك و مەسقەت دانوستانیان كردووە. ئیسرائیل رایگەیاندوە رێككەوتنەكەی نێوان تاران و واشنتۆن دەبێتە هۆی ئەوەی ئێران بەرنامەی دروستكردنی چەكی ئەتۆمی پێش بخات و سەدان ملیۆن دۆلاری دەستكەوێت و ببێتە هەڕەشەیەكی ئاشكرا بۆ تێكدانی ئاسایشی ناوچەكە. ئیسرائیل و رۆژنامەیەكی ئەمریكا ئاشكرایان كردووە ئازادكردنی دوو ملیار و 700 ملیۆن دۆلاری ئێران لە عێراق و چاوپۆشیی واشنتۆن لە بەرزبونەوەی فرۆشی نەوتی ئەو وڵاتە بەشێك بووە لە رێككەوتنەكە. هەروەها ئاماژەیان بەوەكردووە كە» واشنتۆن هەوڵ دەدات ئێران رازی بكات موشەك و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بە روسیا نەفرۆشێت بە ئامانجی بەكارهێنانی لە جەنگی ئۆكرانیا و بە گەشتی بڕیارە زیاتر لە بیست ملیار دۆلاری ئێران ئازاد بكرێت هەر لە چوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا كە ئەمریكا بە لێكتێگەیشتن ناوی هێناوە».   ئەمریكا و ئێران لە بانگەشەی جەنگەوە بۆ رێككەوتنی ژێربەژێر ئەگەرچی بۆ یەكەمجار ئیسرائیل دانوستانە نهێنییەكانی نێوان بەرپرسانی كۆشكی سپی و تاران ئاشكرا كرد، بەڵام رۆژنامەی (نیۆیۆرك تایمز) زانیارییەكانی ئەو دانوستانانەی بڵاو كردوەتەوە و نوسیویەتی:»  بە پێی ئەو دانوستانانە لە چوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێ بڕیارە 20 ملیار دۆلار لە پارە بلۆككراوەكانی ئێران ئازاد بكرێت و لە بەرامبەریشدا سێ هاوڵاتی ئەمریكی-ئێرانی لەلایەن كۆماری ئیسلامییەوە ئازاد بكرێن. هەر بە پێی ئەو زانیارییانە ئەمریكا ئامادەیی دەربڕیووە سزاكانی ئێران قورستر نەكات لە بەرامبەر راگرتنی پیتاندنی یۆرانیۆمی 60% لە وێستگە ئەتۆمییەكانی ئەو وڵاتە و هاوكات بڕێكی زیاتر لە نەوتەكەی هەناردەی دەرەوە بكات كە ئاماژەكانی ئەو رێككەوتنەش دەركەوتوە و ئێران لە مانگی رابردوودا فرۆشی نەوتی رۆژانەی گەیاندوەتەوە یەك ملیۆن و 500 هەزار بەرمیل. نیۆیۆرك تایمز ئاشكرای كردووە كە بەرپرسانی ئەمریكا چالاككردنەوە رێككەوتنی ئەتۆمیی ساڵی 2015 كە ساڵی 2018 لێی كشاونەتەوە رەتدەكەنەوە، چونكە ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی وڵاتەكە (كۆنگرێس) بە زۆرینە دژی زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكەن و ئیدارەی ئیستای جۆ بایدن، ناتوانێت ئەو رێككەوتنە راستەخۆ چالاك كاتەوە. ئەگەرچی ئەنتۆنی بلینكن، وەزیری دەرەوە و جۆن كیربی، وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی ئەمریكا ئەنجامدانی رێككەوتنیان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران رەتكردوەتەوە، بەڵام لە نوێترین لێدوانیاندا دانیان بەوەدا ناوە كە واشنتۆن بە بەردەوامی كەناڵی گفتوگۆكردنی لەگەڵ تاران بە كراوەیی هێشتوەتەوە و دیپلۆماسی بە باشترین رێگای چارەسەری كێشەكان ناو هێناوە. ئەمریكا لە رێگەی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی داوای لە ئێران كردووە هەنگاو بنێت بۆ كەمتركردنەوەی گرژییەكان لە ناوچەكەدا. بەرپرسانی ئەمریکا و ئێران لە دەوحەو نیۆرک و مەسقەت دانوستانیان کردووە  لە كاتێكدا فەرماندەكانی سوپای ئەمریكا و بەرپرسانی ئەمنیی و سەربازیی رایانگەیاندوە ژمارەی فڕۆكە جەنگییەكانی ئەو سوپایە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە رێژەی 50% زیاد دەكرێن و بۆمبی تایبەت بە سەنگەرشكێن بەكاردەهێنرێت و بۆمبی 113 كیلۆیی لە فڕۆكە جەنگییەكانی جۆری (وارتاگ) لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبەسترێت كە بە ئامانجی تێكشكاندانی سەنگەر و وێرانكاریی حەشارگەكان و بڕینی ئەو شوێنانەیە كە لە ژێر زەویی بە مەبەستی سەربازیی دروست كراون. وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا رۆژی یەكشەممە (8/4/2023) یەكێك لە ژێردەریاییەكانی وڵاتەكەی بە ئامانجی بەرەنگاربونەوەی هێرشەكانی ئێران لە سوریا رەوانەی كەنداو كردوە و بۆ یەكەمجاریش بووە كە جوڵەی ئەو ژێردەریاییەی بەرەو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاشكرا كرد. بە وتەی تیم هاوكینز، وتەبێژی یەكەی پێنجەمی هێزە دەریاوانییەكانی سوپای ئەمریكا ژێردەریایی (یو ئێس ئێس فلۆریدا) رەوانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كراوە كە هەڵگری 154 موشەكی جۆری (تۆماهۆك)ە و ئامانجەكانی بە وردی دەپێكێت و لە ئەگەری رودانی مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لەرێگەی ئەو ژێردەریاییەوە كاردانەوەی دەبێت. بەگشتی ئێران و ئەمریكا لە دوو مانگی رابردوودا زۆرترین بانگەشەی سەربازییان دژی یەكتر كردوە، بەڵام وەك ئیسرائیل ئاشكرای كردوە لە لایەك بانگەشەی جەنگ بوە و لە لایەكی دیكە دانوستانی ژێربەژێر لە دوو وڵاتی عەرەبی عومان و قەتەر و لە نیویۆرك-ی ئەمریكا لە نێوان بەرپرسانی ئەو وڵاتە و ئێران بەڕێوەچووە.   ئەمریكا هەوڵی دابڕانی ئێران لەروسیا دەدات بە وتەی جۆن كیربی مۆسكۆ و تاران سەرقاڵی بەرفراوانكردنی ئاستی هاوكارییە سەربازییەكانیانن و ئێران لە مانگی ئابی ساڵی رابردوەوە تا ئێستا 400 فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی جۆری (خۆكوژ)ی رادەستی روسیا كردەوە و سوپای پاسداران بە رێگریی و دەستبەسەرداگرتنی كەشتییە بازرگانییەكان و نەوتهەڵگرەكان لە گەروی هورمز بووەتە هۆی تێكدانی ئاسایش و سەقامگیریی كەنداو. بە پێی ئەو زانیارییانەی رۆژنامەی نیویۆرك تایمز بڵاوی كردوەتەوە ئامانجی سەرەكی ئێستای كۆشكی سپی لە دانوستانەكان راگرتنی هاوكاریی سەربازیی نێوان ئێران و روسیایە و هاوكات بە دەركەوتنەوەی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمریكا لە هەڵبژادنەكانی داهاتوی وڵاتەكە نایەوێت واشنتۆن روبەڕوی قەیران یان پێكدادانی توند لەگەڵ ئێران ببێتەوە. ئەمریکا چاوپۆشی لە زیادکردنی فرۆشتنی نەوتی ئێران دەکات و لە ئێستادا ڕۆژانە یەک ملیۆن و ٥٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی خاو هەناردە دەکات  ئیسرائیل بە هیچ رێككەوتنێكی ئەمریكاو ئێران رازی نییە بنیامین نەتانیاهۆ، سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لە كۆبونەوەی لەگەڵ دەستەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی پەرلەمانی وڵاتەكەی رایگەیاند؛ واشنتۆن هەوڵی رێككەوتنێكی بچوك لەگەڵ تاران دەدات و بڕیارە لە چوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا ژمارەیەك هاوڵاتیی ئەمریكی كە لە ئێران زیندانیی كراون ، ئازاد بكرێن. هەروەها ئەوەی خستتەڕوو كە 90%ی مەترسییە ئەمنییەكانی سەر ئیسرائیل لە لایەن كۆماری ئیسلامی ئێران و چەكدارە هاوپەیمانەكانیەتی لە ناوچەكەدا بۆیە تەلئەبیب پابەندی هیچ رێككەوتنێكی واشنتۆن و تاران نابێت. وتەكانی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لە كاتێكدایە بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئاماژەیان بە دانوستانی ناڕاستەوخۆی ئەمریكا و ئێران كردووە. پێشتر رۆژنامەی (جۆرۆسەلیم پۆست)ی چاپی ئیسرائیل بڵاوی كردبوەوە كە ئەمریكا سەرقاڵی رێككەوتنی ژێربەژێرە لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران پێدەچێت پیتاندنی یۆرانیۆم لە 60% كەمتر بكرێتەوە و ژمارەیەك هاوڵاتی ئەمریكی-ئێرانی ئازاد بكرێن.      

ژمارەیەک کۆمپانیای نێودەوڵەتیی رایدەگەیەنن لە ماوەی سێ ساڵدا زۆرترین هەلی کار بۆ پەنابەران لە ئەوروپا مسۆگەر دەکەن. تەلەفیزیۆنی (یۆرۆنیوز) بڵاوی کردەوە: بڕیارە 40 کۆمپانیای گەورەی نێودەوڵەتیی لە ماوەی سێ ساڵدا 250 هەزار پەنابەر لە وڵاتانی ئەوروپا دامەزرێنن یان هەلی کاریان بۆ دەستەبەر بکەن. کۆمپانیاکانی (ئەدیداس، ئەکسێنتور، ئەمازۆن، هیلتۆن، پێپسی، ستارباکس) لە بەیاننامەیەکی هاوبەشدا رایانگەیاندوە؛ زیاتر لە 13 هەزار پەنابەر بە شێوەی راستەوخۆ دادەمەزرێنن و راهێنان بە  86 هەزار پەنابەر دەکەن بە ئامانجی دۆزینەوەی و دەستەبەرکردن کار. ئاماژە بەوە کراوە کۆمپانیای مایکرۆسۆفت و کۆمپانیای ئەکسێنتور راهێنان بە 40 هەزار پەنابەر دەکەن و کۆمپانیای ئەمازۆن بە تەنها پێنج هەزار پەنابەر دادەمەزرێنێت. بڕیارە ئەو 40 کۆمپانیا نێودەوڵەتییانەی کە لقی سەرەکیی یان ناوەندێکیان لە کیشوەری ئەوروپا هەیە لە ماوەی سێ ساڵدا ئەرکی دەستەبەرکردنی کار بۆ 250 هەزار پەنابەری ئەو کیشوەرە لە ئەستۆ بگرن و پابەندبن بە دابینکردنی کار بۆ پەنابەران.

دەست بەسەر بینایەکی سەرۆک کۆماری پێشوی ئێراندا دەگیرێت کە بڕیاربو وەک شوێنی نیشتەجێبونی و نوسینگەی کارەکانی سودی لێورگیرێت. میدیای سەر بە باڵی توندڕەوەی کۆماری ئیسلامی ئێران بڵاوی کردوە؛ حەسەن رۆحانی ، سەرۆک کۆماری پێشوی کۆماری ئیسلامی بە شێوەیەکی نایاسایی خانویەکی گەورەی لە یەکێک لە گەڕەکی جەماران یەکێک لە گرانبەهاکانی تاران-ی پایتەخت دروست کردوە کە لە لایەن حکومەتەوە دەستی بەسەردا گیراوە. ئاژانسی هەواڵی تەسنیم دیمەنی خانوەکەی سەرۆک کۆماری پێشوی بڵاو کردوەتەوە و ئاماژەی بەوە کردوە لە سێ نهۆمە و کەنتۆر و کەوانتەرەکانی لە باشترین و گرانبهاترین دار و تەختە دروست کراون و سەرجەم شوشە و جامخانەکانی گوللـە نەبڕن. ئەو ئاژانسە ئاشکرای کردوە کە رۆحانی بە زۆر و بە شێوەیەکی نایاسایی ئەو بینایەی بە ناوی (سەلام) بە ئامانجی نیشتەجێبون و بەڕێوبردنی کارەکانی دروست کردوە بەڵام بە بڕیاری حکومەت لە زیادکردنی ئاشکرادا دەفرۆشرێت و پارەکەشی بۆ ناوچە هەژارانشینەکان تەرخان دەکرێت. لە ماوەی رابردودا ناکۆکییەکانی دوو باڵی محافزکار و ریفۆرمخوازی کۆماری ئیسلامی توندتر بوەتەوە و باڵی محافزکار کە لە ئێستادا هەر سێ سەرۆکایەتییەکانی بەدستەوەیە هێرشی راگەیاندنی بۆ رکابەرەکەی توند کردوەتەوە. باڵی ریفۆرم لە لایەن محەمەد خاتەمی، سەرۆک کۆماری پێشوتری ئێران رێبەرایەتیی دەکرێت و باڵی محافزکار عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی بە پێشەنگ و پێشەوای خۆیان دەزانن.

هاوڵاتی ده‌سه‌ڵاتی تاڵیبان له‌ ئه‌فغانستان ئەو رۆژەی دوایین سەربازی بیانی وڵاتەکەی جێهێشت، وەک پشووی نیشتمانیی ناساند. لە راگه‌یه‌ندراوێكدا کە نووسینگەی حکوومەتی کاتیی تاڵیبان بڵاویکردووه‌تەوە، بەو پێیە 31ی ئاب هاوكاته‌ له‌گه‌ڵ كشانه‌وه‌ی دوایین سه‌ربازی بیانی له‌ ئه‌فغانستان و رۆژی كۆتاییهاتنی داگیركاریی ئەفغانستانه‌، وەک پشووی نیشتمانیی لە سەرتاسەری وڵاتدا ناسێندرا. دوای ئه‌وه‌ دانوستانەكانی ئاشتی له‌ نێوان حکوومەتی ئەفغانستان و تاڵیبان هیچ ئه‌نجامێكی نه‌بوو، ململانێکانی نێوان لایەنەکان لە هاوینی 2021دا تاویان سه‌ند و تاڵیبان دەستیکرد بە کۆنترۆڵکردنی یه‌ك له‌دوای یه‌کی شارەکانی ئەفغانستان. هاوتەریب لەگەڵ ئەوه‌دا هێزه‌ بیانییەکان كه‌ له‌ چوارچێوه‌ی ناتۆدا له‌ ئه‌فغانستان بوون، کشانەوەی سه‌ربازانیان خێراتر کردبوو. بەو شێوەیەش دوایین سەربازی ئەمەریکی لە 31ی ئابی 2021دا کۆتایی هات و بەپێى بڕیارێکى حکومەتى تاڵیبانیش ئەو رۆژە کراوە بە پشوى نیشتمانیى لەسەرتاسەرى وڵاتدا.